Pojęcie i historia taktyki

Pojęcie i historia taktyki

Taktyka stanowi jedną z trzech części składowych sztuki wojennej. Usytuowana jest na najniższym poziomie sztuki wojennej za strategią oraz sztuką operacyjną.
W
przeszłości decydowała ona o realizacji celów strategii, współcześnie sztuki operacyjnej.
Istnieją poglądy, z których jeden - traktuje taktykę jako najstarszą, pierwotną dziedzinę sztuki wojennej (np.: K. Nożko, T. Wójcik), oraz drugi, akcentujący
znaczenie strategii (np.: H. Jomini, S. Rola-Arciszewski, S.Mossor, A. Beaufre) . Niekiedy wyrażano też wątpliwości co do słuszności, takiego jednoznacznego
podejścia do tego problemu. Wojna bowiem nawet w najbardziej pierwotnej postaci miała zarówno wymiar strategiczny, jak i taktyczny. Wynika to z tego, że każde
działanie, w tym także wojna, ma zawsze swoją strategię (określanie celów) i taktykę (sposób wykonania). Należałoby, więc traktować taktykę jako jeden z dwóch
(obok strategii) najstarszych działów sztuki wojennej.
Sens ogólny pojęcia taktyka zawiera definicja W. Kopalińskiego  - ujmująca ją jako, metodę postępowania, umiejętność używania rozporządzalnych sił dla
osiągnięcia
zamierzonych celów.
Według H. Jominiego - taktyka jest sztuką użycia wojsk w decydującym punkcie teatru wojny, do którego doprowadza wojska strategia. Natomiast F. Foch
utożsamia taktykę z dowodzeniem wojskami w czasie walki.
W aspekcie wojskowym, według współczesnych poglądów,
taktyka obejmuje - teorię i praktykę przygotowania i prowadzenia walki przez pododdziały, oddziały i związki taktyczne różnych rodzajów wojsk, służb i sił
zbrojnych.
I to zajmowanie się najniższymi ogniwami sił zbrojnych - od drużyny, poprzez pluton, kompanię, batalion, pułk, brygadę i dywizję jest jednym z jej wyróżników w
stosunku do najbliższej jej pod względem usytuowania w sztuce wojennej - tj. do sztuki operacyjnej .
Drugi wyróżnik to sposób podejścia do rozpatrywanych problemów. W taktyce punktem wyjścia do rozważań są środki, którymi się dysponuje i do nich, do ich
możliwości określa się stosowne cele i zadania. Jest to określenie realnych zadań dla sił, którymi się dysponuje. W sztuce operacyjnej natomiast do celów i zadań
dobiera się niezbędne siły i środki tworząc odpowiednie struktury organizacyjne i zgrupowania .
S. Mossor uważa, że różnica między działaniem taktycznym i operacyjnym nie tkwi wyłącznie w skali (liczbie zaangażowanych sił), choć i to ma znaczenie, ale
także w strukturze działania. W taktyce występuje jedność celu, czasu, i miejsca działania, w operacjach zaś typowa jest jedność celu, ale rozdzielność czasu i
miejsca.
Teoretyk ten przestrzega przed przenoszeniem procedur operacyjnych na szczeble taktyczne. Według niego na szczeblach operacyjnych dominuje manewr, w
taktyce
zaś - walka, starcie zbrojne z przeciwnikiem .
S. Koziej twierdzi, że zadania taktyki, sztuki operacyjnej i strategii są w swej istocie podobne. Różnią się oczywiście treścią i charakterem, ale na wszystkich
szczeblach dotyczą przede wszystkim sposobów jak najskuteczniejszego przygotowania i prowadzenia działań zbrojnych z uwzględnieniem konkretnego
przeciwnika i warunków ewentualnego pola walki .
Istota taktyki polega na przygotowaniu i prowadzeniu walki ogólnowojskowej lub walki tylko danego rodzaju wojsk (np. samodzielna walka artylerii, obrony
przeciwlotniczej, wojsk inżynieryjnych itp.). Najczęściej celem walki wojsk lądowych będzie rozbicie taktycznego zgrupowania przeciwnika i utrzymanie lub też
opanowanie rejonu czy obiektu o znaczeniu taktycznym lub operacyjnym.
Współcześnie walka prowadzona będzie w połączeniu wysiłków wszystkich rodzajów wojsk przy aktywnym wsparciu lub udziale lotnictwa, a na wybrzeżu -
marynarki wojennej.
Stąd mówiąc o strukturze taktyki należy podkreślić jej duże zróżnicowanie wewnętrzne . Obejmuje ona taktyki rodzajów sił zbrojnych, te zaś odpowiednio dzielą
się
na taktykę ogólną danego rodzaju sił zbrojnych i taktyki rodzajów wojsk. Dalej wyróżnia się taktykę pojedynczego żołnierza, pododdziału, oddziału i związku
taktycznego, a wszystko to poprzedzają podstawy taktyki, jako swoiste wprowadzenie i uogólnienie do powyższych elementów struktury taktyki. Ponadto
wyróżnić można także taktyki walk środowiskowych (taktyka walki lądowej, powietrznej, morskiej, kosmicznej) i międzyśrodowiskowych (taktyka walki
powietrzno-lądowej, przeciwpo- wietrznej, przeciwchemicznej), a także taktykę walki partyzanckiej, taktykę działań nieregularnych czy taktykę wojsk obrony
terytorialnej.
Historia taktyki nieodłącznie wiąże się z rozwojem ludzkości, a jej rozwój i zmiany następowały i następują w ścisłym powiązaniu z ilościowym i jakościowym
rozwojem środków walki. Początków taktyki należy doszukiwać się w starożytności. Dokumentują to dzieła wodzów i pisarzy starożytnego świata w tym Chin
(Sun-Tsy - Księga manu z XII-III w p.n.e. i Wu-Tsy - Księgi wojny z 381 r. p.n.e.) . Właśnie Sun-Tsy, występował m.in. przeciwko szablonowi w taktyce, żądając
prowadzenia różnorodnych form walki w zależności od zaistniałej sytuacji. Uważał on, że w taktyce najważniejsza jest walka i manewr, w tym taktyczny. On to
wprowadził jako pierwszy określenie "napad ogniowy" - wyróżniając jego pięć odmian .
Kolejny etap rozwoju taktyki, który należy podkreślić - to etap grecki. Właśnie od pochodzącego z języka greckiego wyrazu "taktike" wywodzi się termin
"taktyka".
Wówczas oznaczało to dosłownie tyle co - układać, porządkować, ustawiać w szyku bitewnym . Istniało wówczas rozdzielenie funkcji strategii i taktyki,
sprowadzające się do tego, że sprawą tej pierwszej było doprowadzenie do bitwy i wykorzystanie jej wyniku, natomiast ta druga zajmowała się przeprowadzeniem
bitwy i jej wygraniem.
Przez wiele wieków dominowała w taktyce koncepcja walki wręcz, prowadzonej w szykach zwartych (grecka falanga, rzymski manipuł). Zdecydowany przełom
nastąpił z chwilą masowego wprowadzenia broni palnej (XVI w.). Broń strzelecka spowodowała powstanie taktyki linearnej, potem kolumnowo-tyralierskiej.
Rozwój
broni palnej, w tym wprowadzenie broni maszynowej, powstawanie masowych armii, powodowało że walka stawała się coraz bardziej złożona i jej rozczłonkowanie

obejmowało coraz większe przestrzenie.
W czasie pierwszej wojny światowej pojawiły się nowe trendy: ugruntowała się operacja jako system bojów i bitew prowadzonych różnymi siłami, w różnym
miejscu i czasie, ale pod jednym dowództwem i dla osiągnięcia jednego celu; ukształtowała się obrona pozycyjna w skali operacyjnej i taktycznej; na polu walki
pojawiły się czołgi i samoloty; udoskonalono inne rodzaje uzbrojenia i sprzętu wojskowego oraz rozpoczął się proces motoryzacji wojsk lądowych.
Badania działań wojennych z końca XIX i początku XX wieku, w szczególności pierwszej wojny światowej i wojny domowej w Rosji, ujawniły jakościowe różnice
między działaniami operacyjnymi armii i frontu a działaniami taktycznymi związków typu korpus i dywizja. Wskazywało to na konieczność wydzielenia zagadnień
przygotowania i prowadzenia operacji w samodzielną dziedzinę sztuki wojennej. Wówczas pojawiła się sztuka operacyjna  jako składowa sztuki wojennej, pośrednia

między strategią i taktyką.
W okresie międzywojennym największy wkład w rozwój taktyki wojsk lądowych wniosły teorie i koncepcje związane z użyciem i działaniem nowych rodzajów
wojsk, tj. wojsk pancernych i zmechanizowanych oraz wojsk powietrznodesantowych. Szczególne znaczenie w tym zakresie miały prace takich teoretyków jak
I.F.C.Fuller, B.H.Liddell Hart, L.R.Eimansberger, H.Guderian, M.N.Tuchaczewski. O przyszłej wojnie oraz związanymi z nią działaniami taktycznymi pisali
również
polscy teoretycy, między innymi W.Sikorski, S.Mossor, J.Rommer, S.Rola-Arciszewski, S.Rowecki.
Tu wypada podkreślić fakt specjalizacji związanej z powstawaniem nowych rodzajów wojsk. Każdy z nich wyróżniał się, przynajmniej częściowo, swoistymi
zasadami prowadzenia działań bojowych, miał więc swoją taktykę. W ten sposób ukształtowały się taktyki rodzajów wojsk.
Postępująca złożoność walki oraz coraz bardziej skomplikowane problemy wspólnego działania różnych rodzajów wojsk powodowały potrzebę tworzenia zasad
działania broni połączonych. Tak powstał - jak stwierdził S. Koziej, jakościowo nowy dział taktyki, zajmujący się walką prowadzoną przez formacje broni
połączonych, obecnie nazywanych u nas ogólnowojskowymi z udziałem różnych rodzajów wojsk i sił zbrojnych. To wszystko uzasadniało wyróżnienie niższej i
wyższej taktyki w danym rodzaju sił zbrojnych.
Jak stwierdza J. Sikorski, taki podział wprowadził już J.Guibert.  Uważał on, że wielka taktyka - w odróżnieniu od taktyki poszczególnych rodzajów wojsk -
zajmować się powinna działaniami dywizji, które właśnie były formacjami broni połączonych. Podobny podział na taktykę wielką i taktykę niższą (elementarną)
stosował już H.Jomini, aczkolwiek wielka taktyka w jego rozumieniu to raczej poprzedniczka obecnej sztuki operacyjnej niż uogólnionej taktyki .
Taka struktura taktyki ogólnej utrzymuje się do dziś. Na najniższym poziomie jest taktyka działania pojedynczego żołnierza i formacji jednorodnych, jakimi są
pododdziały. Kolejny poziom to taktyka ogólna dotycząca działania oddziałów i związków taktycznych, czyli formacji broni połączonych.
Jak zauważa B.Chocha taktyka każdego z rodzajów wojsk, wynikająca głównie z uzbrojenia, jakim one dysponują, odzwierciedla prawidłowości rządzące ich walką,
określa ich rolę i przeznaczenie, a także sposób ich wykorzystania i współdziałania z innymi rodzajami wojsk.
Natomiast taktyka ogólna to swoista klamra, spinająca na szczeblu rodzaju sił zbrojnych, taktyki poszczególnych rodzajów wojsk .
W latach trzydziestych powstała w Związku Radzieckim teoria głębokiej walki (boju). Zakładała ona, że ówczesne środki rażenia zastosowane w skali masowej
umożliwiają jednoczesne oddziaływanie ogniem i uderzeniami wojsk na całą głębokość taktycznego ugrupowania przeciwnika. Istota tej teorii polegała na
równoczesnym wykonaniu uderzeń wojskami oraz ogniem na przedni skraj, stanowiska ogniowe artylerii i odwody przeciwnika w celu uniemożliwienia mu
przeciwdziałania w czasie walki w głębi jego ugrupowania. W pełni odpowiadała ona możliwościom wojsk, w tym zwłaszcza nowym ich rodzajom (wojska pancerne,

powietrzno-desantowe i lotnictwo).
Międzywojenne teorie taktyczne poddane zostały surowej weryfikacji podczas działań bojowych w trakcie drugiej wojny światowej. Jednocześnie praktyczne
doświadczenia bojowe zrodziły zapotrzebowanie na nowe doskonalsze teorie. Działania wojenne wymusiły burzliwy rozwój taktyki w czasie drugiej wojny
światowej. Dotyczyło to szczególnie efektywnych sposobów przełamywania obrony zawczasu przygotowanej, rozwinięcia powodzenia taktycznego, pokonania z
marszu pośrednich rubieży obronnych, pościgu, forsowania rzek, okrążania i niszczenia okrążonych zgrupowań przeciwnika, prowadzenia aktywnej i trwałej
obrony.
Doświadczenia wojenne były podstawą i punktem odniesienia rozwoju taktyki w okresie powojennym. Do połowy lat pięćdziesiątych zajmowano się głównie
badaniem i wzbogacaniem doświadczeń drugiej wojny światowej, doskonaleniem stosowanych w niej sposobów prowadzenia działań bojowych z uwzględnieniem
zmian w organizacji wojsk i ich technicznym wyposażeniem.
Rewolucyjne zmiany w taktyce nastąpiły z chwilą wprowadzenia od połowy lat pięćdziesiątych na potencjalnym polu walki broni jądrowej. Dominującą do końca
lat
osiemdziesiątych właściwością działań bojowych było prowadzenie ich z użyciem tej broni lub w warunkach groźby jej użycia.
Pierwszy model działań bojowych, obowiązujący od początku lat sześćdziesiątych, oparty był na koncepcji eksponowania roli broni jądrowej w rozstrzyganiu
wszelkich zadań na polu walki. Istota walki w tym modelu zasadzała się na założeniu, że "broń jądrowa prawie wszystko załatwi". Głównym elementem walki było
rażenie jądrowe. Pozostałe elementy (ogień konwencjonalny, uderzenia wojsk, oddziaływanie informacyjne itp.) zostały mu podporządkowane.
W tym modelu podstawowym rodzajem działań taktycznych były działania zaczepne, obejmujące pokonanie obrony przeciwnika, izolację jego odwodów lub
rozbicie ich w boju spotkaniowym bądź pościgu. W realizacji każdego z zadań zaczepnych najważniejszą rolę przypisywano broni jądrowej. Zakładano, że uderzenia

jądrowe zapewnią szybkie tempo pokonania obrony przeciwnika (z zasady z marszu) siłami pancernych i zmechanizowanych związków taktycznych, wspartych
działaniem innych rodzajów wojsk i służb. Bój spotkaniowy traktowano przede wszystkim jako składową działań taktycznych wojsk lądowych realizowanych w
ramach tzw. izolacji pola walki. W działaniach ofensywnych zamierzano obezwładnić podchodzące odwody bronią jądrową, uderzeniami lotnictwa i działaniem
desantów powietrznych w celu niedopuszczenia ich w strefę walki pierwszorzutowych oddziałów i związków taktycznych, a jeżeli w tę strefę już weszły
przewidywano ich rozbicie uderzeniami wojsk pancernych i zmechanizowanych z marszu. Działania obronne traktowano w tym modelu jako wymuszony i
tymczasowy rodzaj działań bojowych.
Drugi model oparty był na koncepcji relatywnego użycia broni jądrowej. Jej założeniem było to, że żadna ze stron biorących udział w wojnie nie uzyska do chwili jej

rozpoczęcia, ani w czasie jej trwania, decydującej przewagi technologicznej, mającej uniemożliwić stronie przeciwnej wykonanie odwetowego uderzenia jądrowego.
Przewidywano, że w takiej sytuacji powszechne stosowanie broni jądrowej w skali strategicznej i operacyjnej nie zapewni osiągnięcia celów walki zbrojnej. W
świetle
tego założenia pożądane stało się prowadzenie działań bojowych z ograniczonym stosowaniem broni jądrowej lub nawet bez jej stosowania. W modelu tym zakłada
się, że w walce wzrasta rola środków konwencjonalnych i innych - poza bronią jądrową - rodzajów broni masowego rażenia.
Istota walki w tym modelu komplikuje się w porównaniu z poprzednim. Zwycięstwo zależy już od wielu, wzajemnie powiązanych czynników. Jednocześnie model

ten zawiera jakby dwie koncepcje walki: jądrową i konwencjonalną, w których obowiązują jednakowe zasady prowadzenia działań bojowych. Zapewnia on płynne
przechodzenie od działań konwencjonalnych do jądrowych. Zasadniczą cechą tego modelu działań było poszukiwanie optymalnego kompromisu między dwiema
sprzecznymi tendencjami, tj. dążeniem do koncentracji sił i środków dla stworzenia przewagi oraz koniecznością rozśrodkowania wojsk wobec stałego zagrożenia ich
bronią jądrową. Działania zaczepne polegają na synchronizacji uderzeń jądrowych z systemem ognia w zdecydowanym, ciągłym oraz szybkim uderzeniem
pancernych i zmechanizowanych związków taktycznych, wspartych działaniami lotnictwa, śmigłowców bojowych, desantów powietrznych i oddziałów
wydzielonych w celu uniemożliwienia przeciwnikowi utworzenia ciągłego frontu obrony i tym samym uniknięcia czołowego przełamywania jego obrony. Stopniowo
w tym okresie zaczyna się przywiązywać coraz większą wagę do działań obronnych.
W latach osiemdziesiątych rozpoczęło się kształtowanie kolejnego, perspektywicznego modelu walki, uwzględniającego koncepcję alternatywnego użycia broni
jądrowej w przyszłych działaniach bojowych. Model ten opiera się na założeniu, że nowe środki walki dorównywać będą pod względem możliwości rażenia
niewielkim ładunkom broni jądrowej. Uwzględnia się ponadto, że jej stosowanie powoduje niebezpieczne dla dalszego życia całej ludzkości zniszczenia ekologiczne.
Według tej koncepcji decydujące znaczenie dla przebiegu walki mieć będą - obok selektywnego użycia broni jądrowej - działania prowadzone w nowych
środowiskach
(w eterze, w przestrzeni kosmicznej), oddziaływanie na psychikę oraz użycie konwencjonalnej broni precyzyjnej.
Nowa sytuacja polityczno-militarna jaka powstała w Europie w ostatnich latach (a szczególnie rozpad Układu Warszawskiego), wymusiła odejście od koncepcji
wojny jądrowej na rzecz wojny konwencjonalnej z wykorzystaniem coraz doskonalszych broni.
Można przewidywać, że w nadchodzących latach decydujący wpływ na model walki wojsk lądowych wywierać będzie elektronizacja i automatyzacja procesów
walki zbrojnej oraz powszechniejsze wprowadzenie do wojsk lądowych nowych generacji sprzętu opancerzonego, śmigłowców, broni precyzyjnej i środków
oddziaływania elektronicznego. Powodować to będzie stopniowe przekształcanie się działań lądowych w powietrzno-lądowe i ogniowo-elektroniczne, co należy
uznać
za najistotniejszą tendencję przeobrażeń w taktyce wojsk lądowych w perspektywnie XXI wieku.
Te zachodzące na przestrzeni wieków przemiany taktyki zachowały najważniejszą i najbardziej podstawową zasadę taktyki, nazwaną przez Fullera "stałym
czynnikiem taktycznym". Głosi ona, że należy wojować tak, aby ponosząc samemu jak najmniejsze straty, zadać jednocześnie przeciwnikowi jak największe.

Zródło: Działania taktyczne wojsk lądowych AON Warszawa 1995  .