Honoriusz Balzac JASZCZUR
Jeśli nie czytałaś/eś książki, to radzę najpierw zapoznać się z umieszczonym na końcu notatki streszczeniem, a dopiero potem zająć się wstępem, bo przyznam, że jest on dość chaotycznie skomponowany.
(Wstęp do BNki)
Balzac i historia
Lata życia pisarza (1799-1850) to jedna z najbardziej burzliwych epok w historii Francji i Europy - wiele się działo:
REWOLUCJA FRANCUSKA 1789 r. (przed narodzinami Balzaca i zaraz po nich)
EPOKA NAPOLEOŃSKA (dzieciństwo Balzaca)
RESTAURACJA (młodość Balzaca)
Czas politycznych sporów (liberałowie vs. rojaliści)
REWOLUCJA ROKU 1830
MONARCHIA LIPCOWA (dojrzała egzystencja pisarza)
Środowisko literackie
W okresie Restauracji podnosi się poziom czytelnictwa we Francji (książki tańsze, bardziej dostępne)
Rozkwit powieści
Popularność powieści grozy - „gotyckiej”
Walter Scott
Ruch czytelniczy
Oficyny wydawnicze - książki pisane zbiorowo, anonimowo według mody
Gabinety lektury - publiczne czytelnie
Nowe pokolenie
H. Balzac (1799)
W. Hugo (1802)
A. Dumas (1802)
P. Merimee (1803)
Ale także Stendhal (1783), de Lamartine (1790) czy de Musset (1810)
Pokolenie, które przeprowadza rewolucje romantyczną
Wydarzenia lipcowe poprzedzone zostały rewolucją literacką - „bitwa o Hernaniego” W. Hugo
Położenie ludzi pióra
Trudne - wielu musi zarabiać pisaniem - stąd ich duża płodność
Rewolucja w prasie
Dziennik „Le Presse” i „Le Siecle” rewolucjonizują rynek - tańsze, bo wykorzystujące reklamę i dodatkowo umieszczające fragmenty powieści przerywane w najbardziej pasjonującym momencie
Pisarz modny
Popularność pisarzy niejednokrotnie wpływała negatywnie na jakość ich dzieł - z chęci zysku, powieści pisane były szybko i niedokładnie
Życie Balzaca
Życie Balzaca miało charakter… „balzakowski”
Ojciec -Bernard-Francois Balssa
sprawca społecznej promocji rodu
Z chłopa - pan
W młodości zmienił nazwisko na Balzac
Piął się systematycznie w górę
Dorobił się sporego majątku
Dzieciństwo
Ur. w 1799 r. i zaraz oddany do piastunki na wieś -> świadomość bycia niekochanym; matka - moralny potwór
Szkoła
W wieku 8 lat oddany do internatu
Spędza tam 7 lat, tylko dwukrotnie widzi swoich rodziców
Lata samotności, pierwszych lektur i pierwszych prób pisarskich
W Paryżu
Nieregularnie uczy się w liceum
W 1816 r. zaczyna pracować jako dependent u adwokata
Wybór kariery
Decyzja aby być pisarzem - trudne początki
W oficynie literackiej
Powieści z lat 1821-1825 choć są niezbyt udane, pozwalają jednak Balzacowi zyskać pewną materialną niezależność
Związki z panią de Berny
Ważne wydarzenie: zostanie kochankiem Laury de Berny
Rekompensata za brak czułości w dzieciństwie + nauka kultury salonowej + zetknięcie się z życiem literackiego salonu
Młody Balzac i prasa
Pisuje do licznych pism, próbuje sił jako publicysta polityczny („antyliberalny konserwatysta”)
Jak się szybko wzbogacić?
Praca w oficynie wydawniczej nie przynosi zysków
Próba założenia własnej drukarni - nieudana
Powrót do literatury, pierwsze sukcesy wydawnicze (Fizjologia małżeństwa, Szuanie, Sceny z życia prywatnego)
Balzac i rewolucja
W czasie rewolucji 1830 r. nie przebywa w Paryżu
Życie za monarchii lipcowej
Poznanie Eweliny Hańskiej - związek z nią staje się najważniejszą sprawą w życiu pisarza
Chęć poślubienia Hańskiej po śmierci jej męża
Niedługo po ślubie Balzac umiera, a Hańska… wiąże się z młodszym od siebie malarzem francuskim
Twórczość Balzaca
Balzac sprzed Balzaca (1819-1830)
Powieści te nie są ani łatwe, ani przyjemne w lekturze
Szkoła pisania, wyrabianie warsztatu (różnorodność tematyki, szybkość obserwacji, przerzucanie się od stylu do stylu, dramatyczna konstrukcja intrygi)
Zarysowuje się problematyka typowo balzakowska:
Małżeństwo jako centralny problem życia społecznego
Miłość jako niebezpieczna, a często beznadziejna gra jednostki o własne szczęście
Inicjacja w prawa rządzące społeczeństwem
Postacie:
Niewinna dziewczyna, ofiara ludzkiej bezwzględności
Arystokratyczna kobieta „bez serca”
Zbrodniarz uosabiający bunt przeciw zastanemu porządkowi
Starzec, który chce wyrwać naturze sekret życia
Nowy styl powieściowy
Szuanie - powieść historyczna, naśladownictwo Waltera Scotta
Obserwator współczesności
Fizjologia małżeństwa
Dom pod kotem z rakietką
Pierwsze arcydzieło
Gobseck - pierwsza rzecz doskonała
Twórczość po roku 1831 - duża popularność powieści:
Eugenia Grandet
Ojciec Goriot
Dziewczyna o złotych oczach
Kontrakt ślubny
Lilia w dolinie
Gabinet w starożytności
Komedia ludzka - zbiór 96 utworów (46 powieści, 48 nowel, 2 „traktaty”)
projekt pisarza - objąć świat ludzki w pełnej rozciągłości, ściślej Francję przełomu XVIII i XIX w
interesują go wszystkie warstwy społeczne, wszystkie rodzaje problemów (psychologiczne, obyczajowe, ekonomiczne, ustrojowe, religijne)
Analiza powieści JASZCZUR
Idea powieści rodzi się z rozczarowania miłością, moralnością, nauką, społeczeństwem; a zamyka się zniszczeniem jednostki, która wyobrażała sobie świat jako miejsce wolności, uczucia i bogactwa
Kompozycja powieści: bohater i czas
Powieść składa się z 3 części:
TALIZMAN,
KOBIETA BEZ SERCA,
AGONIA
Każda z części odznacza się nieco inną konstrukcją, innym sposobem organizowania narracji
I CZĘŚĆ
Pierwsze zdanie pierwszej części - pojawia się bohater może być dowolnym przedstawicielem swojego pokolenia (utracjusz przeżywający kryzys finansowy, który pcha go do domu gry i każe rozmyślać o samobójstwie)
Decydujące wydarzenie powieści - diabelski pakt z losem - toczy się po osłoną anonimowości
Dopiero po wyjściu z antykwariatu z talizmanem w kieszeni, po spotkaniu się ze znajomymi dostaje imię: Rafael
Opowiadana w trzeciej osobie
Część ta biegnie wartkim tempem
Pełno błyskotliwych pomysłów, zabawnych dialogów
Przeważa w niej ironiczny dystans, spojrzenie jakby z oddalenia
Zrównanie rzeczy ważnych i nieważnych
Mieszanie szczerości i cynizmu
Kronikarskie spojrzenie
II CZĘŚĆ
Zmiana tonacji
W większości - wyznanie, historia opowiedziana w pierwszej osobie
Pod wpływem wydarzeń, Rafael czuje potrzebę cofnięcia się do dzieciństwa, odtworzenia drogi, która doprowadziła go tego samego dnia na skraj śmierci i na próg światowej kariery
Ton - liryczny, spojrzenie -introspekcyjne, tempo narracji - powolne
„spowiedź dziecięcia wieku”
Zwierzenia ześrodkowane na problemach bohatera z rzeczywistością społeczną (jak się wybić, jak dostać na salony, skąd zdobyć pieniądze)
III CZĘŚĆ
Powrót do relacji w trzeciej osobie
Narrator patrzy na bohatera z zewnątrz
Zmierzanie do zakończenia, którego czytelnik domyśla się z góry
Towarzyszy jej poczucie nieuchronności, nieomal dedukcji logicznej - wnioski wynikają z przesłanek z dwóch pierwszych części
Materia autobiograficzna
Najbardziej autobiograficzna książka Balzaca - widoczne zwłaszcza w dwóch pierwszych częściach
Tryb życia Rafaela (ten z drugiej części) - podobny do tego, jaki narzucił sobie Balzac
Dzień poświęcony pisaniu
Wydatki skrupulatnie wyliczane
Odmawianie sobie zbytku
Życie paryskie znane tylko z zazdrosnych spojrzeń rzucanych na bogactwo innych
Spędza tak trzy lata, żarliwie oddany pracy
Jego samotność jest absolutna (to różni go od autora książki)
Sierota pozbawiony dalszej rodziny
Sytuacja Rafaela nie dopuszcza kompromisów: wszystko albo nic - albo wedrze się w świat sławy, albo przepadnie, umrze z głodu
Rafael marzy o sławie absolutnej i wspaniałej kochance (hrabina, księżna)
Historia Rafaela chronologicznie
Rafael wychowany został w dyscyplinie i dumnej biedzie - potomek zrujnowanej, arystokratycznej rodziny -> ma dbać o honor rodziny i przywrócić jej materialną świetność, ale sam marzy o życiu wyzwolonym z pętów moralności
Gdy spotyka kobietę, jego życie staje się terenem używania, rozkoszy - pragnie ją zdobyć, ale nie udaje mu się to, a ponadto zostaje bez pieniędzy
Zaczyna uprawiać hazard - w końcu przegrywa wszystko
Przez przypadek trafia do antykwariatu; staje przed zgromadzonymi tam arcydziełami wszystkich epok i ludów; opis przedmiotów - poemat o ludzkości, o wspólnym, choć wielokształtnym dążeniu do piękna; sztuka - pochód przez dzieje, cud różnorodności ludzkiej
Pojawia się Antykwariusz (figura ojcowska), który wyznaje zasadę: należy wyrzec się pragnień i namiętności, wyciszyć serce i zmysły, wszystko pomieścić w wiedzy, poznawaniu i rozumieniu; rozkosze materialne przemijają, rozkosz intelektualna nie ma kresu
Antykwariusz wręcza Rafaelowi talizman - kawałek egzotycznej skóry jaszczura spełniający każde życzenie, ale kosztem życia -> wręczenie to oznacza skazanie bohatera na samobójstwo
Gest ten - zemsta ojca, którego mądrość została pogardzona, lecz który wciąż chce mieć władzę nad synem
Wypadki toczą się w szybkim tempie, a w ciągu paru godzin wszystkie marzenia Rafaela się spełniają:
Propozycja objęcia gazety politycznej
Zaproszenie na przyjęcie, które zmieni się w orgię
Wiadomość o milionowym spadku
Następuje oczekiwanie na śmierć pełne paniki i niezgody
Dwie kobiety - czyli pieniądze i miłość
Fedora
Arystokratka (inteligenta, zimna, kapryśna, zepsuta), w której Rafael jest zakochany
Jest trudna do zdobycia - wzbrania się - to tym bardziej pociąga Rafaela
Rafaela podnieca wizja romansu z bogatą kobietą - nie wyobraża sobie miłości oddzielonej od pieniędzy
Rafael stara się zdobyć miłość Fedory za wszelką cenę („Fedora albo śmierć!”) - nadaremnie
Paulina
Przed zdobyciem talizmanu:
Młodziutka dziewczyna z nizin paryskiej biedy, prowadząca z matką nędzny hotelik
Szczerze zakochana w Rafaelu - on w niej nie
Po zdobyciu talizmanu:
Odmieniona, córka bogatego ojca, arystokratka posiadająca pałac, powóz, wykwintne suknie
Przynosi wtedy Rafaelowi dwie rzeczy: dynamikę pieniądza i marnotrawstwo miłosnego spełnienia
Ponieważ kocha i jest kochana - doprowadzi bohatera do śmierci - taki paradoksik
wynika z tego, że Jaszczur to powieść o rozczarowaniu miłością
Nauka przeciw tajemnicy
Gdy bohater rozumie, że jego dni są policzone (cz. 3 - Agonia) próbuje wmówić sobie, że jaszczur jest zwykłą skórą podlegającą normalnym prawom i jej skracanie się to proces, któremu można zapobiec
Postanawia odwiedzić uczonych, którzy mu potwierdzą jego tezę:
Zoolog robi bohaterowi wykład mający udowodnić, że skóra to nic nadzwyczajnego
Profesor mechaniki próbuje, używając prasy hydraulicznej, wydłużyć skórę - nieudanie - opór skóry rozsadza maszynę
Chemik mimo użycia żrących odczynników i elektryczności też jest bezsilny - skóra jest nietknięta
wiedza uczonych jest skompromitowana
Dla prostych robotników sprawa jest prosta - w skórze siedzi diabeł
Rafael nie daje za wygraną - skoro trawi go choroba, lekarze powiedzą co ma robić
Konsylium medyczne, złożone z wybitnych lekarzy nie dochodzi do żadnych wniosków
Balzac rozprawia się z pozytywistyczną wersją nauki redukującej świat do tego co dotykalne i wymierne - wobec tajemnicy życia na nic się nie zdadzą prasy, odczynniki i probówki
Odpowiedzią na zawężoną koncepcję wiedzy jest wiara
Konkluzja: być albo nie być
Rafael świadom swojego losu chwyta się ostatniego środka - chce sprowadzić egzystencję do minimum, do biologicznej wegetacji
Zaszywa się na głębokiej wsi, w chłopskiej rodzinie
Tam jednak stary sługa, lekarz i ksiądz nagabują go radami i litością - ucieka więc i stamtąd
Ostatecznie przybywa do Paryża
Stara się odpierać wszelkie pokusy, jednak gdy spotyka Paulinę jego pożądanie budzi się na nowo
Rafael stara się wziąć dziewczynę w ramiona, jednak ona czując zagrożenie, wyrywa mu się
Rafael rzuca się na Paulinę, lecz w tym momencie zapas życia zaklęty w talizmanie kończy się - rzężąc gryzie Paulinę w pierś (!!) - śmierć makabryczno-erotyczna
Treść książki(Internet + moje dopiski):
CZ. 1 - TALIZMAN
Jest październik 1830 roku. Dwudziestopięcioletni Rafael de Valentin postanawia popełnić samobójstwo po tym, gdy przegrał w kasynie ostatnie posiadane pieniądze. Na moście jednak decyduje się odwlec sam akt rzucenia się w fale Sekwany do nocy. Tymczasem wybiera się na spacer po wybrzeżu.
Przypadkowo trafia do sklepu z dziełami sztuki z całego świata i wszystkich epok (dzieła m.in. starożytnego Egiptu, Grecji, Rzymu, Dalekiego Wschodu, Renesansowe -Rafael, Michał Anioł, Rembrandta, Velasqueza i inne) którego właściciel pokazuje mu jaszczur (ten jaszczur, bo jaszczur to wyprawiona chropowato skóra z konia, osła [książkowy jaszczur to właśnie skóra osła] lub muła, rzadziej z węża, jaszczurki, lub innego zwierzęcia) z inskrypcją w sanskrycie. Głosi ona, że właściciel jaszczura będzie mógł spełnić każde swoje marzenie, jednak równocześnie skóra będzie się kurczyć. W momencie gdy zniknie całkowicie, jej posiadacz umrze.
Mimo ostrzeżeń właściciela sklepu Rafael postanawia wziąć ze sobą jaszczura, rezygnuje z samobójstwa i zapowiada rozpoczęcie nowego, pełnego rozrywek życia („chcę obiadu iście królewskiego [..], niech moi biesiadnicy będą młodzi, inteligentni i zuchwali, niech wina[…] upiją nas na 3 dni, niech oszalała i zwierzęca rozpusta poniesie nas na swym rydwanie poza krańce świata”).
Natychmiast po wyjściu ze sklepu młodzieniec spotyka na ulicy swoich znajomych. Byli to: Eugeniusz de Rastignac i Emil Blondet. Oznajmiają mu oni, że wydarzenia rewolucji lipcowej i wstąpienie na tron monarchy konstytucyjnego przekonały ich do zmiany trybu życia. Zamiast realizować dalekosiężne cele, postanowili skupić się na spełnianiu doraźnych przyjemności. Zdumiony realizacją wypowiedzianych wcześniej marzeń, Rafael udaje się z nimi na ucztę do bankiera Fryderyka de Taillefera.
Na uczcie tej Rafael spotyka „najwybitniejszą młodzież paryską” - malarzy, rzeźbiarzy, poetów, muzyków, polityków. Przy jedzeniu i piciu dyskusja o polityce, filozofii, społeczeństwie, historii i naturze człowieka miesza się z trywialnymi uwagami na temat znanych osób oraz rodzin uczestników uczty. Wszyscy uczestnicy biesiady szybko się upijają. Następnie na sali pojawiają się kobiety, a uczta przeradza się w orgię. Rafael i Emil poznają dwie kurtyzany - Akwilinę - „duszę zepsucia” i Eufrazję - „zepsucie bez duszy”. Nie dochodzi jednak między nimi do niczego. Rozmawiają tylko…
CZ.2 - KOBIETA BEZ SERCA
Będąc już pijanym, Rafael opowiada Emilowi historię swojego życia. Do dwudziestego drugiego roku życia był pod ścisłą opieką i kontrolą ojca, który pragnął aby młodzieniec wyuczył się prawa. Ojciec Rafaela był człowiekiem surowym i wymagającym: nie pozwalał synowi na rozrywki, a jeśli już, to tylko pod jego opieką. Nie był jednak złym człowiekiem - chciał, aby jego syn został w przyszłości wielkim człowiekiem. Dopóki ojciec żył, Rafael starał się jak mógł, aby spełnić marzenie ojca - aby ich ród odzyskał świetność. Rafael ojca bardzo szanował, nazwał go nawet w swojej historii „pierwszym przyjacielem”.
Po jego śmierci postanowił (a raczej był zmuszony) zrobić karierę w Paryżu. Dysponując jedynie sumą 1120 franków (spadek po ojcu), żył samotnie w stolicy, unikając kobiet (nie oznacza to, że nie pragnął miłości. Owszem pragnął, ale nie mógł się porozumieć z kobietami. Sądził, że był „za szczery”) zajmując się jedynie tworzeniem - pisał komedię, która miała mu zapewnić szybką popularność, oraz traktat filozoficzny Teoria woli. Jego planem było wydać przez trzy lata tylko te 1120 franków, zdobyć majątek lub nazwisko. Wybrał czasowe ubóstwo, wierząc, że przyjdzie czas, gdy zbierze plony swojej ciężkiej pracy.
Jedynymi osobami, z którymi się kontaktował, była jego gospodyni, pani Gaudin, oraz jej nastoletnia córka Paulina. Mąż pani Gaudin, a ojciec Pauliny zaginął bez wieści w trakcie kampanii Napoleona. Chcąc odpłacić pani Gaudin za dobroć, jaką go otaczała, Rafael został nauczycielem Pauliny. Darzył ją silnym uczuciem, jednak nie chciał jednak nadużyć zaufania matki, ponadto marzył cały czas o miłości do kobiety z wyższych sfer (dla niego piękna kobieta to zadbana kobieta czyli bogata).
W 1829, po kilku latach takiego życia, spotkał Rastignaka, który obiecał mu pomoc i szybkie dojście do wymarzonej sławy („rozpusta to system”). Rafael uległ jego namowom, by spróbować wejść na salony paryskie i nawiązać tam korzystne znajomości. Za sprawą Rastignaka poznał również jedną z wielkich dam Paryża - Fedorę.
Fedora stała się dla de Valentina ucieleśnieniem marzeń o romansie z wpływową, olśniewająco piękną i bogatą damą. Według słów Rastignaka wielu Paryżan pragnęło zostać jej kochankami, nikomu się jednak nie udało. Rafael także chciał spróbować… „Zakochał się na śmierć”. Mimo kolejnych zabiegów, starań i wyrzeczeń (wydawał na nią ostatnie pieniądze) nie zdołał jednak zostać jej kochankiem, kobieta jedynie go kokietowała, prowadziła z Rafaelem dość okrutną grę. Rafael posunął się do tego, że został u Fedory na noc w sypialni (niezauważony) w celu odkrycia jej prawdziwiej twarzy. Wizyta ta spowodowała, że w akcie desperacji wyznał Fedorze miłość (wcześniej, aby odróżnić się od „bawidamków” i „fircyków” stosował taktykę niezdradzania się z uczuciami). Podczas tej rozmowy wychodzi na jaw, że Fedora jest materialistką, nie zdolną i nie chętną do miłości. Wyszła by może za mąż, ale nie z miłości, tylko dla pieniędzy -za mężczyznę bogatego i z tytułem. Mimo tej świadomości, Rafael wciąż nie może zapomnieć o Fedorze.
Równocześnie, za sprawą Rastignaka zrozumiał, że mimo swojego talentu może nigdy nie zrobić spodziewanej kariery, bo nie rozumiał, jakimi zasadami rządzi się świat literatów i dziennikarzy. Aby zapomnieć o Fedorze (za namową Rastignaka) zatracił się w rozpuście. Za pieniądze wygrane przez Rastignaka w kasynie wynajął mieszkanie, kupił konie, zaczął żyć wystawnie. Spotykał się czasem z Fedorą, ale nawet opłakany stan w jakim się znalazł nie zrobił na niej wrażenia. W końcu popadł w długi. Ostatnie pieniądze stracił w kasynie...
W tym momencie bohater przypomina sobie o jaszczurze: oznajmia Blondetowi, że dzięki tajemniczej skórze stał się panem świata. Wykrzykuje kolejne pragnienie: chce dwustu tysięcy renty. Przy okazji irytuje wszystkich śpiących w salonie swoimi okrzykami. Ostatecznie całe towarzystwo zasypia…
Rano, jak to po bibce wszyscy wyglądają na mocno zmiętych. Przy śniadaniu jeden z biesiadników oznajmia Rafaelowi że odziedziczył wielką fortunę. Rafael spostrzega, że jaszczur się skurczył. Zrozumiał, że oznacza to nadchodzącą śmierć, więc ze zgryzoty się upił.
CZ. 3 - AGONIA
Po kilku miesiącach Rafael całkowicie zmienia tryb życia. Będąc niewyobrażalnie bogatym, może pozwolić sobie na realizację każdego kaprysu. Żąda jednak od swoich służących, by sami domyślali się jego potrzeb, zanim zdąży on czegoś zapragnąć - nie chce doprowadzać do tego, że będzie czegoś chcieć . Żyje w całkowitej izolacji, w luksusowo urządzonym domu, nie odczuwając z tego powodu żadnej satysfakcji. Wszystkie siły skupia na powstrzymywaniu się od marzeń i pragnień - zgodnie ze słowami dawnego posiadacza jaszczuru za każdym razem, kiedy jednak wyraża życzenie, skóra kurczy się, przypominając mu o nieuchronnym końcu.
Któregoś dnia w operze Rafael spotyka najpierw starca ze sklepu z antykami, który przybył do opery z kurtyzaną (Rafael przypomina sobie, że takie miał życzenie zaraz po otrzymaniu jaszczuru) potem Fedorę („spiorunował ją bezlitosną wzgardą”) a na końcu, przypadkowo Paulinę. Rafael wierzy, że talizman przestał działać - kiedy, patrząc na niego, wypowiedział życzenie zyskania miłości Pauliny, skóra nie zmniejszyła się. Okazuje się jednak, że brak reakcji jaszczura wywołany był jedynie tym, że pragnienie Rafaela w rzeczywistości było już spełnione.
Paulina jest bogata, bowiem jej ojciec, zaginiony w czasie wyprawy Napoleona na Rosję w 1812, powrócił do Francji jako człowiek niezwykle zamożny.
Paulina i Rafael szybko wyznają sobie miłość, postanawiają więcej się nie rozstawać (przy okazji okazuje się, że duża część pieniędzy, które Rafael miał w okresie swojego ubóstwa pochodziła od Pauliny, która nocami pracowała i zarabiała dla niego), dziewczyna zamieszkuje w pałacu de Valentina..
Okazuje się, że kochankowie idealnie do siebie pasują, są bardzo szczęśliwi… do czasu…
Po kilku tygodniach szczęśliwego życia z ukochaną skóra traci jednak niemal całą dotychczasową powierzchnię.
Próby jej mechanicznego rozciągnięcia, konsultacje u biologów, lekarzy i fizyków nie przynoszą efektu (patrz wyżej)- zachowania jaszczura nie udaje się wytłumaczyć ani zmienić.
Lekarze radzą Rafaelowi, aby pojechał do wód w Aix. Tak też czyni. Nie jest tam jednak mile widziany - inni kuracjusze chcą, aby odjechał. Jako, że Rafael nie ma zamiaru się ugiąć pod ich żądaniami dochodzi do pojedynku, w którym ginie mężczyzna, który wyzywał Rafaela. A jaszczur się kurczy…
Rafael „powraca do natury” - zamieszkuje na wsi Egzystuje w zasadzie, nie żyje. Czuje pewną poprawę samopoczucia. Nie może znieść jednak wszechobecnej litości wieśniaków. Wyjeżdża więc stamtąd i wraca do Paryża.
Usiłuje przedłużyć swoje życie, zażywając opium i zapadając w sen -„spać… to jeszcze żyć!”.
Choć starał się tego nie robić, ostatecznie spotyka się z ukochaną, a jej widok budzi w nim uśpioną namiętność. Pragnąc kobiety i wywołując tym samym ostatnie zmniejszenie się jaszczura, Rafael umiera. Spełnia się tym samym przepowiednia Pauliny, która jeszcze przed tym jak powrócił jej ojciec powiedziała: „kobieta, którą pan [tzn. Rafael]pokocha, zabije pana”.
Jest jeszcze Epilog, w którym pada pytanie do Autora co się stało z Pauliną i Fedorą… przyznam, że nie do końca rozumiem, czym miała być Paulina, bo jej opis to ciąg metafor i porównań. Chodzi chyba w tym wszystkim o ulotność uczucia miłości.
A co do Fedory to książka kończy się następująco: „Fedora jest wszędzie. Fedora to, rzec można, społeczeństwo…”