KULTURA ROSJI W XVI I XVII WIEKU
Zakończenie procesu jednoczenia ziem wielkoruskich i rozwój gospodarczy Rosji pociągnęły za sobą bardzo charakterystyczne i ważne następstwa w dziedzinie oświaty i kultury; nowe stosunki polityczne i ekonomiczne wymagały ludzi częściowo przynajmniej wykształconych. Nie można było sobie wyobrazić coraz ściślejszych stosunków między Rosją a innymi krajami czy dalszych nabytków terytorialnych - bez znajomości geografii. Powstanie urzędów centralnych zakładało konieczność dysponowania pewnym sztabem ludzi piśmiennych i mających jakieś wiadomości z dziedziny arytmetyki. Nadania na rzecz feudałów i zachodzące z innych przyczyn częste zmiany w układzie gruntów nie mogły być przeprowadzane bez geometrów. Wszystko to musiało spowodować dalszy rozwój szkolnictwa - adeptami jego byli niemal wyłącznie synowie szlacheccy. Z natury rzeczy niemałą rolę odegrać tu miało drukarstwo, którego początki datują się od czasów Iwana Groźnego. W 1564 r. Iwan Fiodorow i Piotr Mstisławiec wydrukowali w Moskwie książkę pt. Apostoł, wkrótce potem jednak musieli opuścić Rosję, ponieważ ostro wystąpiła przeciw nim cerkiew. Mimo to sztuki drukarskiej w Moskwie nie zarzucono, choć do końca XVII w. rozwijała się w słabym tempie i dopiero później wpłynęła w poważnym stopniu na rozwój życia umysłowego.
Nadal rozwijała się w XVI w. historiografia, powstawały nowe i przerabiano stare latopisy, pisano różne opowieści historyczne i dzieła o charakterze encyklopedycznym. Szczególnymi osiągnięciami poszczycić się może ówczesna publicystyka polityczna, reprezentowana przez samego cara Iwana IV. księcia Andrieja Kurbskiego i Iwana Pierieswietowa. Kurbski występował przeciw absolutyzmowi w posłaniach do cara i w swojej Historii o wielkim księciu moskiewskim, ideologii samowładztwa bronił i rozprawić się z bojarami radził Pierieswietow, doświadczony polityk i znawca spraw wojskowych, który przed przybyciem do Moskwy w 1538 r. poznał osobiście Polskę. Czechy i Węgry. W obronie uciskanego chłopstwa występował inny pisarz i myśliciel Jermo-łaj-Erazm.
Żywy ruch religijny w XVI w. i powstawanie dość licznych herezji odzwierciedlały się w literaturze polemicznej, przedstawiciele oficjalnej cerkwi natomiast pisali utwory o charakterze moralizatorskim, nawołujące do całkowitego podporządkowania się władzom duchownym i uznania istniejącego porządku rzeczy w dziedzinie stosunków społecznych.
Największe osiągnięcia szesnastowieczne; architektury rosyjskiej to bardzo liczne zamki (kremie) kamienne i otoczone murami (Kazań, Astrachań. Wołogda, Tuła) oraz kamienne lub drewniane cerkwie i całe zespoły budynków klasztornych. Do dziś podziw zwiedzających budzi chram Wasyla Błogosławionego na placu Czerwonym w Moskwie, zbudowany w latach 1555-1560 dla upamiętnienia triumfu nad chanatem kazańskim. Za Wasvla III zaczęto budowę klasztoru Nowodziewiczego w Moskwie, nad samą rzeką, m.in. dla celów obronnych; potem rozbudowywano go stopniowo i w ten sposób powstał wielki kompleks budynków klasztornych i cerkiewnych; najstarszy z nich, sobór Smoleński, zbudowano w latach 1524-1525. Władca wystąpił z inicjatywa jego budowy, ażeby upamiętnić zdobycie Smoleńska.
W dziedzinie techniki wojskowej najwyżej stała sztuka odlewania dział. Znaczny postęp zanotowano w XVI i XVII w. zarówno jeśli chodzi o ogólne wyposażenie techniczne oddziałów wojskowych, zwłaszcza w miarę powoływania nowych formacji, jak również o sztukę oblężniczą.
W XVII w. poszczególne dziedziny życia kulturalnego i obyczajowego przejść miały bardzo znamienną fazę rozwojową. Ściślejsze ramy chronologiczne tego okresu obejmują częściowo panowanie Michała Romanowa oraz rządy Aleksego i Fiodora. W okresie smuty i bezpośrednio po jej przezwyciężeniu sytuacja na polu kultury i oświaty nie mogła być oczywiście najlepsza, potem, po ustabilizowaniu stosunków wewnętrznych, pojawiły się nowe tendencje i potrzeby; niektóre z nich doczekały się przeniesienia na grunt praktyczny, przede wszystkim w środowisku bojarskim, czasem także wśród szlachty i bogatszego kupiectwa. Radykalnie zmienić się miał całokształt życia kulturalnego Rosji dopiero od zmian wprowadzonych przez Piotra I na początku XVIII w.
Szersze zainteresowanie czytelnictwem i potrzeba tworzenia nowych szkół stanowiły jedną z najbardziej istotnych cech życia umysłowego około polowy XVII w. Słowo drukowane zyskiwało coraz więcej zwolenników, a chociaż działo się to tylko w określonym kręgu społecznym, to przecież następstwa takiego procesu musiały mieć znaczenie o wiele poważniejsze, rn.in. dla szkolnictwa. Zresztą czynniki państwowe też nie mogły nie przejawiać określonego zainteresowania w tym kierunku, choćby wobec konieczności kształcenia specjalistów w różnych nowych dziedzinach; dlatego zakładano szkoły o charakterze zawodowym, w których uczono drukarstwa i różnych innych rzemiosł, powołano nawet do życia w Moskwie pierwszą szkołę lekarsko-farmaceutyczną.
Ciągle jeszcze przeważało piśmiennictwo religijne, lecz nowi czytelnicy coraz bardziej lgnęli ku książkom o treści świeckiej, bardziej pociągały ich już dzieła naukowe, techniczne, podróżnicze, historyczne romanse rycerskie i rozmaite inne opowiadania. Rozwijająca się w tym kierunku literatura rodzima (satyry, opowieści moralizatorskie) mogła zaspokoić ciągle rosnące potrzeby w niewielkim tylko stopniu, w związku z czym pojawiało się na ówczesnym rynku mnóstwo przekładów z literatur}' zachodniej. W tym żywszym niż przedtem ruchu umysłowym szczególną rolę odgrywały jednostki wyjątkowo utalentowane i starannie wykształcone, jak wspomniany już Afanasij Ordin-Naszczokin, bojarzy Artamon Matwiejew i Fiodor Rtiszczew czy uczony zakonnik Symeon Połocki. Wszyscy oni działali również na dworze; Połocki był wychowawca dzieci cara Aleksego.
W życiu umysłowym i w dziedzinie obyczajów przejawiały się wówczas silne wpływy polskie - rzecz szczególnie znamienna na tle długotrwałych konfliktów politycznych. Korzystano z przekładów polskich przy tłumaczeniach romansów średniowiecznych na język rosyjski, przekładano też sporo z języka polskiego i z łaciny, np. kroniki Macieja Miechowity, Marcina Bielskiego i Macieja Stryjkowskiego, różne dzieła naukowe, powieści rycerskie i zbiory legend. Niektórzy bojarzy urządzali swoje otoczenie na modłę polską, gromadzili w swoich siedzibach obrazy malarzy polskich, używali polskich wyrobów rzemieślniczych, ubierali się po polsku, jeździli karetami polskiego typu. Wpływy polskie dotarły również na dwór, osiągając punkt kulminacyjny w okresie krótkiego panowania Fiodora, kiedy nawet przyboczni doradcy cara chętnie rozmawiali z sobą po polsku; znał polszczyznę dobrze i sam Fiodor, i jego siostra Zofia - późniejsza regentka, i jej faworyt, książę Wasilij Golicyn. Fiodor i Zofia nauczyli się języka polskiego oczywiście od swego wychowawcy Symeona Potockiego, doskonałego znawcy polszczyzny i poezji polskiej - on właśnie wprowadził do piśmiennictwa rosyjskiego nowa, zapożyczoną z literatury polskiej, zgłoskową budowę wiersza. Również i bojarzy angażowali niejednokrotnie wychowawców polskich dla swoich synów.
Infiltracja polskich wpływów kulturalnych odbywała się w pewnym stopniu także za pośrednictwem uczonych, wykształconych w Kijowie, w Akademii Mohilańskiej (początkowo kolegium), założonej według wzoru polskich szkół wyższych przez archimandrytę Ławry Pieczerskiej, Piotra Mohiłę. Akademia ta była uczelnią prawosławną, wykładano w niej jednak nie tylko teologie, lecz i nauki humanistyczne. Większość wykładowców uzyskała wykształcenie w uczelniach polskich, wszyscy adepci uczyli się języka polskiego, w szerokim zakresie korzystano z polskich podręczników. Spośród uczonych, którzy ukończyli Akademie i polem znaleźli się w Moskwie, na szczególna uwagę zasługuje Jepifanij Sławiniecki. propagator systemu heliocentrycznego. W 1687 r. założono w Moskwie Akademie Słowiańsko--Grecko-Łacińską, która podobnie jak uczelnia kijowska miała dawać wykształcenie nie tylko teologiczne, lecz i ogólnohumnistyczne. Działali tam; uczeni greccy i kijowscy; tych ostatnich potem odsunięto, gdyż domagali się przyznania językowi łacińskiemu pierwszeństwa przed greckim. W ostatnim dziesiątka lat XVII w. wpływy polskie i łacińskie w Rosji zniknęły szybko i właściwie bez śladu.
Architektura cerkiewna i świecka wzbogaciła się w XVII w. o wiele nowych, często wspaniałych i oryginalnych budowli, odznaczających sic zazwyczaj śmiałym łączeniem z sobą różnych stylów i bogactwem ornamentyki. Charakterystyczne jest kontynuowanie budownictwa drewnianego, zarówno jeśli chodzi o cerkwie, jak i o pałace: przez długi czas cieszy! się największą sławą wybudowany na polecenie Aleksego drewniany pałac we wsi Kołomienskoje, wyjątkowo oryginalny i malowniczy, który przetrwał jednak tylko do końca XVIII w. W malarstwie coraz wyraźniej zwyciężał kierunek realistyczny - siedemnastowieczni malarze odchodzą stopniowo od wzorów bizantyjskich i malując swoje postacie zbliżają się do techniki portretowej. W ostatnich latach panowania Aleksego powstał na dworze za sprawą Symeona Potockiego pierwszy teatr rosyjski.
Opanowanie dalekich obszarów azjatyckich pociągnęło za sobą wzrost zainteresowania wiadomościami z geografii w szczególności gdy chodziło o te właśnie tereny. Od połowy XVII w. ekspedycje odkrywcze zaczęły dostarczać coraz więcej informacji o najdalszych krańcach Syberii i o sąsiednich morzach. Rosyjski żeglarz Siemion Dieżniow opłynął w 1648 r. Półwysep Czukocki, od ujścia Kołymy do ujścia Anadyru przez cieśninę miedzy lądem azjatyckim i amerykańskim, nazwana później Cieśniną Beringa. Nieco wcześniej Wasilij Pojarkow dotarł do ujścia Amuru i przepłynął wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Ochockiego. Wyprawa Jerofieja Chabarowa (1649-1652) dała początek pierwszym osiedlom kozackim nad Amurem, które nie mogły jednak jeszcze okazać się trwałe; na południe od Amuru rozciągały się już posiadłości chińskie, a Chińczycy rościli sobie też pretensje do słabo zaludnionych terytoriów na północ od tej rzeki. W związku z tym Kozacy starali się budować w tym rejonie umocnione punkty, np. w 1658 r. Nerczyńsk nad Szyłką (jedną z dwu rzek dających początek Amurowi). Ostatecznie traktat zawarty z Chinami w 1689 r. w Nerczyńsku pozostawił ten tzw. Kraj Nadamurski po stronie chińskiej. Różne wyprawy odbywano jednak nadal; w 1697 r. Kozak Władimir Atłasow znalazł się na Kamczatce i dostarczył pierwszych poważnych i wiarygodnych informacji o Wyspach Kurylskich.