„Jaszczur”

(„Le Peau de chagrin”)

Honoriusz Balzac

1831r.

-modny pisarz – pisarz intensywny, który pisze dużo i utrzymuje się z tego; powstają nowe gazety, na których łamach wydawane są powieści we fragmentach = powieść felietonowa

-nazwisko „Blazac” zawdzięcza ojcu, który zdołał wydobyć się z biedy i zdobył wykształcenie prawnicze, po czym zrobił karierę w Paryżu; w tym celu zmienił swoje nazwisko „Balssa” na bardziej szlachetne; jego poglądy miały duży wpływ na życie Honoriusza, m.in. koncepcja, że życie intensywne i energiczne skraca jego długość, zaś spokojne i pozbawione pragnień – wydłuża je; matka Honoriusza  znacznie młodsza od ojca – krytykowana przez niego, od małego wychowywany był bowiem przez piastunkę

-pani de Berny – sąsiadka rodziny Balzaków, z którą Honoriusz nawiązał romans i która doradzała mu często w sprawach stylu i była jego inspiratorką

-problematyka typowo balzakowska: małżeństwo jako centralny problem życia społecznego, miłość jako niebezpieczna a często beznadziejna gra jednostki o własne szczęście, inicjacja a prawa rządzące społeczeństwem

-metoda powracających postaci – te same postacie powracają w kolejnych dziełach, czasem jako postacie główne, czasem jako drugo i dalszoplanowe

-Komedia Ludzka (La Comédie Humaine) to cykl powieści Balzaka składający się ze 137 utworów, w których wielokrotnie pojawiają się te same postacie, a jest ich ponad 2000

-jaszczur – wyprawiona chropowato skóra z konia, osła lub muła, rzadziej z węża, jaszczurki lub innego zwierzęcia; = 1. jaszczur; = 2. troska, zmartwienie

- jaszczur z powieści – skóra z onagra (osioł dziki stepów pd.-zach. Azji); ciemne ziarna jaszczuru były tak starannie wypolerowane i czarne, że błyszczały niczym talizman; z tyłu skóry widniały pieczęć Salomona = gwiazda sześcioramienna (wg mieszkańców Wschodu) i słowa: Jeśli mnie posiądziesz, posiądziesz wszystko. Ale twoje życie będzie należało do mnie. Bóg tak chciał. Pragnij, a twoje pragnienia będą spełnione ale miarkuj swe pragnienia wedle swego życia, ono jest tu. Za każdym pragnieniem skurczę się jak twoje dni. Chcesz mnie? Bierz, Bóg cię wysłucha. Niech się stanie!

-romantyzm + realizm + fantastyczność – przeplatają się

-mitologizacja codzienności (wyszedłszy z założeń realistycznych, przenosi je w świat fantast.)

-ironiczny dystans, mieszanie szczerości z cynizmem

-1. i 3. część – narracja trzecio-osobowa, zaś 2. część – narracja pierwszoosobowa

Antykwariusz w powieści to figura ojca Honoriusza Balzaka; nawiązuje on do jego filozofii życiowej

-schemat: pragnienie – spełnienie – autodestrukcja

-jaszczur- stanowi też symbol stosunku pewnego społeczeństwa do życia (np. kurtyzana, dziennikarze, bankier)

-pieniądze – faza twórcza, motywacja do dalszych działań; miłość – wyczerpuje siły, zużywa energię, którą stymulują pieniądze

-powieść o rozczarowaniu – miłość – kobieta bez serca mogłaby go ocalić, kobieta z sercem niszczy go

-powieść egzystencjalna, przeprowadzona na materii społecznej i ubrana w formę powieści fantastycznej

-pisarz nie dąży do wiernego oddania opisu życia, lecz do odnalezienia prawdy objawiającej się w całości, wszystko, co pozwala mu zrozumieć świat; realizm wizjonerski i systemotwórczy; rzeczywistość oglądana jest w kontekście całości, która dopiero daje dostęp do prawdy

-wpływ Waltera Scotta na twórczość Balzaka: odpowiedniość między postaciami a ich otoczeniem - każda postać osadzona jest w ramach, które odbijają jej charakter i jej los; konstrukcja z długą ekspozycją; dialogi – posuwają akcję, obrazują ekspresję charakterów;

-kontrast, dwubiegunowość powieści = życia: młodość (pragnąca) vs. starość (wiedząca); namiętność vs. poznanie; Paulina vs. Fedora; nauka vs. tajemnica; cywilizacja Paryża vs. życie chłopów w Owernii;

POSTACI:

Rafael (Raphaël) de Valentin - 25 lat; w chwili śmierci 27 lat; młody pisarz, pragnący pieniędzy i miłości zamożnej kobiety – arystokratki;

Paulina Gaudin – córka pani Gaudin; prawdziwa miłość Rafaela; mądra, dobra, wrażliwa

Fedora (Foedora)– hrabina, bogata wpół paryżanka wpół Rosjanka; nie mająca żadnego kochanka, o którą wielu się ubiegało; postać fascynująca pod tym względem, że nie jest do końca zrozumiała (ani przez czytelnika, ani przez samego narratora), osnuta pewną tajemnicą

Eugeniusz (Eugène) de Rastignac – przyjaciel Rafaela; lekkoduch, rozpustnik, pragnie rozkoszy i bogatej żony

Emil Blondet– przyjaciel Rafaela, dziennikarz, krytyk; zdolny, lecz leniwy, kapryśny, nie dbający zbytnio o własną przyszłość

Jonatas – służący w domu u Valentinów; Gdy Rafael otrzymał spadek, odnalazł go i zatrudnił ponownie

Porriquet – profesor, który kształcił Rafaela od najmłodszych lat

Antykwariusz (l’antiquaire) – starzec ze sklepu; to on pokazał Rafaelowi jaszczur; wyznawca filozofii, wg której największym szczęściem człowieka jest wiedza

Rejent Cardot – fundator dziennika

Fryderyk (Frédéric) de Taillefer – bankier, gospodarz przyjęcia; kupił dziennik polityczny

Akwilina (Aquilina) -dama do towarzystwa, rozmówczyni Rafaela i Emila

Eufrazja (Euphrasia) - dama do towarzystwa, rozmówczyni Rafaela i Emila

Pani Gaudin – gospodyni, u której Rafael wynajmował poddasze przez 3 lata

Książę de Navarreins – krewny Rafaela, bogaty, chłodne stosunki między nimi

Finot – człowiek, dla którego Rafael pisał fikcyjne pamiętniki, co stanowiło dla niego źródło zarobku

Major O’Flaharty – krewny Rafaela od strony matki, po którym odziedziczył spory majątek

Lavrille – naukowiec, zoolog; badacz kaczek

Planchette – profesor, naukowiec, mechanik

Spieghalter – naukowiec, fizyk, mechanik, konstruktor prasy hydraulicznej (maszyna), która uległa destrukcji w wyniku prób rozciągnięcia jaszczura

Jafet – chemik

Horacy Bianchon – młody lekarz; przyjaciel Rastignaka

Brisset – lekarz

Maugredie – lekarz

Cameristus – lekarz

Kobieta + dziecko + starzec - w Owernii; u nich przebywał Rafael przez jakiś czas, odcinając się od cywilizacji

TREŚĆ:

Talizman

• 25-letni Rafael de Valentin postanawia popełnić samobójstwo po tym, gdy przegrał w kasynie ostatnią sztukę złota, jaką posiadał. Przypadkowo trafia do sklepu z dziełami sztuki, którego właściciel – starzec o wielkiej mądrości – widząc nędzę młodego człowieka, pokazuje mu skórę jaszczura z inskrypcją w sanskrycie. Głosi ona, że właściciel jaszczura będzie mógł spełnić każde swoje marzenie, jednak równocześnie skóra będzie się kurczyć. W momencie gdy zniknie całkowicie, jej posiadacz umrze. Starzec ostrzega go jednak przed tym „talizmanem”.

• Filozofia starca: chcieć i móc – to dwie przyczyny śmierci człowieka. Widzieć = wiedzieć. Człowiek, który zrezygnuje z rozkoszy doczesnych, a skupi się na rozkoszach umysłu, nigdy nie będzie biedny, ani nieszczęśliwy.

• Mimo ostrzeżeń właściciela sklepu Rafael postanawia wziąć ze sobą jaszczura, rezygnuje z samobójstwa i zapowiada rozpoczęcie nowego, pełnego rozrywek życia.

• Po wyjściu ze sklepu spotyka na ulicy swoich znajomych: Eugeniusza de Rastignaca i Emila Blondeta. Oznajmiają mu, że wydarzenia rewolucji lipcowej i wstąpienie na tron monarchy konstytucyjnego przekonały ich do zmiany trybu życia. Zamiast realizować dalekosiężne cele, postanowili skupić się na spełnianiu doraźnych przyjemności. Rafael udaje się z nimi na ucztę do bankiera Fryderyka de Taillefera z okazji założenia dziennika, rzekomo opozycjonistów, który tak naprawdę miał zadowolić opozycjonistów, nie szkodząc rządom Ludwika Filipa. Przy jedzeniu i piciu dyskusja o polityce i naturze człowieka miesza się z trywialnymi uwagami na temat znanych osób oraz rodzin uczestników uczty. Następnie na sali pojawiają się nagie kobiety, a uczta przeradza się w orgię.

• Rafael i Emil rozmawiają z dwiema paniami – Akwiliną i Eufrazją – o życiu, cnocie, szczęściu i cierpieniu

Kobieta bez serca

• Będąc już pijanym, Rafael opowiada Blondetowi historię swojego życia; surowo wychowywany przez ojca, aczkolwiek kochany przez niego i odwzajemniający uczucie, wyrósł na wykształconego i porządnego człowieka; matka umarła dużo wcześniej; gdy poznał tajemnicę ojca – ogromne długi z powodu wprowadzenia nowych ustaw w państwie – zrozumiał jego surowość i smutek; wkrótce ojciec umarł, a jemu pozostało niewiele pieniędzy;

• postanowił zrobić karierę w Paryżu; prowadził życie ubogie (zakonnika), żył samotnie (3lata), wynajmując poddasze u gospodyni Gaudin i jej córki Pauliny; unikając kobiet, zajmując się jedynie tworzeniem – pisał komedię, która miała mu zapewnić szybką popularność, oraz traktat filozoficzny Teoria woli. Chcąc odpłacić pani Gaudin za dobroć, jaką go otaczała, Rafael został nauczycielem Pauliny. Kochał ją jak siostrę, gdyż nie chciał nadużyć zaufania matki, ponadto marzył cały czas o miłości do kobiety z wyższych sfer.

• W 1829, po kilku latach takiego życia, spotkał Rastignaka, który obiecał mu pomoc i szybkie dojście do wymarzonej sławy. Rafael uległ jego namowom, by spróbować wejść na salony paryskie i nawiązać tam korzystne znajomości. Za sprawą Rastignaka poznał również jedną z wielkich dam Paryża – Fedorę.

• Fedora stała się dla de Valentina ucieleśnieniem marzeń o romansie z wpływową, olśniewająco piękną i bogatą damą. Mimo kolejnych zabiegów nie zdołał jednak zostać jej kochankiem, kobieta jedynie go kokietowała. Cierpiał głód i nędzę, by zaspokoić jej potrzeby. Ukrywając się w jej sypialni i podsłuchując jej rozmowę z Rastignakiem, Rafael zrozumiał, że Fedora była niezdolną do miłości materialistką, jednak świadomość tego faktu nie zmieniła jego stosunku do niej. Pewnego razu odważył się jej wyznać swoje poświęcenia, lecz i to nie zdołało zmienić uczuć zimnej kobiety (ale płakała). Równocześnie, za sprawą Rastignaka zrozumiał, że mimo swojego talentu może nigdy nie zrobić spodziewanej kariery, bo nie rozumiał, jakimi zasadami rządzi się świat literatów i dziennikarzy.

• Rafael wyprowadził się w końcu od pani Gaudin i szczęśliwym trafem wzbogacił się dzięki Rastigankowi, który wygrał w kasynie znaczną sumę, inwestując pieniądze Rafaela. Odtąd rozpoczął życie rozpustnika, hulaki. Szybko roztrwonił majątek i by spłacić długi, sprzedał wysepkę na Loarze, na której spoczywała jego matka;

• W tym momencie bohater przypomina sobie o jaszczurze: oznajmia Blondetowi, że dzięki tajemniczej skórze stał się panem świata. Ten mu jednak nie wierzy.

• Rankiem rejent przynosi wiadomość, że Rafael odziedziczył znaczny spadek po wuju ze strony matki; ten nie potrafi się jednak cieszyć, gdyż spostrzega, że jaszczur rzeczywiście się skurczył; dostrzega wizję własnej śmierci

Agonia

• Rafael całkowicie zmienia tryb życia. Będąc niewyobrażalnie bogatym, może pozwolić sobie na realizację każdego kaprysu. Zatrudnia swego byłego służącego i opiekuna – Jonatasa. Żyje w luksusowo urządzonym domu, nie odczuwając z tego powodu żadnej satysfakcji. Wszystkie siły skupia na powstrzymywaniu się od marzeń i pragnień, aby jego jaszczur się nie kurczył.

• Wpada w rozpacz, kiedy dostrzega, że jaszczur się skurczył, gdy wypowiedział życzenie, by spełniła się prośba jego byłego profesora Porriquet, aby został mianowany zarządcą, gdyż na skutek straty posady nie może utrzymać swego bratanka, przebywającego w seminarium

• Któregoś dnia w operze Rafael spotyka przypadkowo Paulinę. Jej ojciec, zaginiony w czasie wyprawy Napoleona na Rosję w 1812, powrócił do Francji jako człowiek niezwykle zamożny.

• Wyznają sobie miłość, postanawiają więcej się nie rozstawać, dziewczyna zamieszkuje w pałacu de Valentina. Wkrótce pobierają się. Rafael wierzy, że talizman przestał działać – kiedy, patrząc na niego, wypowiedział życzenie zyskania miłości Pauliny, skóra nie zmniejszyła się. Okazuje się jednak, że brak reakcji jaszczura wywołany był jedynie tym, że pragnienie Rafaela w rzeczywistości było już spełnione.

• Po kilku tygodniach szczęśliwego życia z ukochaną skóra traci niemal całą dotychczasową powierzchnię. Próby jej mechanicznego rozciągnięcia, konsultacje u lekarzy i fizyków nie przynoszą efektu – zachowania jaszczura nie udaje się wytłumaczyć ani zmienić. Naukowcy przyznają, że tkwi w nim jakaś diabelska moc.

• Paulina zauważa, że Rafaela męczy nocami silny kaszel, a jego twarz staje się śmiertelnie blada; postanawiają poradzić się lekarzy; niestety nie wiedzą oni, co dolega Rafaelowi, ale doradzają mu zdrowy tryb życia i pobyt w górach w ośrodku z wodami leczniczymi

• Rafael wyjeżdża więc z Paryża, chcąc uciec od Pauliny, która dając mu szczęście, przybliża go do śmierci, gdyż jaszczur nieustannie się kurczy;

• przebywa w Sabaudii w ośrodku wód Aix, lecz pozostali pacjenci nie darzą go sympatią, zmuszając go wręcz do opuszczenia ośrodka; Rafael nie chciał ulec ich presji, co doprowadziło do tego, że został wyzwany na pojedynek przez jednego z gości ośrodka; Rafael zwyciężył (zastrzelił go) z bólem w sercu, gdyż na skutek kolejnego spełnionego pragnienia jaszczur pomniejszył się o następny fragment

• następnie udaje się do Owernii, do ośrodka wód Mont-Dore; przechadzając się po górach, napotyka się na chatkę z gospodarstwem, w którym żyją prosta kobieta z dzieckiem oraz starzec; Rafael postanawia u nich zostać; codziennie przechadza się po górach, zajmuje się gospodarstwem, wydaje mu się, że jego problemy znikły; o strasznej przyszłości przypomina mu podsłuchana rozmowa Jonatasa (przychodzi pytać o stan zdrowia Rafaela) z kobietą, których martwią jego ciągłe ataki kaszlu w nocy; Rafael jest wściekły, postanawia wrócić do Paryża

• po powrocie usiłuje przedłużyć swoje życie, zażywając opium i zapadając w sen. Wreszcie jednak spotyka się z ukochaną (ona do niego przychodzi), a jej widok budzi w nim dawno zapomnianą namiętność. Zdradza Paulinie tajemnicę jaszczura, pokazując jej jego ostatni fragment i mówiąc, że spełniając jego ostatnie pragnienie, spowoduje, że umrze. Kobieta ucieka do pokoju obok i próbuje się zabić, lecz bezskutecznie. Rafael gryzie ją w pierś, po czym umiera

Epilog

• Paulina odpływa na statku; nie sposób wyrazić jej żal i smutek

• Fedora – zostaje porównana do całego społeczeństwa – kontynuuje swe dotychczasowe życie