DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE
Profilaktyka (zapobieganie, prewencja) obejmuje wszystkie działania podejmowane w celu zapobieżenia czemuś, obronę przed niepożądanym skutkiem czegoś. Są to działania uprzedzające. Termin pochodzi od greckiego słowa phylax- stróż, prophylaktikós- zapobiegawczy. Profilaktyka nie jest domeną medycyny, lecz dotyczy wszystkich aspektów życia (np. zapobieganie pożarom, katastrofom, przestępczości, patologii społecznej). W medycynie profilaktyka oznacza działania, których celem jest niedopuszczanie do rozwoju chorób, zaburzeń i/lub zmniejszenie ich skutków, czyli utrzymanie status quo organizmu. Profilaktyka koncentruje się na zdrowiu negatywnym, czyli patologii. Wyraża się w określonym postępowaniu zapobiegawczo-leczniczym i rehabilitacyjnym, przyjętym jako postępowanie modelowe w zakresie profilaktyki głównie w POZ. Profilaktyka, w odniesieniu do dzieci i młodzieży, dotyczy zarówno zapobiegania zaburzeniom we wszystkich sferach zdrowia, jak i rozwoju (fizycznego, psychicznego, społecznego, seksualnego).
Realizacja działań profilaktycznych (programów) poddawana jest ciągłej weryfikacji. Wśród czynników, które wpływają niekorzystnie na prawidłową realizację profilaktyki, należy zwrócić uwagę na te, które występują: brak zainteresowania profilaktyką decydentów ds. zdrowia, permanentnie niskie środki finansowe przeznaczone na ochronę zdrowia oraz zdrowotne style życia ludzi.
Działania profilaktyczne wg. Kleczkowskiego mogą być różnorodne, ale są stosowane w momencie wystąpienia choroby, aby zapobiec jej rozwojowi lub powikłaniom.
Rodzaje profilaktyki medycznej:
Profilaktyka dzieli się na kilka rodzajów (faz) w zależności od momentu podjęcia działań zapobiegawczych przeciwko danej chorobie i wyróżnia się:
1. Profilaktykę wczesną - utrwalanie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia - celem jest eliminacja takich społecznych, ekonomicznych i kulturowych wzorców życia, które przyczyniają się do podwyższenia ryzyka choroby (np. palenie papierosów, nieracjonalne żywienie).
2. Profilaktykę pierwotną (I fazy) -zapobieganie chorobom poprzez kontrolowanie czynników ryzyka- celem jest zapobieganie chorobie przed jej rozwinięciem poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka (np. obniżenia cholesterolu celem zapobiegnięcia chorobie niedokrwiennej mięśnia sercowego).
Obejmuje działania nastawione na umacnianie zdrowia, bowiem stan pełnego zdrowia wyznacza tzw. zapobieganie nieswoiste, tj. zagrożenia chorobą oraz zapobieganie swoiste. Działanie nieswoiste obejmuje promowanie postaw prozdrowotnych człowieka zdrowego i należy tu głównie edukacja zdrowotna i wychowanie zdrowotne. Natomiast przykładem swoistych działań profilaktycznych są np. szczepienia ochronne, zapobieganie zanieczyszczeniom środowiska (ochrona środowiska), nadzór epidemiczny nad produkcją żywności i jej dystrybucją oraz wiele innych działań, które można nazwać zapobiegawczo kontrolnymi w obrębie profilaktyki.
3. Profilaktykę wtórną (II fazy) - zapobieganie konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie (przesiewowe badanie skriningowe) - celem jest zapobieganie poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez wczesne wykrycie, leczenie i zapobieganie nawrotom (np. kontrola i leczenie nadciśnienia tętniczego krwi celem zapobiegnięcia rozwojowi choroby niedokrwiennej serca).
Obejmuje działania ukierunkowane na wczesne wykrywanie chorób i ich przyczyn oraz diagnozowanie. Przykładem takich działań są: czynne poradnictwo, badania przeglądowe, dyspanseryzacja (ma na celuwyodrębnienie z całej populacji dzieci objętych opieką lekarską tych, które wymagają szczególnego nadzoru i uwagi lekarza. W czasie badań bilansowych dzieci lekarz ocenia stan zdrowia dziecka i jeśli stwierdza odchylenia zdrowotne, to kwalifikuje dziecko do grupy dyspanseryjnej. W zależności od wskazań dzieci takie kierowane są na konsultacje specjalistyczne, a także częściej badane oraz odpowiednio leczone), bilanse zdrowia, profilaktyka p/nowotworowa, profilaktyka miejsc pracy i inne.
W zakresie profilaktyki wtórnej znaczącą rolę odgrywają przesiewowe badanie skriningowe. Są to zorganizowane działanie polegające na wczesnym wykryciu w populacji chorób lub stanów patologicznych za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych i wiarygodnych testów diagnostycznych. Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia. Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:
poprawy świadomości zdrowotnej populacji,
poprawy stanu zdrowia ludności,
zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,
zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,
zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,
zwiększenia odsetka wyleczeń,
zmniejszenia absencji chorobowej,
obniżenia kosztów leczenia,
mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
4. Profilaktykę III fazy (trzeciorzędową) zwana matafilaktyką- zahamowanie postępu choroby oraz ograniczenie powikłań - celem jest zahamowanie postępu lub powikłań już rozwiniętej choroby (np. rehabilitacja kardiologiczna po zawale serca).
Obejmuje działania wobec samej choroby, która już istnieje, np. zagrożenia trwałego upośledzenia czynności danego narządu, niepełnosprawność lub kalectwo.
Faza I profilaktyki uwzględnia wszelkie działania wobec osoby zdrowej ale potencjalnie zagrożonej chorobą, a celem tych działań jest potęgowanie i umacnianie zdrowia. Natomiast II i III faza skupia się na: wczesnym wykrywaniu chorób, zapobieganiu ich dalszym niepozytywnym konsekwencjom dla życia człowieka oraz przywracaniu zdolności do podjęcia pracy, utrzymaniu aktywności psychofizycznej i zawodowej.
Aby profilaktyka mogła być w pełni realizowana, to w jej realizacji muszą brać udział wszyscy, którzy ją programują oraz ci, którzy ją odbierają, czyli kształtujący i kształceni. Ważnym warunkiem, którego spełnienie może mieć duży wpływ na realizację zadań profilaktycznych jest doskonalenie organizacji pracy w opiece zdrowotnej, czyli tworzenie jakości usług medycznych w zakresie profilaktyki.
Testy i badania przesiewowe (ang. screening) - oznaczają przedsięwzięcia, często w skali ogólnokrajowej, zmierzające do wykrycia raka w stadium bezobjawowym. Badania przeprowadza się na dużych grupach osób zdrowych, z użyciem jednego lub więcej testów diagnostycznych w celu wykrycia wczesnych stadiów chorobowych, które są finansowane z budżetu lokalnego samorządu lub ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia np. powszechne badania lekarskie dzieci w szkołach, badania w kierunku próchnicy zębów.
Profilaktyczne badania lekarskie, laboratoryjne i Rtg różnych grup zawodowych, których koszt pokrywa pracodawca.
Inne badania profilaktyczne u dorosłych w celu wczesnego wykrycia najczęstszych chorób np. badania mammograficzne w kierunku wykrycia raka piersi, badania cytologiczne, badania poziomu PSA u mężczyzn (badanie w celu wczesnego wykrycia raka prostaty), badania ciśnienia tętniczego krwi, badania cholesterolu, glukozy. Badania takie realizowane są w ramach programów profilaktycznych finansowanych przez NFZ lub lokalne samorządy.
Głównym celem badań przesiewowych (skryningu) jest zmniejszenie śmiertelności z powodu raka przez wczesne wykrycie i wdrożenie odpowiedniego leczenia przeciwnowotworowego w stadium przedklinicznym, a przez to wydłużenie życia chorych.
Badany rak musi być częsty w populacji i musi stanowić ważny aspekt zdrowotności populacji. Wtedy nakłady finansowe nie przewyższają korzyści, które wynikają z ilości wykrytych raków.
Wdrożenie badań przesiewowych ma uzasadnienie tylko w stosunku do niektórych nowotworów. Najczęściej wykrywa się wolniej rozwijające się nowotwory.
Decyzja o wprowadzeniu badań skryningowych zależy od: częstości występowania danego typu raka, jego biologii, chorobowości śmiertelności z powodu danego nowotworu w badanej populacji, możliwości skutecznego leczenia wczesnych faz nowotworu, typu i dostępności testu oraz kosztów przedsięwzięcia. Idealnym rakiem, który można wykryć badaniem przesiewowym jest taki, który ma długą fazę przedkliniczną (bezobjawową) i daje przerzuty odległe po stosunkowo długim czasie (np. rak piersi). Badania tego typu mają szczególne uzasadnienie w rakach, które są poprzedzone długą fazą przedrakową (np. rak jelita grubego, szyjki macicy).
Badanie przesiewowe ma sens tylko w stosunku do raka, którego można z powodzeniem leczyć, zmniejszając śmiertelność wywołaną tym nowotworem. Nie planuje się badania przesiewowego do wykrywania nowotworów , których nie można skutecznie leczyć. Wczesne wykrycie w takich przypadkach może dać tylko wrażenie dłuższego życia chorego, a w rzeczywistości nie wydłuża życia. Pacjenci są jedynie informowani o swojej chorobie. W takich przypadkach badanie przesiewowe nie wpływa na zmniejszenie śmiertelności z powodu raka.
Charakterystyka badań przesiewowych
Cechy nowotworów, które wykrywane są masowymi badaniami skryningowymi, to:
musi być częsty w danej populacji;
powodujący wysoką zachorowalność i śmiertelność;
z długą gazą przedkliniczną;
dający późno przerzuty odległe;
dający się skutecznie leczyć we wczesnej fazie;
gdy istnieje skuteczny test do wykrycia nowotworu, możliwy do powszechnego stosowania.
Test przesiewowy powinien być łatwy do przeprowadzenia, tani, bardzo czuły i specyficzny. Test jest czuły, jeśli umożliwia wykrycie jak największej liczby nowotworów przy jak najmniejszej liczbie wyników fałszywie ujemnych. Test jest tym bardziej swoisty (specyficzny), im mniejsza jest liczba wyników fałszywie dodatnich.
Cechy dobrego badania przesiewowego:
jest o wysokiej czułości;
o wysokiej specyficzności;
tani;
prosty do przeprowadzenia;
nie ryzykowny dla badanego;
możliwy do przeprowadzenia na dużej grupie ludzi;
dający możliwość zmniejszenia śmiertelności z powodu raka w badanej grupie.
Przed wprowadzeniem badania skryningowego rozważa się korzyści i ryzyko z nim związane.
Korzyści wynikające z badań przesiewowych:
zmniejszenie śmiertelności wywołanej rakiem;
wydłużenie życia chorego;
możliwość zastosowania mniej agresywnego leczenia we wczesnej fazie choroby;
lepsza jakość życia - możliwość oszczędzania narządu;
mniejsze koszty leczenia raka.
Ryzyko badań przesiewowych:
komplikacje przy wykonywaniu niektórych testów (krwawienia, perforacje jelit, napromienianie piersi);
niepotrzebna dokładna diagnostyka w przypadku osób zdrowych z wynikiem fałszywie pozytywnym;
niepotrzebny stres dla osób z wynikiem fałszywie pozytywnym;
nieuzasadniony spokój w stosunku do osób z wynikiem fałszywie negatywnym;
niepotrzebny stres dla osób, u których wykryto mało agresywnego raka o długim przebiegu - w takim przypadku leczenie nie ma większego wpływu na przeżycie.
Najczęściej przeprowadzane masowe testy przesiewowe:
1. rak piersi
mammografia,
badanie palpacyjne wykonane przez lekarza,
samobadanie piersi.
2. rak szyjki macicy
badanie cytologiczne rozmazu z tarczy i kanału szyjki macicy.
3. rak jelita grubego
testy na krew utajoną w kale;
sigmoidoskopia ( jest to badanie endoskopowe ostatnich 60-80 cm jelita grubego, czyli odbytnicy, esicy i części zstępnicy. Może pełnić zarówno funkcję diagnostyczną (stwierdzenie na powierzchni błony śluzowej owrzodzeń, polipów, guzów, deformacji, zmian naczyniowych, miejsc krwawienia), jak i terapeutyczną (zatamowanie przy użyciu lasera czynnego krwawienia.);
kolonoskopia (badanie całego odcinka jelita grubego i końcowego odcinka jelita grubego).
4. rak gruczołu krokowego
badanie palcem przez odbyt;
badanie stężenia PSA - specyficznego antygenu sterczowego- w surowicy;
USG transrektalne (przezodbytnicze).
Rak szyjki macicy
to idealny nowotwór do badania przesiewowego;
częsty rak z długą fazą przedkliniczną (stany przedrakowe, rak przedinwazyjny);
możliwe skuteczne leczenie we wczesnych stadiach choroby;
rak łatwy do wykrycia testem Papanicolaou - rozmazem cytologicznym z tarczy i kanału szyjki macicy;
test jest tani i łatwy do przeprowadzenia;
śmiertelność związana z rakiem szyjki macicy zmniejszyła się o 90% wśród pacjentek poddanych badaniom przesiewowym;
w ramach badań przesiewowych przeprowadza się badanie cytologiczne 3 lata po rozpoczęciu przez kobietę współżycia płciowego ale nie później niż w wieku 21 lat. U nastolatek, u których nie ma potrzeby wykonywania badań cytologicznych, lekarz musi zadbać o odpowiednią profilaktykę (ocena ryzyka zachorowania, antykoncepcja, poradnictwo prewencyjne, poradnictwo dot. badań przesiewowych oraz edukacja dot. chorób przenoszonych drogą płciową);
po wykonaniu pierwszego badania skryningowego kolejne należy przeprowadzić co roku lub co 2 lata (decyduje lekarz). U kobiet od 30 do 60 r.ż. bez upośledzonej odporności (np. zakażenie HIV), u których w trzech kolejnych corocznych badaniach cytologicznych nie stwierdzono nieprawidłowości, dalsze badania cytologiczne można wykonywać co 2-3 lata. U kobiet od 30 do 60 r.ż. dopuszcza się obecnie wykonywanie oznaczenia DNA HPV (DNA HPV - genetyczne badanie wirusa brodawczaka ludzkiego), jako badania przesiewowego w kierunku raka szyjki macicy. Stosowane jest też łączne badanie cytologiczne i badanie DNA HPV raz na 3 lata.
Kobiety z grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka (wielu partnerów seksualnych, wcześnie rozpoczęte życie płciowe) powinny wykonywać badanie cytologiczne co rok.
W skali całego świata rak szyjki macicy jest drugim, co do częstości rakiem i drugą, co do częstości przyczyną zgonów wśród kobiet z powodu raka. Prawie 80% przypadków tego raka dot. krajów rozwijających się.
Globalnie co roku notuje się ok. 500 000 nowych zachorowań, a ok. 300 000 kobiet umiera z powodu tego nowotworu.
Szacuje się, że na świecie liczba kobiet chorych na raka szyjki macicy sięga 1,4 miliona. W Polsce zapada na ten typ raka ponad 3600 kobiet rocznie, z czego umiera co roku ok. 2000 - jest to jeden z najwyższych wskaźników w Europie (9,4/100 000). Najczęścciej rak szyjki macicy rozwija się u kobiet między 40, a 59 r.ż., tj. w momencie, kiedy wiele z nich wychowuje dzieci i jest aktywnych zawodowo. Kobiety wywodzące się z niższych warstw społecznych rzadziej poddawane są testom przesiewowym w kierunku raka szyjki macicy, co wpływa na wyższy wskaźnik ryzyka rozwoju raka szyjki macicy w tych grupach.
Objawy:
nietypowe krwawienie z pochwy;
krwawienie, które pojawia się pomiędzy regularnymi krwawieniami miesięcznymi;
krwawienie po stosunku, prysznicu lub badaniu ginekologicznym;
krwawienie miesięczne, które trwa dłużej i jest bardziej obfite, niż zwykle;
krwawienie po menopauzie;
ból w podbrzuszu;
ból podczas stosunku.
Rak piersi
częsty nowotwór;
możliwy do wykrycia badaniem przesiewowym stanów przedrakowych;
małym guzkom zwykle nie towarzyszą przerzuty odległe;
możliwy do wykrycia:
USG piersi - regularnie każda kobieta, która ukończyła 30 lat; pozwala wykryć zmiany wielkości od 5 mm i odróżnić guz nowotworowy od zwykłej torbieli;
mammografia (najważniejszy test) - wykonywana co roku przez wszystkie panie, które ukończyły 50 lat i co 1-2 lata od 40-49 r.ż.. Tradycyjnym aparatem można wykryć guzki od 3 mm, a mammografy cyfrowe pozwalają rozpoznać zmiany milimetrowe;
palpacyjnym samobaniem piersi - co miesiąc od 20 r.ż..
Rak jelita grubego
częsty nowotwór; zwiększa się zachorowalność i śmiertelność;
długa faza przedkliniczna (polip - dysplazja - rak przedinwazyjny - rak inwazyjny) - ten okres przemian może wynosić ok. 10 lat;
badanie przesiewowe jest szczególnie rekomendowane w grupie wysokiego ryzyka (polipy zwłaszcza kosmkowe, polipowatość rodzinna, zespół Gardnera; w wywiadzie lub u krewnego I stopnia (rodzice, rodzeństwo, dzieci): rak jelita grubego, rak piersi, rak trzonu macicy);
możliwy do wykrycia badaniem klinicznym przez odbyt (per rectum) raz na rok, testem na krew utajoną w kale raz na rok, sigmoidoskopią co 3-5 lat, kolonoskopią;
osoby z grupy wysokiego ryzyka, które miały w rodzinie przynajmniej jednego krewnego I stopnia z rakiem jelita grubego, wykonują badania od 40 r.ż.;
pozostałe osoby od 50 r.ż. do 65 r.ż. bez objawów takich, jak krwawienie z przewodu pokarmowego, biegunka lub zaparcie, które pojawiło się w ciągu ostatnich kilku miesięcy, a którego przyczyna nie jest znana a także chudnięcie lub anemia bez znanej przyczyny;
do badania nie są kwalifikowane osoby, które miały wykonaną kolonoskopię w ciągu ostatnich 10 lat.
Program Badań Przesiewowych (PBP) dla wczesnego wykrywania raka jelita grubego jest zadaniem Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych. W ramach PBP od 2000 roku wykonywana jest bezpłatna profilaktyczna kolonoskopia. Od 2012 roku w ramach PBP wysyłane są imienne, jednokrotne zaproszenia na kolonoskopię do osób w wieku 55-64 lata celem wykrycia zmian potencjalnie wyleczalnych. W tym wieku 25% osób ma polipy, a 5% jest zagrożonych rozwojem raka.
P/wskazaniem do wykonania kolonoskopii przesiewowej jest zawał serca przebyty w ciągu ostatnich 3 m-cy, ostra niewydolność krążeniowa lub oddechowa oraz ostra choroba zapalna jelit.
Rak gruczołu krokowego (prostaty)
częsty nowotwór;
w części przypadków rak ten przebiega względnie łagodnie. Chorzy nie umierają z powodu raka, wczesne wykrycie nie ma znaczenia dla losów chorego, jedynie wywołuje stres. Część raków jednak jest biologicznie agresywna i wymaga wczesnego wykrycia i leczenia;
możliwy do wykrycia:
badaniem klinicznym przez odbyt;
testem serologicznym PSA (swoisty antygen sterczowy);
USG transrektalnym;
badania rozpoczyna się po 50 r. ż. lub po 40 r.ż. u mężczyzn z wysokim ryzykiem zachorowania;
badanie per rectum i test PSA co rok;
jeżeli powyższe 2 badania są dodatnie, to dodatkowo USG transrektalne.
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa edukacja zdrowotna - proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.
W edukacji, oprócz zagadnień szczegółowych, należy zwrócić uwagę na odkrycia wiedzy mające wpływ na kierunki działań w zdrowiu publicznym :
konstytucja genetyczna człowieka nie zmienia się na przestrzeni tysiącleci;
poprawa zdrowia obywateli wynika z poprawy warunków życia;
odkrycia nauk medycznych dotyczące etiologii oraz szerzenia się chorób zakaźnych i możliwościach zapobiegania im przez działania sanitarno-środowiskowe;
większości chorób niezakaźnych można zapobiec przez zmianę warunków życia i zachowania się - w tym przez dostrzeżenie czynników psychologicznych, np. że nie tyle okoliczności co nasz stosunek do nich odgrywa istotną rolę.
PRZYKŁADOWE PROGRAMY PROFILAKTYCZNE
Program polityki zdrowotnej, to zespół zaplanowanych i zamierzonych działań z zakresu opieki zdrowotnej, które są oceniane jako skuteczne, bezpieczne i uzasadnione oraz umożliwia osiągnięcie założonych celów w określonym terminie. Cele te polegają na wykrywaniu i zrealizowaniu określonych potrzeb zdrowotnych oraz poprawie stanu zdrowia określonej grupy pacjentów.
Programy polityki zdrowotnej finansowane są ze środków publicznych.
Program polityki zdrowotnej dotyczy w szczególności:
ważnych zjawisk epidemiologicznych;
innych niż epidemiologiczne istotnych problemów zdrowotnych dotyczących całej lub określonej grupy świadczeniobiorców przy istniejących możliwościach eliminowania bądź ograniczania tych problemów;
wdrażania nowych procedur medycznych i przedsięwzięć profilaktycznych.
Od dnia 1 stycznia 2015 r., programy zdrowotne może opracowywać, wdrażać, realizować i finansować NFZ, a programy polityki zdrowotnej mogą opracowywać, wdrażać, realizować i finansować ministrowie oraz jednostki samorządu terytorialnego.
Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi
Program adresowany jest do kobiet w wieku 50-69 lat, które spełniają jedno z poniższych kryteriów:
nie miały wykonywanej mammografii w ciągu ostatnich dwóch lat;
otrzymały w ramach programu profilaktyki raka piersi pisemne wskazanie do wykonania ponownej mammografii po 12 miesiącach z powodu obciążenia następującymi czynnikami ryzyka:
rak piersi wśród członków rodziny (matka, siostra, córka),
mutacja w obrębie genów BRCA1 lub BRCA2;
nie miały wcześniej stwierdzonej zmiany nowotworowej piersi o charakterze złośliwym.
Program profilaktyki raka szyjki macicy
Program adresowany jest do kobiet w wieku 25-59 lat:
które nie miały wykonanej cytologii w ciągu ostatnich trzech lat;
obciążonych czynnikami ryzyka (zakażonych wirusem HIV, przyjmujących leki immunosupresyjne, zakażonych HPV - typem wysokiego ryzyka), które nie miały wykonanej cytologii w ciągu ostatnich 12 miesięcy.
Kobiety, które były leczone z powodu nowotworu złośliwego szyjki macicy, po zakończeniu kontroli onkologicznej (decyzję podejmuje lekarz prowadzący leczenie onkologiczne) ponownie zostają objęte skryningiem cytologicznym.
Program profilaktyki gruźlicy
Program adresowany jest do osób powyżej 18. roku życia, które nie miały w dotychczasowym wywiadzie rozpoznanej gruźlicy, a w szczególności:
miały bezpośredni kontakt z osobami z już rozpoznaną gruźlicą;
mają trudne warunki życiowe, mogące znacząco wpłynąć na wystąpienie choroby (osoby niepełnosprawne, obciążone długotrwałą chorobą, obciążone problemem alkoholowym i narkomanią, bezdomne, długotrwale bezrobotne).
Program badań prenatalnych
Program adresowany jest do kobiet w ciąży spełniających co najmniej jedno z poniższych kryteriów:
wiek powyżej 35 lat;
wystąpienie w poprzedniej ciąży aberracji chromosomowej płodu lub dziecka;
stwierdzenie strukturalnych aberracji chromosomowych u ciężarnej lub u ojca dziecka;
znacznie zwiększone ryzyko urodzenia dziecka dotkniętego chorobą uwarunkowaną monogenetycznie lub wieloczynnikową;
stwierdzenie w czasie ciąży nieprawidłowego wyniku badania USG lub badań biochemicznych wskazujących na zwiększone ryzyko aberracji chromosomowej lub wady płodu.
Program profilaktyki chorób układu krążenia
Program adresowany jest do osób które:
mają 35, 40, 45, 50 lub 55 lat ;
złożyły deklarację wyboru lekarza podstawowej opieki zdrowotnej;
u których nie została dotychczas rozpoznana choroba układu krążenia i które w okresie ostatnich pięciu lat nie korzystały ze świadczeń udzielanych w ramach profilaktyki chorób układu krążenia, obciążonych następującymi czynnikami ryzyka:
nadciśnienie tętnicze krwi (wartości ciśnienia tętniczego powyżej 140/90 mmHg),
podwyższone stężenie we krwi cholesterolu całkowitego, LDL-cholesterolu, triglicerydów i niskie stężenie HDL-cholesterolu,
palenie tytoniu,
niska aktywność ruchowa,
nadwaga i otyłość,
upośledzona tolerancja glukozy,
wzrost stężenia fibrynogenu,
wzrost stężenia kwasu moczowego,
nadmierny stres,
nieracjonalne odżywianie,
płeć męska,
obciążenia genetyczne.
Program profilaktyki chorób odtytoniowych (w tym POChP)
Etap podstawowy adresowany jest do osób powyżej 18. roku życia palących papierosy, w tym - w zakresie diagnostyki POChP (przewlekłej obturacyjnej choroby płuc) - do kobiet i mężczyzn pomiędzy 40. a 65. rokiem życia,
którzy nie mieli wykonanych badań spirometrycznych w ramach programu profilaktyki POChP w ciągu ostatnich trzech lat,
u których nie zdiagnozowano wcześniej, w sposób potwierdzony badaniem spirometrycznym, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc, przewlekłego zapalenia oskrzeli lub rozedmy.
Etap specjalistyczny adresowany jest do osób uzależnionych od palenia tytoniu, skierowanych z etapu podstawowego programu realizowanego przez lekarza podstawowej opieki zdrowotnej lub z oddziału szpitalnego oraz zgłaszających się bez skierowania.
Inne programy profilaktyki:
programy profilaktyki uniwersalnej - mają na celu przeciwdziałanie inicjacji w zakresie różnych zachowań ryzykownych (zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej) poprzez dostarczenie odpowiedniej informacji oraz wzmacnianie czynników chroniących i redukcję czynników ryzyka. Działania te dotyczą zagrożeń rozpowszechnionych, takich jak np. używanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol) czy przemoc.
Odbiorcy działań profilaktyki uniwersalnej to ogół populacji, np. dzieci i młodzież szkolna, społeczność lokalna. Grupy, do których są kierowane działania profilaktyki uniwersalnej nie są uprzednio diagnozowane pod względem poziomu ryzyka zachowań problemowych, choć w obrębie grupy poszczególne jednostki moga się różnić stopniem zagrożenia i rodzajem czynników ryzyka.
Realizatorami profesjonalnych programów profilaktyki uniwersalnej są przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów. Działania przeprowadzane są najczęściej w szkołach. Rządowym organem odpowiedzialnym za wdrażanie w polskich szkołach działań z zakresu profilaktyki jest Ministerstwo Edukacji Narodowej (art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 o przeciwdziałaniu narkomanii). W szkołach wdrażane są programy profilaktyki uniwersalnej oraz programy dla rodziców.
↓
Program „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców" to program profilaktyczny adresowany do osób mających kluczowy wpływ na proces wychowania dzieci i młodzieży- rodziców, opiekunów oraz nauczycieli. Celem programu jest pogłębienie umiejętności wychowawczych oraz kształtowanie postaw wychowawczych sprzyjających budowaniu podmiotowej relacji oraz więzi pomiędzy rodzicami (opiekunami) i dziećmi. Upowszechnianie programu jest koordynowane przez Ośrodek Rozwoju Edukacji Ministerstwa Edukacji Narodowej.
↓
Inne programy profilaktyki uniwersalnej o sprawdzonej skuteczności to programy „Domowych Detektywów" i HYPERLINK "http://www.ipin.edu.pl/wordpress/kliniki/zaklad-psychologii/"„Fantastyczne Możliwości" Instytutu Psychiatrii i Neurologii.
Program „Program Domowych Detektywów" jest adresowany do uczniów szkół podstawowych, jego celem jest przeciwdziałanie inicjacji alkoholowej. Program wzmacnia wybrane czynniki chroniące takie jak: umiejętności odpierania presji dotyczącej używania substancji, spostrzegane normy dotyczące używania substancji, komunikację pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz wiedzę uczniów na temat konsekwencji używania substancji. Prowadzony jest w formie zajęć w klasie szkolnej prowadzonych przez nauczyciela przy współudziale liderów rówieśniczych oraz zadań wykonywanych w domu przez rodziców razem z dziećmi.
Program „Fantastyczne Możliwości" jest kontynuacją programu „Domowych Detektywów" przeznaczonym dla starszej młodzieży.
Fantastyczne Możliwości |
Program ukierunkowany na opóźnianie wieku inicjacji alkoholowej u nastolatków wkraczających w okres dojrzewania. Rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji na III poziom - program modelowy. |
Program Domowych Detektywów |
Program dla uczniów w wieku 10-12 lat oraz ich rodziców i nauczycieli, ukierunkowany na zapobieganie inicjacji alkoholowej. Rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji - na I poziom (program obiecujący). |
Szkoła dla Rodziców i Wychowawców |
Program ukierunkowany na zwiększenie kompetencji wychowawczych rodziców oraz wychowawców i nauczycieli pracujących z dziećmi i młodzieżą oraz przeciwdziałanie zachowaniom problemowym dzieci i młodzieży. Rekomendowany na II poziom - program "Dobra praktyka". |
Archipelag Skarbów |
Program adresowany do uczniów szkół gimnazjalnych, ukierunkowany na ograniczenie zachowań problemowych (używanie alkoholu, narkotyków, wczesne zachowania seksualne, przemoc rówieśnicza) realizowany w formie mityngów w dużych grupach. Rekomendowany na II poziom - program "Dobra praktyka". |
Program Wzmacniania Rodziny |
Program adresowany do rodzin, ukierunkowany na ograniczenie używania środków psychoaktywnych oraz zapobieganie innym zachowaniom problemowym młodzieży w wieku 10 - 14 lat. Rekomendowany na II poziom - program "Dobra praktyka". |
programy profilaktyki selektywnej - profilaktyka uzależnień; skierowana do wybranej podgrupy populacji (np. ogółu młodzieży charakteryzujące się obecnością czynników ryzyka (indywidualnych, rodzinnych, środowiskowych), związanych z podejmowaniem danych zachowań ryzykownych, np. używania lub nadużywania substancji psychoaktywnych. Do odbiorców profilaktyki selektywnej zalicza się min.: „dzieci ulicy”, niepełnoletnie osoby popełniające czyny karalne, osoby zagrożone demoralizacją, dzieci i młodzież zagrożone wykluczeniem społecznym, osoby okazjonalnie używające narkotyków.
Metody profil. selektywnej: dostarczanie informacji na temat ryzyka związanego z używaniem substancji, poradnictwo indywidualne, poradnictwo rodzinne, terapia pedagogiczna, treningi umiejętności społecznych, socjoterapia, organizacja czasu wolnego (tzw. zajęcia alternatyw). W działaniach ważne jest uwzględnienie specyficznych problemów i potrzeb uczestników programu.
↓
Program "Szkolna Interwencja Profilaktyczna"
Opracowany został przez zespół pracowników Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej “Pro-M” Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
Adresowany jest bezpośrednio do rad pedagogicznych i nauczycieli - realizatorów szkół wszystkich poziomów edukacyjnych (podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych). Służy przede wszystkim przygotowaniu szkół/nauczycieli do podejmowania działań interwencyjnych wobec uczniów sięgających po substancje psychoaktywne (nikotyna, alkohol, narkotyki, dopalacze).
Jego celem jest zapobieganie używaniu środków odurzających i w ogólnej perspektywie - zapobieganiu problemom sięgania po różne substancje psychoaktywne przez społeczność szkolną oraz pomoc uczniom już eksperymentującym.
Metoda interwencji profilaktycznej może być stosowana w momencie ujawnienia faktu eksperymentowania przez ucznia z substancjami psychoaktywnymi lub podejrzenia o tego typu zachowania ryzykowne. Jednym z elementów interwencji jest współpraca z rodzicami ucznia, która polega na wsparciu emocjonalnym rodziców, edukacji w zakresie wiedzy o substancjach odurzających oraz wspólnej pomocy dziecku.
Interwencję profilaktyczną bezpośrednio w środowisku szkolnym prowadzą przeszkoleni nauczyciele - realizatorzy.
Program w ORE koordynuje Dorota Macander z Wydziału Wychowania i Profilaktyki.
Ośrodek Rozwoju Edukacji prowadzi tylko szkolenia dla instruktorów programu. Dyrektorzy szkół mogą zamawiać szkolenia dla rad pedagogicznych bezpośrednio u rekomendowanego Instruktora, bądź za pośrednictwem podmiotów lub instytucji, które sfinansują szkołom ten program.
↓
Program „HYPERLINK "http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=106315"FreD" jest programem krótkiej, wczesnej interwencji profilaktycznej skierowanym do młodych osób używających narkotyków lub alkoholu. Program został pilotażowo wdrożony w Polsce oraz jest upowszechniany przez Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w ramach międzynarodowego projekt współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Programu Zdrowia Publicznego pn. „FreD goes net". Program jest realizowany w formie zajęć grupowych prowadzonych metodą wywiadu motywującego. Celem zajęć jest pobudzenie uczestników do refleksji, podniesienie poziomu ich wiedzy na temat używania narkotyków, zachęcenie do oceny ryzyka i odpowiedzialności, zmiana nastawienia i zachowania związanego z używaniem narkotyków oraz poznanie oferty lokalnego systemu pomocowego.
↓
„Program przeciwdziałania młodzieżowej patologii społecznej" Fundacji „Praesterno" skierowany jest do młodzieży w wieku 13-19 lat eksperymentującej ze środkami psychoaktywnymi lub charakteryzującej się innymi wskaźnikami zagrożenia wykluczeniem społecznym. Praca w grupach wspomagana jest pracą środowiskową. Program jest realizowany w ośmiu miastach - Bielsko Biała, Bydgoszcz, Gdańsk, Kraków, Lublin, Łódź, Puławy, Wrocław.
Przeciwdziałanie Młodzieżowej Patologii Społecznej |
Program adresowany do młodzieży w wieku 13-19 lat zagrożonej narkomanią i wykluczeniem społecznym. Rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji - na I poziom (program obiecujący). |
Szkolna Interwencja Profilaktyczna
|
Program profilaktyki narkomanii, skierowany do uczniów. Realizowany w formie krótkiej interwencji podejmowanej przez nauczyciela i/lub pedagoga szkolnego. Rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji - na I poziom (program obiecujący). |
Środowiskowa profilaktyka uzależnień |
Program profilaktyki środowiskowej adresowany do osób w wieku 10-18 lat, realizowany w województwie lubelskim. Rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji - na I poziom (program obiecujący). |
FreD |
Program wczesnej interwencji adresowany do osób w wieku 15-21 lat używających narkotyków lub alkoholu w sposób okazjonalny. Program rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji - na I poziom (program obiecujący). |
Wspomaganie Rozwoju Psychospołecznego Dzieci Nieśmiałych |
Program adresowany do dzieci nieśmiałych w wieku 10-11 lat, wspomagający ich rozwój psychospołeczny, realizowany w formie 15 - dwugodzinnych zajęć warsztatowych w klasie szkolnej. Rekomendowany na I poziom - program obiecujący. |
Wspomaganie rozwoju psychospołecznego dzieci nielubianych przez rówieśników z powodu zachowań antyspołecznych |
Program przeznaczony dla dzieci w wieku 10-11 lat, realizowany w czasie 32 zajęć warsztatowych. Program ma na celu zmianę statusu społecznego dzieci nielubianych poprzez rozwijanie ich zdolności decentracji poznawczej i samokontroli emocjonalnej oraz wzmacnianie ich poczucia własnej wartości. Rekomendowany na II poziom - „Dobra praktyka”. |
Wzmacnianie Rodzin |
Program adresowany do rodzin, ukierunkowany na ograniczenie używania środków psychoaktywnych oraz zapobieganie innym zachowaniom problemowym młodzieży w wieku 10 - 14 lat. Rekomendowany na II poziom - program "Dobra praktyka". |
programy profilaktyki wskazującej - profilaktyka uzależnień; są to działania kierowane do jednostek, u których rozpoznano pierwsze objawy zaburzeń lub szczególnie zagrożonych rozwojem problemów wynikających z używania substancji psychoaktywnych, w związku z uwarunkowaniami biologicznymi, psychologicznymi czy społecznymi.
Cele profilaktyki wskazującej to zapobieganie rozwojowi uzależnienia od substancji psychoaktywnych, ograniczanie częstości używania lub zmiana wzorów używania substancji na mniej „niebezpieczne”, ryzykowne. Działania ukierunkowane są głównie na indywidualną diagnozę przyczyn problemu i podjęcie stosownej interwencji.
Odbiorcy działań profilaktyki wskazującej to osoby charakteryzujące się czynnikami ryzyka takimi jak: zaburzenia zachowania, zaburzenia koncentracji z deficytem uwagi (ADHD), niepowodzenia szkolne, podejmowanie zachowań ryzykownych, używanie narkotyków problemowo (bez diagnozy uzależnienia), próby samobójcze, konflikty z prawem, wychowywanie się w rodzinie z problemem narkotykowym.
Metody profilaktyki wskazującej obejmują stosowanie takich metod jak: treningi umiejętności społecznych dla młodzieży, treningi umiejętności wychowawczych dla rodziców i nauczycieli, wywiad motywujący, terapia poznawczo-behawioralna, terapia rodzin.
W szkole profilaktyka wskazująca adresowana jest do zidentyfikowanych uczniów z grupy wysokiego ryzyka: uczniów z problemami zachowania czy problemami w zakresie zdrowia psychicznego; używanie substancji psychoaktywnych nie jest niezbędnym warunkiem podjęcia interwencji.
Działania obejmują:
1. Udzielanie wsparcia przez nauczycieli i pomoc w nauce;
2. Stałą współpracę z rodzicami, podjęcie interwencji z udziałem rodziców, wspólne opracowanie strategii pomocy dla ucznia;
3. Pomoc specjalistyczną udzieloną przez szkołę;
4. Skierowanie ucznia do specjalistów poza szkołą w celu dokonania indywidualnej diagnozy i ewentualnego podjęcia terapii, stała współpraca z nimi;
5. Skierowanie rodziców na treningi umiejętności lub inne formy specjalistycznej pomocy.
Przeciwdziałanie Młodzieżowej Patologii Społecznej |
Program adresowany do młodzieży w wieku 13-19 lat zagrożonej narkomanią i wykluczeniem społecznym. Rekomendowany w EDDRA i Systemie Rekomendacji - na I poziom (program obiecujący). |
Rządowy Program Bezpieczna i Przyjazna Szkoła 2014-2016
Rządowy program pn. „Bezpieczna i przyjazna szkoła na lata 2014-2016” jest kontynuacją programu realizowanego w latach 2008-2013, a także działań podjętych w 2013 roku w ramach kierunku polityki oświatowej państwa pn. „Wzmacnianie bezpieczeństwa w szkołach i placówkach oświatowych” oraz priorytetu Ministra Edukacji Narodowej pn. „Rok Bezpiecznej Szkoły”.
Uchwała Rady Ministrów w sprawie przyjęcia Rządowego programu na lata 2014-2016 „Bezpieczna i przyjazna szkoła”weszła w życie w dniu 28 lipca 2014 r.
Program stanowiący narzędzie inicjowania i koordynowania na szczeblu centralnym oraz wojewódzkim działań na rzecz podnoszenia poziomu bezpieczeństwa w szkołach i placówkach, został oparty na założeniach psychologii pozytywnej, a także pozytywnej profilaktyki koncentrującej się głównie na rozpoznawaniu oraz wzmacnianiu zasobów i potencjału szkoły lub placówki i jej społeczności.
Celem głównym Rządowego Programu jest zwiększenie skuteczności działań wychowawczych i profilaktycznych na rzecz bezpieczeństwa i tworzenia przyjaznego środowiska w szkołach i placówkach.
Cele szczegółowe:
kreowanie zdrowego, bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkoły i placówki;
zapobieganie problemom i zachowaniom problemowym dzieci i młodzieży;
promowanie zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży.
Zakładane efekty programu:
Zwiększenie liczby działań podejmowanych przez szkoły i placówki na rzecz tworzenia bezpiecznego i przyjaznego środowiska szkoły, poprawy klimatu, zwiększenia poczucia akceptacji uczniów i wychowanków w społeczności szkolnej; zmniejszenia zjawiska wykluczenia społecznego, wzrostu kompetencji wychowawczych rodziców i nauczycieli.
Ustabilizowanie trendów lub zmniejszenie zakresu i nasilenia problemów i zachowań problemowych dzieci i młodzieży, w tym: zmniejszenie poziomu agresji i przemocy, cyberprzemocy, podniesienie umiejętności uczniów w zakresie prawidłowego funkcjonowania w środowisku cyfrowym, w szczególności w środowisku tzw. nowych mediów, ustabilizowanie trendów lub zmniejszenie zjawiska używania substancji psychoaktywnych oraz zwiększenie efektywności działań w zakresie rozwiązywania kryzysów rozwojowych i życiowych dzieci i młodzieży.
Zwiększenie zaangażowania szkół i placówek na rzecz upowszechniania zdrowego stylu życia wśród dzieci i młodzieży i ich rodziców, a w szczególności podjęcie systematycznych działań na rzecz tworzenia i realizowania całościowej polityki w zakresie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej.
ZADANIA OPIEKUNA MEDYCZNEGO W ZAKRESIE EDUKACJI ZDROWOTNEJ
ZASADY, METODY I EWALUACJA W EDUKACJI ZDROWOTNEJ
Termin edukacja pochodzi od łacińskiego słowa „edukare”, które znaczy „wyprowadzać”, tj. wyprowadzać/wykierowywać kogoś na ludzi (Demel 1980). Edukacja zatem jest to ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży, stosownie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych.
Edukacja współcześnie w ujęciu ogólnym rozumiana jest, jako ogół procesów obejmujących nauczanie, uczenie, wychowanie i rozwój, których celem jest wzbudzanie aktywności człowieka, ukierunkowanej na zdobywanie wiedzy, umiejętności i kształtowanie poglądów i przekonań.
Edukacja pacjenta jest zastosowaniem procesów oświatowo-wychowawczych, tj. procesów nauczania, rozwoju, wychowania i wpływu oraz oddziaływania na zmianę osobowości w odniesieniu do odbiorcy, czyli pacjenta.
W polskiej literaturze pielęgniarskiej edukacja pacjenta definiowana jest, jako proces obejmujący oddziaływania wychowawcze i uczenie, skierowane na pacjenta i/lub jego środowisko, którego celem jest wpływanie na kształtowanie (zmianę lub utrwalanie) motywów, postaw w pożądanym prozdrowotnym kierunku zgodnym ze społecznie akceptowanymi celami promocji zdrowia. Wg. Płaszewskiej-Żywko (1996) edukacja pacjenta, to świadome komunikowanie się z pacjentem, którego celem jest pomaganie w podejmowaniu decyzji związanych ze zdrowiem, rozwijanie pozytywnych postaw wobec zdrowia oraz inicjowanie i utrzymanie pożądanych zachowań zdrowotnych. Edukacja w odniesieniu do pacjenta, jako podmiotu opieki stanowi ważny element pielęgnowania, a wielu autorów wskazuje, że jest jej integralną częścią.
W większości definicji określających pielęgnowanie profesjonalne wyraźnie ukazywany jest autonomiczny i ważny obszar działania, jako pomaganie, troszczenie i towarzyszenie człowiekowi w zdrowiu, chorobie i niepełnej sprawności. Szerokie rozumienie pojęcia „pomaganie” zawiera w sobie takie znaczenia, jak: oparcie, podpora, zachęta, wspieranie, porada, rada, doradztwo, konsultacja, poradnictwo. Natomiast znaczenie słowa „troszczyć się” , to: dbanie, piastowanie, chodzenie koło kogoś, doglądanie, dogadzanie, prowadzenie, pamiętanie o kimś, czuwanie, obsługiwanie.
Analiza znaczeniowa przedmiotu zawodowej działalności opiekuna w odniesieniu do podmiotu opieki. Są to bowiem działania oscylujące wokół wymiaru:
biologicznego funkcjonowania pacjenta, tj. obsługiwanie, czuwanie, doglądanie, pomaganie w czynnościach samoobsługowych lub przenoszenie pacjenta;
emocjonalno-motywacyjnego człowieka, np. wspieranie, zachęta, myślenie, pamiętanie o kimś, dogadzanie;
rozwojowego jednostki, np. rada, porada, doradztwo, poradnictwo.
Edukacja w pielęgnowaniu rozumiana jest, jako uczenie podopiecznych, oddziaływania wychowawcze oraz działania ułatwiające opanowanie przez podopiecznych wiedzy i umiejętności niezbędnych w samoopiece i samopielęgnowaniu (Ciechanowicz 2000). Głównym celem edukacji pacjenta jest udzielenie pomocy w rozumieniu choroby i uczenie się sposobu życia z chorobą, który pozwala na wykorzystanie wszystkich potencjalnych możliwości i zasobów oraz odczuwanie satysfakcji z życia (Woynarowska 2007).
Znaczenie edukacji pacjenta w relacjach z pielęgniarką, opiekunem i ich zadaniami w tym układzie jest spójne z co najmniej kilkoma modelami teoretycznymi pielęgniarstwa. W założeniach teoretycznych pielęgniarstwa min. V. Henderson, D. Orem, można odnaleźć elementy edukacji pacjenta (Zarzycka 2003). W teorii Orem autorka stawia na wyzwalanie aktywności własnej pacjenta w zakresie radzenia sobie z utrzymaniem i przywracaniem zdrowia oraz funkcjonowaniem z zaburzeniami zdrowia. Zgodnie z tą teorią - optymalny poziom wiedzy, umiejętności i motywacji pozwala pacjentowi na zachowanie autonomii w zakresie współuczestnictwa w procesie diagnostyczno-terapeutycznym oraz kontroli sytuacji/czynników, które zagrażają zdrowiu i życiu człowieka.
Wg. niektórych autorów (Redman 1984, Close 1989) zarówno proces pielęgnowania, jak i edukacji, aby spełnił zakładane cele, musi przebiegać zgodnie z etapami: gromadzenie danych, rozpoznanie stanu, planowanie, realizacja i ocena wyników, dopiero wówczas osiągnięte zostaną rezultaty. Edukacja jest jednym ze złożonych działań podejmowanych przez pielęgniarkę, opiekuna rzecz podopiecznego. Na edukację realizowaną wobec pacjenta składają się różne działania. Są to zarówno jednorazowe, okazjonalne czynności w postaci, np. krótkiej informacji lub instruktażu, jak i działania podejmowane w ramach procesu nauczania opartego na gruntownym rozpoznaniu deficytu wiedzy i umiejętności pacjenta, zorientowanego na cel, na które to czynności składa się planowanie, realizacja oraz ocena wykonania.
W praktyce opiekuńczej edukacja pacjenta zorientowana jest na działania wobec podmiotu opieki, których celem jest przekazanie niezbędnej wiedzy o zdrowiu i warunkach jego utrzymania, p/działaniu chorobie, a w sytuacji choroby - wiedzy o chorobie i sposobach radzenia sobie z jej skutkami, pomaganie w podejmowaniu decyzji związanych z utrzymaniem zdrowia, kształtowanie umiejętności i rozwijanie pozytywnych postaw wobec zdrowia oraz inicjowanie, motywowanie i podtrzymywanie pożądanych zachowań zdrowotnych.
Należy pamiętać o następujących regułach:
edukacja pacjenta wykracza poza proste informowanie, a kładzie nacisk na postawy i zachowania;
podstawą skutecznej edukacji jest dobrowolna współpraca i aktywny udział pacjenta;
dla prowadzenia edukacji pacjenta konieczne jest rozumienie i stosowanie zasad prawidłowego komunikowania się oraz praw rządzących procesem uczenia się i nauczania, jak również motywacji i zmiany zachowań (Grueningen i wsp. 1995).
Edukacja pacjenta jest częścią składową edukacji zdrowotnej.
Edukacja zdrowotna określana jest jako całokształt działań zmierzających do kształtowania takich zachowań, które przejawiają się prowadzeniem zdrowego stylu życia, przyczyniającego się do umacniania zdrowia.
Edukacja zdrowotna jest integralną częścią procesu promocji zdrowia, profilaktyki, terapii i rehabilitacji.
Edukacja zdrowotna rozumiana jest jako proces, w którym ludzie uczą się, jak dbać o własne zdrowie i zdrowie społeczności, w której żyją.
Edukacja zdrowotna, to:
wytwarzanie nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego;
wyrabianie odpowiednich sprawności;
nastawienie woli i kształtowanie postaw umożliwiających stosowania zasad higieny, skuteczną pielęgnację, zapobieganie chorobom, leczenia;
pobudzanie pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodyczne i systematyczne wzbogacanie i pogłębianie wiedzy o własnym organizmie i rozwoju, a także o prawach rządzących zdrowiem publicznym.
Celem edukacji zdrowotnej jest:
uświadomienie wychowankom zależności między stanem zdrowia człowieka, a jego stylem życia i warunkami środowiska fizycznego i społecznego;
aktywizowanie do wzmacniania własnego potencjału zdrowia;
aktywizowanie do podejmowania działań prozdrowotnych.
Zadania edukacji zdrowotnej, a fazy profilaktyki:
w stanie pełnego zdrowia - umacnianie zdrowia;
w chwili zagrożenia życia człowieka - swoiste zapobieganie;
we wczesnym okresie choroby - hamowanie jej rozwoju;
przy rozwiniętej chorobie lub kalectwie - ograniczenie skutków i pomoc w dostosowaniu się do sytuacji życiowej.
Etapy procesu edukacji zdrowotnej
uświadomienie pojęcia i znaczenia zdrowia;
identyfikacja problemów (potrzeb);
podjęcie decyzji o działaniu dotyczących wprowadzenia zmian we własnym zachowaniu korzystnym dla zdrowia
w celu rozwiązania problemów i zdobywania odpowiednich umiejętności;
działania dla potrzeb poprawy zdrowia, czyli działań zmierzających do zmiany zachowań zdrowotnych i zmian w środowisku na korzystniejsze dla zdrowia;
przekazywanie wiedzy, podejmowanie decyzji, dokonywanie wyborów i działania na rzecz zdrowia.
PLANOWANIE EDUKACJI:
Planując edukację bierze się pod uwagę następujące elementy:
cele interwencji DLACZEGO ?
obiekt interwencji KTO ?
treść CO ?
metoda nauczania JAK ?
otoczenie procesu nauki GDZIE ?
MODELE EDUKACJI ZDROWOTNEJ:
Model edukacji zdrowotnej ukierunkowany na zdrowie (model relacji: edukacja uczestnicząca i edukacja promująca)
Model edukacji zdrowotnej zorientowany na czynniki ryzyka - uświadomienie zagrożeń poprzez motywowanie, doradzanie, wspieranie (model relacji: edukacja autorytatywna)
Model edukacji zdrowotnej zorientowany na chorobę (model relacji: edukacja uczestnicząca)
EDUKACJA PROMUJĄCA:
Polega na współpracy między stronami procesu edukacji, w którym każda posiada wiedzę i umiejętności i razem dążą do wprowadzenia zmian korzystnych dla zdrowia
Cel: dokonanie zmian w odniesieniu do różnic
Zasada: pełna autonomia osoby edukowanej
Zmiany opierają się na modyfikacji postaw i akceptowanym przez edukowanego systemie wartości.
EDUKACJA UCZESTNICZĄCA:
Opiera się na wymianie wiedzy i współpracy między edukatorem a odbiorcą, w oparciu o proces rozwiązywania problemów przy zastosowaniu metod aktywizujących.
Osoba edukowana chce uzyskać pomoc, jest zdolna do oceny stanu własnego zdrowia i wpływu różnych czynników na ten stan, umie wykorzystać rady i wskazówki.
Między osobami uczestniczącymi w edukacji panuje zaufanie.
EDUKACJA AUTORYTATYWNA:
Przekazywanie informacji przez osobę posiadającą wiedzę osobie pragnącej ją zdobyć.
Metody podające: instruktaż, wykład.
Cel: ochrona ludzi objętych edukacją przed podejmowaniem działań niekorzystnych dla zdrowia.
EDUKACJA PACJENTA JAKO PROCES ZORGANIZOWANY :
Edukacja pacjenta to proces zorganizowany zawierający wszystkie elementy cyklu działania zorganizowanego:
rozpoznanie,
planowanie,
realizacja,
ocena.
ROZPOZNANIE - ZIDENTYFIKOWANIE POTRZEB
Rozpoznanie obejmuje ocenę:
gotowości pacjenta do uczenia się (uświadomiona potrzeba uczenia się i poziom motywacji);
zakresu i poziomu wiedzy i umiejętności posiadanej przez pacjenta, sprawności intelektualnej i motorycznej;
zakresu oczekiwanej przez pacjenta pomocy; określenie zakresu wskazanej i niezbędnej wiedzy i umiejętności ze względu na stan i sytuację pacjenta;
wyników edukacji prowadzonej w przeszłości, efektywności stosowanych form i metod nauczania i uczenia się.
PLANOWANIE - określenie:
celów ogólnych (np. przygotowanie do samopielęgnowania, współuczestniczenia w procesie leczenia);
celów szczegółowych (operacyjnych) - co konkretnie powinno zmienić się w zachowaniu pacjenta w kategoriach: poznawczych, emocjonalnych, psychomotorycznych;
treści kształcenia;
form organizacyjnych, metod i środków dydaktycznych;
czasu potrzebnego do osiągnięcia celu;
osób, które będą pomagały pacjentowi osiągnąć cele i będą odpowiedzialne za jego edukację i poprawną realizację wszystkich etapów.
REALIZACJA (WDRAŻANIE)
powinna przebiegać zgodnie z ustalonym planem;
należy wykorzystać każdą sytuację do uczenia pacjenta korzystnych dla niego zachowań;
ważna jest koordynacja działań pedagogicznych wszystkich osób odpowiedzialnych za proces edukacji pacjenta.
OCENA (WERYFIKACJA)
Ocenę prowadzi się w odniesieniu do zmian, jakie obserwuje się w zachowaniu pacjenta, będących wynikiem realizowanego procesu edukacji.
Ocenia się:
stopień osiągnięcia celów szczegółowych,
stopień osiągnięcia celu ogólnego.
WERYFIKACJA -to ostatni etap programu nauczania jest także jego powtórnym początkiem, dostarczając wskazówek co do konieczności wprowadzania zmian i modyfikacji w czteroczęściowym cyklu nauczania:
ocena potrzeb
planowanie
wdrażanie
weryfikacja.
ZASADY WARUNKUJĄCE EFEKTYWNOŚĆ EDUKACJI
Podmiotowe traktowanie pacjenta - dostrzeganie jego indywidualności, odnoszenie się z szacunkiem do poglądów i przekonań, umacnianie poczucia własnej wartości.
Umożliwienie partnerskiego udziału pacjenta w procesie edukacji.
Przestrzeganie warunków poprawnej dwukierunkowej komunikacji interpersonalnej.
Całościowe postrzeganie podopiecznego , szczególnie w aspekcie stanu zdrowia i warunków środowiskowych
Poprawny dobór i realizacja treści edukacji.
W planowaniu edukacji uwzględnienie celów, wynikających ze stanu zdrowia, celów edukacji zdrowotnej, postawy wobec wartości zdrowia i doświadczeń pacjenta.
Interdyscyplinarne oddziaływanie.
Stopniowanie trudności i systematyczność oddziaływań.
Edukacja pacjenta, to proces obejmujący oddziaływania wychowawcze i nauczanie skierowane na niego i jego środowisko, którego celem jest wpływanie na kształtowanie(zmianę lub utrwalenie) motywów i postaw w pożądanym prozdrowotnym kierunku, zgodnie ze społecznie akceptowanymi celami programów promocji zdrowia profilaktyki, wychowania zdrowotnego i oświaty zdrowotnej. Polega na zamierzonym wpływie na osobowość pacjenta przez kształtowanie jego zachowań zdrowotnych, poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie, przez przygotowanie do współpracy i współdziałania w procesie pielęgnowania i leczenia oraz samopielęgnowania i opieki innej niż profesjonalna. Dotyczy przekazywania pacjentowi wiedzy i kształtowanie u niego umiejętności potrzebnych do tych działań. Edukacja pacjenta obejmuje to, co określamy jako pracę wychowawczą i dydaktyczną wynikającą z funkcji i zadań zawodowych pracowników ochrony zdrowia. Współpraca z ludźmi i praca na ich rzecz wpływa zawsze na ich osobowość tzn. na ich uczucia, postawy, motywy działania, przekonania. W pracy z pacjentami pożądane jest, aby były to oddziaływania zamierzone, celowe, przemyślane.
Edukacja pacjenta i grup społecznych ukierunkowana jest na:
pobudzanie aktywności człowieka do rozwijania własnych zainteresowań
zdobywanie wiedzy o zdrowiu
kształtowanie umiejętności prowadzenia zdrowego stylu życia
kształtowanie systemu wartości i pozytywnych postaw wobec zdrowia
rozwijaniu u ludzi własnych kompetencji w odniesieniu do zdrowia.
PROCES KSZTAŁCENIA/DYDAKTYCZNY - to uporządkowany w czasie ciąg zdarzeń obejmujący takie czynności nauczycieli i uczniów, ukierunkowane przez odpowiedni dobór celów i treści oraz uwzględniający takie warunki i środki, jakie służą wywołaniu pożądanych zmian w uczniach.
UCZENIE SIĘ JEST PROCESEM INTELEKTUALNYM I EMOCJONALNYM powodującym określone, względnie trwałe zmiany w sposobie myślenia, odczuwania i działania. Dużą rolę odgrywa motywacja i aktywność.
EFEKTYWNOŚĆ UCZENIA SIĘ ZALEŻY OD:osobistego zaangażowania, motywacji, informacji zwrotnej.
W edukacji formułujemy DIAGNOZĘ PIELĘGNIARSKĄ (np. w kontekście deficytu wiedzy, czynników ryzyka, zmiany zachowań zdrowotnych wg teorii samo opieki D. Orem):
Brak wiedzy na temat …………
Niezdolność pacjentki do samoopieki……..
Ryzyko wystąpienia ………
Zwiększone ryzyko występowania późnych powikłań ………….
Brak umiejętności wykonywania ………………………..
Niebezpieczeństwo wystąpienia …………………….
Deficyt wiedzy rodziny w zakresie …………………………..
PRZYKŁAD:
Edukacja wobec osób z nadciśnieniem tętniczym i osób zagrożonych tą chorobą polega na:
1.kształtowaniu u pacjenta poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie oraz przekazanie wiedzy o zachowaniu zdrowia i jak uniknąć choroby, a jeśli choroba już istnieje - jak nie dopuścić do pojawienia się groźnych dla zdrowia i życia powikłań;
2.rozmowie z pacjentem w celu rozpoznania jego zachowań antyzdrowotnych, czyli wykrycia czynników ryzyka choroby nadciśnieniowej (odżywiania, trybu życia, palenia tytoniu, higieny osobistej i otoczenia oraz stresu);
3.rozmowa musi być skierowana na budzenie u pacjenta motywacji do decyzji: rzucenia nałogu palenia papierosów, zaprzestania picia mocnej herbaty i alkoholu w nadmiernych ilościach, zmiany trybu życia na bardziej aktywny oraz zastąpienie diety bogatej w sód i tłuszcze zwierzęce dietą bogatą w warzywa i owoce;
4.uświadomienie chorym, że zmiana stylu życia istotnie obniży wartości RR i może zapobiec rozwojowi choroby u osób, które mają do niej genetyczne uwarunkowane skłonności;
5.poinstruowaniu o konieczności: systematycznego mierzenia RR i zapisywania jego wyników, wykonywania badań kontrolnych i regularnych wizyt u lekarza;
6.poinformowaniu, jak ważne jest codzienne przyjmowanie leków hipotensyjnych oraz szkodliwości samodzielnego modyfikowania leczenia;
7.uświadomienie, że konsekwencją niedostatecznej kontroli nadciśnienia tętniczego są powikłania narządowe w postaci chorób serca, nerek, udary mózgu;
8.działania przyczyniające się do kształtowania u pacjenta umiejętności: samokontroli RR, pomiaru masy ciała i wzrostu, oznaczenia wskaźnika BMI oraz interpretacja wyniku (waga właściwa, nadwaga, otyłość)
a). zachęcaniu i wspieraniu chorych w przeprowadzaniu domowych pomiarów RR i zapisywanie wyników w Dzienniczku Pomiarów, które pozwolą na wykrycie jego zwyżek i ocenę skuteczności zażywanych leków;
b). nauce prawidłowej techniki i zasad obowiązujących przy wykonywaniu pomiaru RR;
c). jeżeli pacjent z określonych przyczyn nie jest w stanie sam mierzyć RR, należy nauczyć tego rodzinę lub bliskie mu osoby;
d). nauce prawidłowej techniki pomiaru masy ciała i wzrostu oraz umiejętności oznaczenia i interpretowania BMI;
e). udzielaniu wskazówek dot. modyfikacji stylu życia w zakresie:
kontroli ciężaru ciała, aby nie dopuścić do nadwagi lub otyłości,
redukcji nadwagi i otyłości,
stosowaniu diety niskokalorycznej,
zmniejszeniu spożycia soli,
zwiększeniu aktywności fizycznej,
zaprzestaniu palenia tytoniu/papierosów,
ograniczeniu spożycia alkoholu, mocnej kawy i herbaty, unikaniu stresu;
Jeżeli jest nadwaga - nie dopuścić do otyłości, zredukować nadwagę i utrzymać prawidłową masę ciała.
Redukcja nadwagi i zmniejszenie otyłości powoduje:
→ obniżenie wartości RR,
→ zmniejszenie ryzyka wystąpienia innych chorób (cukrzycy, choroby wieńcowej),
→ zwiększa się skuteczność działania leków obniżających RR,
→ pomaga rozładować napięcie emocjonalne,
→ poprawia samopoczucie,
→ u niektórych osób pozwala zmniejszyć dawkę lub liczbę leków p/nadciśnieniowych,
→ u osób zdrowych może zmniejszyć skłonność do rozwoju nadciśnienia tętniczego,
→ szczególnie niebezpieczna jest otyłość brzuszna i palenie tytoniu/papierosów.
Normalizację masy ciała można uzyskać poprzez:
zmniejszenie kaloryczności posiłków, zwiększenie spożycia surowych warzyw i owoców, zwiększenie aktywności fizycznej.
Stosować dietę o niskiej zawartości tłuszczu i cholesterolu - należy jeść dużo świeżych warzyw i owoców, bogatych w potas (pomidory, ziemniaki, fasola, groch, szpinak, banany); obiad uzupełnić w gruboziarniste kasze i ryż; jeść pełnoziarniste lub chrupkie pieczywo, chude sery, białko jajek; pić chude mleko, jogurty, napoje bez dodatku cukru, ograniczyć spożycie kawy (pić rzadziej, niezbyt mocną z chudym mlekiem).
Zwiększyć aktywność fizyczną do ok. 30 minut dziennie 3-4 razy w tygodniu - regularna aktywność fizyczna: wspomaga naturalne mechanizmy obniżające RR, pomaga zmniejszyć nadwagę i otyłość, poprawia wydolność organizmu, może powodować zmniejszenie dawek lub ilości leków hipotensyjnych, może opóźnić pojawienie się nadciśnienia u osób dotychczas zdrowych.
Warunkiem przy rozpoczęciu aktywności ruchowej przez osobę z nadciśnieniem jest: uregulowana i systematycznie kontrolowana wartość spoczynkowa i wysiłkowa RR oraz oszacowanie przez lekarza ryzyka chorób sercowo-naczyniowych; osoby, które nie uprawiały żadnego sportu lub uprawiały nieregularnie powinny swój wysiłek fizyczny zwiększać stopniowo; unikać gwałtownego rozpoczynania ćwiczeń fizycznych; kontrolować wartości RR w czasie ćwiczeń; nie stosować współzawodnictwa i ćwiczeń siłowych (np. podnoszenie ciężarów, zapasy, boks); nie wolno wykonywać wysiłków forsujących organizm (np. długo i szybko biegać, ćwiczyć na siłowni), nie zaleca się sportów zimowych i skoków do zimnej wody (może dojść do skurczu naczyń mózgowych lub wieńcowych, a w następstwie do groźnych powikłań); p/wskazane jest nurkowanie. Zalecane są dyscypliny dynamiczne: szybki marsz, pływanie, jogging, taniec, narciarstwo nizinne, aerobik w wodzie.
Jeśli oprócz nadciśnienia tętniczego pacjent ma inną chorobę ukł. krążenia (np. chorobę wieńcową) - nigdy nie wolno mu zwiększać aktywności fizycznej na własną rękę, musi poradzić się lekarza.
Należy zmniejszyć spożycie soli do ok. 1 łyżeczki dziennie (2,4 g sodu) i nie dosalać w trakcie posiłków.
Zmniejszenie spożycia soli powoduje: zmniejszenie wartości RR.
Można to osiągnąć poprzez:
zmniejszenie ilości soli dodawanej do potraw podczas przygotowywania i zrezygnować z dosalania w trakcie posiłków;
unikać produktów przetworzonych (paczkowane mięsa i wędliny, produkty wędzone, konserwowane i marnowane, produkty szybkiego przyrządzania - zupy i sosy w proszku, dania gotowe) - można kupić i zastąpić je świeżymi i mrożonymi warzywami, mięsami (cielęcina, drób) i rybami, które nie są przetworzone;
unikać: posiłków typu fast food, chipsów, krakersów, solonych orzeszków, słonych paluszków, itp.;
nie używać: przypraw typu Warzywko, Vegeta, kostek rosołowych, ketchupu, majonezu, itp. - można je zastąpić innymi przyprawami i ziołami, np. pieprz, papryka, chili, majeranek, oregano, szałwia, rozmaryn, tymianek, gałka muszkatołowa, itp.
Należy zaprzestać lub ograniczyć spożywanie alkoholu.
Alkohol jest szkodliwy i utrudnia leczenie - podwyższa RR, osłabia działanie leków obniżających RR i zawiera dużo kalorii (nadmierne spożywanie sprzyja nadwadze).
Zaprzestanie lub ograniczenie spożywania alkoholu powoduje:
zmniejszenie wartości RR; masy ciała (alkohol dostarcza dodatkowe kalorie); ryzyka chorób serca, wątroby i mózgu;
zwiększenie skuteczności leków hipotensyjnych.
Należy zaprzestać palenia papierosów.
Nikotyna podnosi RR i akcję serca, osłabia działanie leków obniżających RR, zwiększa ryzyko zawału serca i innych chorób ukł. krążenia.
Należy unikać stresu.
Należy nauczyć chorego, jak można uniknąć sytuacji stresowych; pomóc mu wypracować indywidualne metody relaksacyjne, które pozwolą na odprężenie (np. czytanie książki, oglądanie filmu, słuchanie muzyki, medytacja, itp.); wytłumaczyć, aby zwiększył aktywność fizyczną, która pomaga rozładować napięcie emocjonalne.
Należy współpracować z lekarzem - wizyty w gabinecie lekarza powinny być regularne; systematycznie kontrolować RR i zapisywać wyniki; regularnie zażywać leki zlecone przez lekarza; nie wolno samowolnie przerywać zażywania leków hipotensyjnych - grozi to gwałtownym wzrostem RR, co może doprowadzić do wystąpienia groźnych dla życia powikłań; systematycznie wykonywać okresowe badania kontrolne zlecone przez lekarza (laboratoryjne: OB, morfologia, elektrolity, cukier, mocznik, kreatynina, cholesterol, HDL, LDL, TG oraz Rtg klp, EKG, Echo serca, USG jamy brzusznej, badanie dna oka).