Józef Orlicki

SZKICE

Z DZIEJÓW STOSUNKÓW

POLSKO-ŻYDOWSKICH

1918-1949

Krajowa Agencja Wydawnicza

Szczecin 1983

(Fragment)

CENTRALNY KOMITET

ŻYDÓW W POLSCE

(str. 161-182)

8 sierpnia 1944 r. przewodniczący Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Edward Osóbka-Morawski, powołał Samodzielny Referat do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN. Kierownikiem Referatu mianowano dr med. Szlomę Hirszenhorna, b. radnego w Lublinie w okresie międzywojennym, z ramienia Bundu. Sprawozdania z działalności Referatu dr S. Hirszenhom składał bezpośrednio przewodniczącemu PKWN oraz kierownikowi Resortu Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia, dr Bolesławowi Drobnerowi, co podkreślało wysoki stopień zainteresowania problemem odbudowy osiedla społeczności żydowskiej w nowej, ludowo-demokratycznej Polsce ze strony najwyższych władz państwowych.

W ślad za wyzwoleńczymi jednostkami Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego powracali na wyzwolone tereny lub wychodzili tam z ukrycia Żydzi, uratowani przed zagładą hitlerowską. Opuszczali obozy śmierci, więzienia i getta, wychodzili z różnych, wcześniej organizowanych przez Polaków, kryjówek domowych, z bunkrów i ziemianek w lasach. Niektórym udawało się przebić przez linię frontu. O jednej z takich grup pisał dr S. Hirszenhorn w sprawozdaniu Referatu za grudzień 1944: Grupa sześćdziesięciukilku Żydów, z kobietami i dziećmi, przedostała się poprzez linie niemieckie z bronią w ręku do Rzeszowa. Część zginęła w boju, 13 rannych znajduje się w szpitalu...

Na dzień 10 października 1944 r. Referat kierowany przez dr S. Hirszenhorna notował w swej ewidencji około 8 tysięcy Żydów, skupionych w Lublinie i 29 miejscowościach ówczesnych województw: lubelskiego, rzeszowskiego, krakowskiego i warszawskiego. Część tych Żydów pochodziła z wymienionych a część z nie wyzwolonych jeszcze terenów. Wszyscy byli wycieńczeni wojenną martyrologią, wymagający niezwłocznej opieki materialnej i zdrowotnej. Spontanicznie i z inspiracji Referatu ocalała ludność żydowska tworzyła miejscowe, społeczne komitety żydowskie, za pośrednictwem których Referat organizował pomoc głównie w postaci żywności, odzieży, mieszkań i opału, opieki lekarskiej oraz prawnej w zakresie rewindykacji mienia i nieruchomości, z których Żydzi zostali wywłaszczeni przez okupanta niemieckiego.

Wspomniane komitety, rodzące się żywiołowo i organizowane przez żydowski aktyw społeczno-polityczny, zajmują miejsce dawnych gmin wyznaniowych, stając się w ten sposób nową, nie spotykaną w diasporze, formą organizacyjną życia Żydów. Dodajmy od razu: formą o charakterze separatystycznym i strukturze hierarchicznej. Instytucjonalnym tego wyrazem stał się Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP), utworzony 4 listopada w Lublinie, z inicjatywy Referatu do spraw Żydowskich przy Krajowej Radzie Narodowej oraz Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich (w Zarządzie Głównym Związku Patriotów Polskich w ZSRR). Z ramienia KOŻP uzyskali mandaty do KRN: dr Emil Sommerstein — syjonista i dr Michał Szuldenfraj — bundowiec. E. Sommerstein objął równocześnie szefostwo Resortu Odszkodowań Wojennych w PKWN i został pierwszym przewodniczącym Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. We wstępie pierwszego sprawozdania CKŻP czytamy: Centralny Komitet Żydów Polskich jest reprezentacją ludności żydowskiej w Polsce. Zasiadają w nim przedstawiciele stronnictw politycznych i organizacji społecznych działających w środowisku żydowskim, a mianowicie: Polskiej Partii Robotniczej, Ogólnych Syjonistów, Bundu, Poalej Syjon-Prawicy, Poalej Syjon-Lewicy, Związku Partyzantów Żydowskich, Żydowskiej Organizacji Bojowej, Haszomer Hacair i Hechaluc (...) CK prowadzi rozgałęzioną, i różnokierunkową działalność wykonawczą przez odpowiednie wydziały i referaty.

Wymieniony skład partyjny CKŻP był — jak widzimy — prawie identyczny ze składem Komisji Koordynacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego w getcie warszawskim. W późniejszym czasie w skład CKŻP weszły: w 1947 roku Hitachduth i na początku 1849 roku Mizrachii. W ten sposób utrzymano tradycyjne zróżnicowania ideowo-polityczne w postaci: syjonizmu, bundyzmu i marksizmu. Personalne odzwierciedlenie tego zróżnicowania ilustruje dwudziestoosobowy skład Prezydium CKŻP w 1945 roku:

Dr Emil Sommerstein, przewodniczący, syjonista. Wiceprzewodniczący: dr Adolf Berman — syjonista, dr Szloma Hirszenhorn — bundowiec, ppłk Alef-Bolkowiak — PPR, Marek Bitter — PPR. Członkowie Prezydium: Icchok („Antek”) Cukierman — syjonista, Szalom („Stefan”) Grajek — syjonista, Mendel Kossower — syjonista, Cywia Lubetkin — syjonistka, dr Józef Sack — syjonista, dr Salo Fiszgrund — bundowiec, Michał Mirski — bundowiec, dr Michał Szuldenfraj — bundowiec, Hersz Wasser — bundowiec, Chaskiel Kameraz — PPR, Józef Szklar — PPR, dr Anatol Wertheim — PPR, Szymon Zachariasz — członek KC PPR. Sekretariat: Paweł Zelicki — PPR. Skarbnik: Mordka Zonszajn — syjonista.

Cele i zadania, jakie postawił przed sobą CKŻP, rozszerzały założenia cytowanej wyżej III części „Programu Pracy Referatu Spraw Żydowskich przy KRN” z marca 1944 r. Art. 3 statutu CKŻP, zatytułowany „Cele instytucji i środki działania”, ustala, że do zakresu działania należy:

1. Opieka społeczna nad ludnością żydowską i prowadzenie w tym celu odpowiednich zakładów.

2. Odbudowa życia gospodarczego ludności żydowskiej, zniszczonego przez okupanta.

3. Produktywizacja ludności żydowskiej przez zakładanie sieci kursów i szkół zawodowych, inicjowanie i popieranie spółdzielń wytwórczych i pracy, kierowanie młodzieży do przemysłu.

4. Roztoczenie opieki nad dzieckiem, ze szczególnym uwzględnieniem sierot, przez zakładanie żłobków, przedszkoli i sierocińców.

5. Organizacja służby zdrowia dla ludności żydowskiej.

6. Pomoc prawna.

7. Opieka nad repatriantami.

8. Udzielanie pomocy Żydom w dziedzinie emigracji.

9. Zaspokajanie religijnych potrzeb ludności żydowskiej w Polsce.

10. Popieranie kultury żydowskiej przez prowadzenie zakładów, instytucji wychowawczych, oświatowych, naukowych i kulturalnych, wydawanie prasy żydowskiej, wydawnictw, prowadzenie teatru żydowskiego itp. We wszystkich tych sprawach CKŻP współdziała z władzami państwowymi i samorządowymi, z organizacjami pomocy w kraju i za granicą. W sprawach politycznych CKŻP reprezentuje ludność żydowską w Polsce na podstawie porozumienia z istniejącymi żydowskimi ugrupowaniami politycznymi. Budżet CKŻP pokrywany jest z dotacji państwa, samorządu, instytucji społecznych w kraju i zagranicą oraz ze składek członkowskich....

Wspomniano już, że terenowe komitety żydowskie zastąpiły gminy wyznaniowe w zakresie pozareligijnym. W okólniku z 10 lutego 1947 r., skierowanym przez Ministerstwo Administracji Publicznej do wojewodów i prezydentów miast, postanowiono, że:

Nie przewiduje się w przyszłości tworzenia Izraelskich Gmin Wyznaniowych z zakresem działania, określonym w rozporządzeniu Prezydenta RP z dnia 14 października 1927 (...) Celem umożliwienia obywatelom wyznania mojżeszowego swobodnego wykonywania ich praktyk religijnych (...) zezwala się grupom, złożonym przynajmniej z dziesięciu obywateli tego wyznania, tworzenie Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego, dla zorganizowania, utrzymania i wykonywania wszelkich praktyk oraz wychowania religijnego (...) Na czele Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego stoi zarząd, składający się: w Zrzeszeniach Religijnych obejmujących do stu Żydów — z 5 członków, ponad stu Żydów — z 11 członków (...) Właściwy pod względem terytorialnym starosta zatwierdza wybór przewodniczącego Zrzeszenia oraz jego zastępców, dokonywany przez Zarząd. W skład Zarządu Zrzeszenia wchodzi automatycznie urzędujący rabin (...) Na pokrycie potrzeb finansowych mogą Żydowskie Zrzeszenia Religijne pobierać składki i następujące opłaty: a) za obrzędy urodzin, b) za udzielanie ślubów, c) za pogrzeby i pomniki. Do czasu wydania odmiennych zarządzeń, rabini zatwierdzani przez Ministerstwo Administracji Publicznej, obowiązani są prowadzić księgi urodzeń, ślubów i zgonów...

W późniejszym czasie, na podstawie innych zarządzeń władz państwowych, żydowskie zrzeszenia religijne przemianowane zostały na:- żydowskie kongregacje wyznaniowe, których centralny szczebel — Komitet Organizacyjny ŻKW, dopiero na początku 1949 roku wszedł w skład CKŻP, nie odzyskując już nigdy dominacji na tak zwanej „ulicy żydowskiej”.

Od lutego 1945 roku siedzibą Centralnego Komitetu Żydów w Polsce staje się Warszawa. W czteroletniej działalności CKŻP wyróżnić można dwa zasadnicze okresy. Pierwszy — od listopada 1944 r. do czasu powstania państwa Izrael w 1948 roku. Drugi — od połowy 1948 r. do czasu zastąpienia go przez istniejące do dziś Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, co nastąpiło na przełomie 1949/1950 roku.

W pierwszym okresie CKŻP stał się potężnym urzędem, organizującym i kontrolującym życie społeczne, kulturalne i gospodarcze blisko ćwierćmilionowego skupiska Żydów w Polsce, jakie zgromadziło się w drugiej połowie 1946 roku. Najbardziej miarodajne w tym czasie źródło — Wydział Ewidencji i Statystyki CKŻP dysponował danymi, że w lipcu 1946 zamieszkiwały w kraju 244.964 osoby narodowości żydowskiej, których rozmieszczenie terenowe przedstawiało się następująco:

Wrocław i województwo 69 993 osoby

Warszawa i Łódź z województwami 56 758 osoby

Szczecin 30 951 osoby

Katowice i województwo 25 587 osoby

Kraków i województwo 21 514 osoby

Lublin i województwo 6 882 osoby

Częstochowa 2 167 osoby

Gdańsk 2 138 osoby

Białystok 1 567 osoby

Włocławek 966 osoby

Przemyśl 768 osoby

Bydgoszcz 658 osoby

Poznań 343 osoby

Olsztyn 224 osoby

Spośród 244 964 osób — 136 550 stanowili Żydzi polscy z ZSRR, repatriowani w okresie: luty - czerwiec 1946 r. na podstawie umowy repatriacyjnej, zawartej między Polską a Związkiem Radzieckim 6 lipca 1945 roku. Pozostała część, ponad 108 tys. — to Żydzi, którzy przeżyli wojnę na ziemiach polskich lub znaleźli się w kraju przed lutym 1946 r. w drodze nielegalnej repatriacji z terenów Ukrainy, Białorusi i Litwy. W sumie — jak stwierdzono na jednym z posiedzeń Prezydium CKŻP — w ciągu 1945 roku zdołało się ich przedostać do Polski około 40 tysięcy.

Najliczniejsze skupiska ludności żydowskiej — jak wynika z powyższego zestawienia — usytuowały się po wojnie na Ziemiach Odzyskanych, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Szczecinie oraz tradycyjnie w Łodzi i w Warszawie. To nowo ukształtowane rozmieszczenie terenowe w zasadzie przetrwało przez wiele następnych lat, oczywiście w proporcjonalnie mniejszych ilościach po kolejnych falach emigracji. CKŻP głosił:

Zagadnienie rozmieszczenia było naczelnym zagadnieniem (...) Jeszcze w okresie przygotowań repatriacyjnych w Związku Radzieckim, szeroko było popularyzowane hasło osiedlania się na Ziemiach Zachodnich. Należało wziąć pod uwagę, że niemożliwym będzie, aby repatrianci Żydzi, pochodzący przeważnie z miast i miasteczek Polski centralnej i wschodniej, mogli osiedlić się na przedwojennych miejscach pobytu (...) Wśród ludności żydowskiej, wyczerpanej okresem tułaczki wojennej, żywe było dążenie do zachowania się w większych skupiskach, dających możliwości wyżycia się kulturalnego i narodowego. Nie bez znaczenia był również moment zapewnienia ludności żydowskiej bezpieczeństwa osobistego. W tym stanie rzeczy — było zupełnie jasne — że repatriantów należy głównie kierować na Ziemie Zachodnie, ponieważ tereny te, opuszczone przez Niemców, mogły najłatwiej zapewnić zdobycie dachu nad głową...

Zakończenie akcji repatriacyjnej Żydów z ZSRR w połowie 1946 r. zbiega się z zakończeniem organizacji CKŻP i podległych mu komitetów wojewódzkich ŻP, które z kolei, w miarę potrzeb, organizowały powiatowe i rejonowe komitety, przeważnie na Dolnym Śląsku, jak na przykład w Wałbrzychu czy Dzierżoniowie. Zadania statutowe CKŻP spełniał za pośrednictwem swego aparatu urzędniczego, zgrupowanego w kilkunastu wydziałach CK, w wydziałach KW oraz sekcjach czy referatach najniższych terenowych komitetów. W końcu 1946 roku aparat administracyjny komitetów żydowskich wszystkich szczebli liczył ponad 2500 pracowników, w tym 380 w samym CK. Aparat ten pochłaniał średnio 20% całości budżetu CKŻP i to zarówno w jego okresie szczytowym (1946), jak i w 1949 roku, kiedy stan kadrowy CK i terenowych komitetów obniżył się do 250 pracowników, w tym 160 w CKŻP.

Naczelny organ władzy w CKŻP stanowiło, jego prezydium, a w komitetach terenowych — zarząd. Skład personalny prezydium i zarządów, ustalany nominalnie lub przez kooptację, był ściśle międzypartyjny. Instrukcja Prezydium CKŻP, z 14 czerwca 1946 r. (jej pierwotną zasadę ustalono jeszcze w okresie lubelskim), nakazywała, że:

Wszystkie komitety żydowskie winny składać się z przedstawicieli następujących ugrupowań politycznych: Ichud (syjoniści-ogólni — JO), PPR, Poalej Syjon Prawica, Poalej Syjon Lewica, Haszomer Hacair — według klucza procentowego, przyjętego w CKŻP: Ichud — 4, PPR — 6, Bund — 4, Poalej Syjon Prawica — 3, Poalej Syjon Lewica — 3, Haszorem Hacair — 1...

Wymieniony „klucz procentowy” albo jak inni nazywali „wachlarz partyjny”, utrzymywał się w zasadzie do I Zjazdu CKŻP w lutym 1949 roku. Aczkolwiek emigracja Żydów z Polski w 1946 i 1947 roku niewątpliwie pociągnęła za sobą proporcjonalny spadek ilościowy członków partii, zwłaszcza syjonistycznych, to nadal jednak utrzymał się klucz partyjny, nawet z pewną przewagą syjonistów, bo „wachlarz” poszerzył się o Hidachduth i na dzień 12 listopada 1948 r. skład prezydium CKŻP przedstawiał się następująco:

ICHUD

1. Dr Herman Parnas — członek CK partii i jeden z kierowników centrali gospodarczej — „Solidarność” (podlegała Wydziałowi Produktywizacji CKŻP).

2. Inż. Abraham Rozenman — członek CK partii.

3. Dr Saul Langnas — członek partii i dyrektor Urzędu Palestyńskiego Agencji Żydowskiej oddziału warszawskiego.

4. Michał Kossower — członek Ichudu.

POALEJ SYJON — Zjednoczona (Lewica i Prawica w 1947 r.) Żydowska Partia Robotnicza.

1. Dr Adolf Berman — przewodniczący (od jesieni 1946) CKŻP i przywódca ZŻPR.

2. Fiszel Hercberg — adwokat, redaktor „Naszego Słowa”, organu ZŻPR — Poalej Syjon.

3. Szalom („Stefan”) Grajek — członek CK partii, b. członek KK-ŻKN i ŻOB.

4. Genia Lewi — członek CK partii, b. członek ŻOB.

5. Towia Borzykowski — jeden z kierowników Hechalucu, b. członek ŻOB.

6. Szymon Rozenberg — członek CK ZŻPR.

HIDACHDUTH

1. Dr Józef Sack — szef tej partii, b. członek kierownictwa KK-ŻKN w getcie warszawskim.

BUND

1. Dr Salo Fiszgrund — przewodniczący CK Bundu.

2. Ignacy Falk — członek CK.

3. Gerszon Fogiel — członek CK.

4. Dr Szloma Herszenhorn — członek CK.

POLSKA PARTIA ROBOTNICZA

1. Szymon Zachariasz — członek KG PPR.

2. Marek Bitter — wiceprzewodniczący CKŻP.

3. Julian Łazebnik — sekretarz generalny CKŻP.

4. Grzegorz Smolar.

5. Dr Anatol Wertheim — przewodniczący WKZP w Łodzi.

6. Paweł Zalicki — prezes CG. „Solidarność”.

Już w marcu 1945 r. Prezydium CKŻP podjęło decyzję wydania pierwszej żydowskiej gazety w Polsce Ludowej. Był to tygodnik w języku żydowskim „Dos Naje Leben („Nowe Życie”) i pod takimże tytułem miesięcznik w języku polskim. Później zorganizowano Żydowską Agencję Prasową (ŻAP)20. W kwietniu 1948 r. „Dos Naje Leben” ukazywało się trzy razy w tygodniu, w nakładzie 5.000 egzemplarzy. Ponadto w tymże czasie CKŻP i podległe mu instytucje wydawały w języku żydowskim (jidisz):

„Yidisze Szriftn” („Pisma Żydowskie”), miesięcznik Żydowskiego Instytutu Historycznego, nakład 3.000 egzemplarzy.

„Bleter far Geszichte” („Karty z Historii”), kwartalnik ŻIH, 1.000 egz. nakładu.

„Ojfgang” („Wyjście”), miesięcznik Wydziału Młodzieżowego CKŻP w 6.000 egzemplarzy nakładu.

„Nider Szlezje” (Dolny Śląsk”), dwutygodnik WKŻP we Wrocławiu, nakład 3.500 egzemplarzy.

Realizacja jednego z najważniejszych zadań CKŻP — przewarstwowienie i produktywizacja ludności żydowskiej, osiągnęła ewidentne rezultaty w drugiej połowie 1947 roku. Licząca wówczas około 100 tys. populacja żydowska (z czego prawie 70 tysięcy zamieszkiwało na Ziemiach Odzyskanych) obejmowała 38 tysięcy zawodowo czynnych osób. Ich rozmieszczenie i strukturę zatrudnienia przedstawić można następująco:

Dział zatrudnienia	Śląsk	Łódź	Szczecin	Kraków	Warszawa	Inne	Ogółem
Górnictwo	756	-	-	-	-	-	756
Przemysł włókienniczy	1.758	-	618	-	-	-	2.376
Różne fabryki państwowe	827	550	257	468	203	33	2.338
Rolnictwo	533	-	103	-	-	2	638
Prywatne warsztaty i zakłady	2.619	3.602	533	563	365	619	8.301
Żydowska spółdzielczość pracy	3.367	902	586	303	200	295	5.653
Handel prywatny	979	630	22	430	162	190	2.413
Administracja państwowa	1.581	368	596	767	1.106	631	5.067
Instytucje społeczne	2.855	984	507	250	304	2.731	7.631
Wolne zawody	737	406	127	154	173	169	1.766
Uczniowie „ORT”	467	410	150	25	100	100	1.252
Ogółem	16.479	7.870	3.499	2.960	2.623	4.710	38.131

[Wykres dodany do wydania elektronicznego.]

W świetle powyższych liczb warto zwrócić uwagę na niektóre wskaźniki w porównaniu do struktury zatrudnienia Żydów w Polsce przedwrześniowej. W latach trzydziestych ponad 80% zawodowo czynnych pracowało w handlu i rzemiośle. Natomiast w 1947 roku około 60% znalazło stałe zatrudnienie w najważniejszych dziedzinach przemysłowych Polski Ludowej. Wyróżnia się wysoki odsetek Żydów — 14% w administracji państwowej, zaś w II Rzeczypospolitej zatrudnienie ludności żydowskiej w tej dziedzinie wynosiło ułamek procenta. Jedynie w rolnictwie wskaźnik zawodowo czynnych Żydów równoważy się, oscyluje w obu porównywanych okresach wokół 2%.

Omawiane zestawienie pozwala także na przyjęcie tezy, że mimo tak znacznych postępów w przewarstwowieniu i produktywizacji, CKŻP potrafił utrzymać większość zatrudnionych Żydów w sytuacji separatystycznej. Bo jeśli wyodrębnić z tego zestawienia 11.973 osoby pracujące w sektorze państwowym (przemysł i administracja), to we wszystkich pozostałych działach, nie wyłączając rolnictwa, dwie trzecie zatrudnionych pracowało w żydowskich zakładach pracy, organizacjach i instytucjach. Taką właśnie tezę potwierdza opinia dyrektora europejskiego oddziału „Jointu” dr Szwartza, który w swoim podsumowaniu osiągnięć CKŻP na polu społeczno-gospodarczym (1 czerwca 1947 roku na posiedzeniu Prezydium CKŻP) oświadczył:

W żadnym z krajów europejskich nie widziałem takiego postępu w pracy po dwóch latach powojennych, jak w Polsce; praca gospodarcza, opieka społeczna, opieka nad dzieckiem, praca kulturalna itp. Jedyny kraj, który pod tym wzglądem przypomina Palestynę — to Polska...

Wiosną 1948 roku CKŻP organizował uroczystości związane z piątą rocznicą powstania w getcie warszawskim. Z tej okazji, na kilka dni przed odsłonięciem pomnika Bohaterów Getta Warszawskiego, odbyła się w siedzibie CKŻP 8.IV.1948 r. konferencja prasowa z udziałem przedstawicieli 28 czasopism, w większości zagranicznej prasy żydowskiej. Na konferencji przewodniczący dr Adolf Berman przedstawił zebranym dziennikarzom, właścicielom pism i innym znakomitym gościom, obraz aktualnego stanu społeczno-gospodarczego, kulturalnego i politycznego osiedla żydowskiego w Polsce. W protokole z tej konferencji czytamy:

Liczba Żydów w Polsce — około 100 tys. Większość z nich mieszka na Ziemiach Zachodnich. Bezpośrednio po katastrofie narodowej sytuacja była rozpaczliwa. Dzięki ogromnej pomocy Rządu Polskiego i Żydów zagranicznych, zwłaszcza amerykańskich, udało się produktywizować i zatrudnić 8.000 Żydów (...) Jedną z najpoważniejszych naszych pozycji gospodarczych są (żydowskie) spółdzielnie wytwórcze. Jest ich 220, zatrudniających 6.000 robotników, co łącznie z rodzinami daje 20 tysięcy osób (...) Centrala Gospodarcza „Solidarność” kieruje pracą spółdzielni, ma sklepy w całej Polsce (24 duże sklepy i Dom Towarowy).

Bardzo rozwija się życie kulturalne. Istnieją 32 szkoły żydowskie z 3.000 dzieci. Poza żydowskimi szkołami CKŻP, istnieją szkoły hebrajskie, prowadzone przez organizacje syjonistyczne (...) Niektóre z tych szkół mają po 300-400 dzieci (Łódź, Szczecin, Wrocław). CKŻP prowadzi 11 Domów Dziecka, gdzie przebywa 800 dzieci, pod dobrą fachową opieką. Prowadzi się również 60 przedszkoli dla 4.000 dzieci oraz 10 Domów Starców na 300 osób (...) Jest czynnych 20 klubów sportowych. Charakterystyczne dla stabilizacji życia żydowskiego są dwa stałe teatry — na Dolnym Śląsku i w Łodzi oraz szkoła baletowo-choreograficzna we Wrocławiu (...) W instytucjach żydowskich obowiązuje zasadniczo język żydowski. Oczywiście, że urzędnicy i petenci mogą porozumiewać się językiem polskim...

Silnie pulsuje wśród Żydów życie polityczne i społeczne. Czynne są wszystkie demokratyczne partie żydowskie. Ożywioną działalność rozwija Kongregacja Religijna. Jest ciekawa prasa żydowska: tygodniki, miesięczniki, organy partii politycznych i organizacji młodzieżowych, instytucji kulturalnych (...) Żydowski Instytut Historyczny otwiera duże muzeum martyrologii

i walki żydowskiej. Ukazało się 40 książek — prac ZIH. Centralna Biblioteka Żydowska zebrała dotąd 100 tys. książek. Wystąpień antysemickich, ongiś dotkliwych — nie ma. Pomimo, że Żydzi polscy zaabsorbowani są swoim życiem, poczuwają się do łączności z całym narodem żydowskim. Obecnie ich uwaga skupiona jest na walce w Palestynie o państwo żydowskie. CKŻP proklamował akcję pomocy (gijus-JO) walczącej Palestynie. Rezultat 5-krotnie przewyższył nasze oczekiwanie. Zebrano dotąd na ten cel 80 milionów złotych...

Kolejna międzynarodowa konferencja w CKŻP miała miejsce 30 lipca 1948 r. — już po utworzeniu państwa Izrael. Po wielodniowym pobycie w Polsce czołowych przedstawicieli trzech największych ośrodków (poza Związkiem Radzieckim) żydowskich na świecie: USA, Ameryki Łacińskiej i Izraela odbyło się rozszerzone posiedzenie Prezydium CKŻP. Przewodniczący, dr Adolf Berman, ponownie zobrazował sytuację ludności żydowskiej w Polsce, przedstawiając zebranym w zasadzie analogiczne dane, jak na poprzedniej międzynarodowej konferencji i podkreślił „dumę i zadowolenie” całego CKŻP z faktu istnienia państwa Izrael.

Dalszy bieg wydarzeń, w odniesieniu do roli i zadań perspektywicznych CKŻP po proklamacji państwa Izrael, stał się główną platformą walki ideowo-politycznej między syjonistami wszystkich odcieni, a kierunkiem peperowskim i bundowskim, zarówno we władzach CKŻP, jak i jego komitetach terenowych oraz w organizacjach społeczno-politycznych, instytucjach kulturalnych i zakładach produkcyjno-handlowych tym komitetom podporządkowanych.

Do czasu proklamacji Izraela oba te kierunki zgodnie popierały prawo narodu żydowskiego do własnego suwerennego państwa w Palestynie. Natomiast w sytuacji, kiedy nowo powstałe państwo zaczęło jawnie grawitować ku sojuszowi z imperializmem amerykańskim na gruncie antykomunistycznym i antyradzieckim, żydowski aktyw peperowski wystąpił przeciwko syjonistycznej praktyce czynienia z osiedla żydowskiego w Polsce rezerwuaru, służącego wyłącznie interesom państwa Izrael. Żeby zaś antysyjonistyczne przeciwdziałanie w środowisku żydowskim mogło stać się skuteczne, należało przede wszystkim — tak sądzili peperowcy — zreorganizować komitety żydowskie z CKŻP włącznie.

Postawiliśmy zagadnienie wybieralności komitetów — pisano później do KC PZPR — a nie, jak dotychczas, wyznaczania ich składów na podstawie uzgodnionego „klucza partyjnego”. Stanęliśmy na stanowisku, że odtąd komitety powinny być wybierane przez żydowską ludność pracującą: robotników fabryk i spółdzielni, przez organizacje rzemieślnicze, związki młodzieży itd. Syjoniści wszystkich kierunków byli temu przeciwni, zdając sobie jasno sprawę, że robotnicy, spółdzielcy i instytucje nie wybiorą ich kandydatów (...) Kampania na rzecz reorganizacji komitetów żydowskich została przeprowadzona na fali ofensywy ideologicznej przeciwko syjonizmowi we wszystkich jego odmianach (...) przeciwko koncepcji, że Izrael jest rozwiązaniem kwestii żydowskiej...

Rozpoczęta późną jesienią 1948 roku kampania reorganizacyjna komitetów żydowskich, stanowiąca początek drugiego i ostatniego już etapu istnienia CKŻP, zakończyła się na początku 1949 roku. W dniach 26-27 lutego 1949 r. odbył się w Warszawie I Zjazd Żydowskich Delegatów, w liczbie 267 osób, w tym: 169 członków PZPR, 61 — syjonistów, 37 Żydów bezpartyjnych (Bund już wtedy nie istniał). Delegaci ci wybrali nowy, 53-osobowy skład plenum Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Plenum CKŻP powołało 11-osobowe

Prezydium w składzie:

1. Przewodniczący — dr Adolf Berman, poalejsyjonista.

2. Wiceprzewodniczący — Grzegorz Smolar, członek PZPR.

3. Sekretarz generalny — Julian Łazebnik, członek PZPR.

4. Marek Bitter — PZPR.

5. Salo Fiszgrund — PZPR (dawniej Bund).

6. Szalom Grajek — poalejsyjonista.

7. ppłk dr Dawid Kahane, b. Główny Rabin LWP, syjonista z Mizrachii.

8. mgr Edward Rostal — syjonista z Ichudu.

9. Szymon Zachariasz — członek KC PZPR.

10. Paweł Zelicki — PZPR, prezes CG „Solidarność”.

11. dr Dawid Sfard, bezpartyjny, literat, prezes Żydowskiego Towarzystwa Kultury.

Prezydium CKŻP wyłoniło ze swego grona Biuro Wykonawcze, którego głównym zadaniem było nadzorowanie bieżącej pracy aparatu urzędniczego CKŻP w postaci 10 wydziałów: finansowego, personalnego, ewidencji, prawnego, gospodarczego, młodzieżowego, kultury, oświaty, organizacji i kontroli oraz takich instytucji jak: Żydowski Instytut Historyczny, Towarzystwo Ochrony Zdrowia, Związek Literatów Żydowskich, Żydowskie Towarzystwo Kultury — a także instruktaż i kontrola terenowych komitetów żydowskich. W tych ostatnich, po I Zjeździe CKŻP, kierownictwo zarządów na stanowiskach przewodniczących i sekretarzy z reguły sprawowali członkowie PZPR, a wiceprzewodniczących — syjoniści. Przedstawiciele Bundu już nie występują, bowiem po Kongresie Zjednoczeniowym PZPR (15.XII.1948 r.) — w styczniu 1949 Bund w Polsce rozwiązał się, część jego członków przeszła do PZPR.

W zakończeniu pozjazdowej oceny politycznej przebiegu i nowego układu partyjnego w CKŻP i jego komitetach terenowych, dokonanej przez Zespół PZPR przy CKŻP stwierdza się, że zarówno cała kampania reorganizacyjna, jak i sam I Zjazd dowiodły, że syjonizm we wszystkich jego formach, jest oderwany od rzeczywistości polskiej (...) Syjoniści w swej działalności, jak i w swej prasie, interesują się tylko Izraelem, a Polską tylko w takim zakresie, w jakim to służy ich celowi — Izraelowi...

Konsekwencją reorganizacji CKŻP i jej komitetów terenowych było przede wszystkim określenie ich nowej roli w Polsce Ludowej. Na plenum CKŻP — 16 maja 1949 r. — członek KC PZPR, przewodniczący Zespołu PZPR przy CKŻP i członek jego Prezydium, Szymon Zachariasz, w imieniu kierownictwa partyjno-rządowego, określił tę nową rolę zwięźle i krótko: Wszyscy muszą zdać sobie sprawą — co to jest Komitet Żydowski i komu ma służyć. Żydowskie komitety i ich organizacje mają służyć budowie socjalizmu w Polsce...

Jednakowoż, jak wykazała dalsza praktyka, przede wszystkim partii syjonistycznych, budownictwu socjalistycznemu nie mogła służyć żadna organizacja żydowska, nie rezygnująca z separatyzmu, sprzyjającego tendencjom nacjonalistycznym. W związku z tym, decyzją władz rządowych, na przełomie lat 1949—1950 uległy likwidacji: Centralny Komitet Żydów w Polsce, wszystkie jego komitety terenowe i podległe im organizacje — jako instytucje nacjonalizmu żydowskiego. Na ich miejsce powołane zostało, istniejące do dzisiaj,

Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, z zarządem głównym w Warszawie i terenowymi oddziałami, subwencjonowanymi z budżetu państwa i składek członkowskich. Całe dotychczasowe, separatystyczne szkolnictwo żydowskie, służbę zdrowia (TOZ), szkolnictwo zawodowe (ORT), spółdzielczość pracy — włączono w ramy odpowiednich resortów i ministerstw. Liczny personel instytucji i organizacji żydowskich, nie korzystający z prawa emigracji, został skierowany do pracy w różnych działach administracji i instytucjach państwowych, politycznych, spółdzielczych. Polska Ludowa zapewniła ludności żydowskiej jej dalszy rozwój społeczno-kulturalny w ramach TSKŻ.

M. Szulkin, Sprawozdanie z działalności Referatu d/s Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN, [w:] BŻIH, nr 3, 1971, s, -75—98.

Też Żydowi - przypis do wydania elektronicznego.

Op. cit.

I. Jałoszyński, Powstanie i struktura organizacyjna Związku Patriotów Polskich, [w:] Najnowsze dzieje Polski, t. VI, 1962, podaje, że w lipcu 1944 Zarząd Główny ZPP powołał Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w następującym składzie: dr E. Sommerstein, L. Finkelstajn, I. Kamińska, Sztajbner, Sz. Zachariasz, M. Broderson, E. Kaganowski, B. Mark, dr Szuldenfraj, dr D. Sfard, Szczekacz, R. Korn, I. Hilbiasztajn i M. Melman.

Dr Eimil Sommerstein, ur. 1883 w Galicji. Był prawnukiem „ostatniego rabina Rzeczypospolitej, mianowanego przez króla Stanisława Augusta”. W latach 1922-1939 poseł na Sejm II RP. Od 18 roku życia działał w ruchu syjonistycznym. Należał do ścisłego kierownictwa Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Okres wojny przeżył w ZSRR. Jesienią 1946 wyjechał na leczenie do USA i tam wkrótce zmarł. Był odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy na VI Sesji KRN, 4.XII.1945.

B. Mark, Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego po II wojnie światowej, [w:] BŻIH, nr 51, 1964, s. 2-6.

AAN, Zespół Min. Adm. Publicznej, wol. 788.

Gustaw Alef-Bolkowiak (właść. Alef Gutman), ur. 1916 w Łomży. Wychowany w tradycyjnym domu żydowskim. Studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W getcie warszawskim był najbliższym współpracownikiem J. Lewartowskiego-Finkelsztajna. Jesienią 1942 przechodzi do oddziałów partyzanckich Gwardii Ludowej na Lubelszczyźnie. Później podpułkownik LWP. Zmarł w 1979 roku. Był członkiem władz naczelnych ZBoWiD.

Szalom Grajek, ur. 1915 w Warszawie, w bogatej rodzinie żydowskiej. Emigrował z Polski w 1950 roku do Izraela. Bywa w Polsce. Ostatnio, w październiku 1981 — jako prezes Światowej Federacji Żydowskich Bojowników, Partyzantów i Więźniów Obozów Hitlerowskich — wręczał 83 Polakom w Warszawie medale „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, przyznane przez Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie.

Szymon Zachariasz — podobnie jak Alfred Lampe i Saul Amsterdamski, ps. „Henrykowski” — rozpoczął komunistyczną działalność jeszcze w szeregach Poalej Syjonu i w grudniu 1918 przeszedł do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Następnie należał do kierowniczych działaczy i funkcjonariuszy Biura Żydowskiego w Centralnym Komitecie KPP. Nieprzejednany przeciwnik nacjonalizmu żydowskiego w każdej postaci.

W połowie lipca 1946 Wydział Prawny CKŻP — w sprawie rewindykacji nieruchomości, stanowiących przed wybuchem II wojny światowej własność żydowską w Polsce — wyjaśniał: „Prawo własności do wszelkiego majątku ruchomego i nieruchomego (...) może być dochodzone przez właścicieli i jego prawnych spadkobierców. Niezależnie od dochodzenia prawa własności w drodze normalnego postępowania spadkowego, możliwe jest przywrócenie (z wyjątkiem obiektów podlegających upaństwowieniu — JO) posiadanie majątku osobom uprawnionym w uproszczonym, specjalnie prowadzonym trybie. Przywrócenie posiadania daje pełne prawo własności, a więc i prawo zbycia”. Tygodnik Informacyjny (czasopismo Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Szczecinie), nr 2, VII, 1946.

AAN, Zespół MAP, wol. 788. Zanim reaktywowano oddział „Joint”, CKŻP korzystał wyłącznie z dotacji finansowych władz polskich. W listopadzie 1944 CKŻP rozpoczął swoją działalność z otwartym mu przez PKWN kontem bankowym na sumę 16 milionów zł. Władze państwowa w 1945 roku dotowały CKŻP 92 milionami zł.

AAN. Zespół MAP, Wol. 878.

Liczbowy wykaz Żydów w Polsce, do którego Wydział Ewidencji i Statystyki CKŻP dopisał taką uwagę: „Zanim Żydzi osiedlili się na stałe w jakiejś miejscowości, często przez pewien czas wędrowali, a w związku z tym rejestrowali się kilkakrotnie w różnych Komitetach Żydowskich (bo każdorazowa rejestracja upoważniała daną osobę do pobrania zapomogi pieniężnej - JO). Wydział nasz przeprowadził tzw. weryfikację, która polegała na. tym, że w tych przypadkach, kiedy ustalono, że ta sama osoba figuruje w wykazach różnych miejscowości, umieszczano ją w rejestrach miejscowości, w której zarejestrowała się najpóźniej. W ten sposób uzyskano pewność, że każda osoba liczona jest tylko raz”. AAK, Zespół MAP, wol. 786.

AŻIH, Zespół CKZP, protokół z posiedzenia Prezydium, 9.II.1846.

Oblicze repatriacji z ZSRR, [w:] Nasze Słowo, nr 10, 27.XI.1946, (dwutygodnik Poalej Syjon-Prawicy).

CA KC PZPR, syg. 295/IX, teczka 407, Budżet CKŻP na 1949 rok.

AŻIH, Zespół CKŻP, wol. 17.

CA KC PZPR, syg. 29S/IX, teczka 407.

Dr Adolf Berman, ur. 1906 w Warszawie. Doktoryzował się na Uniwersytecie Warszawskim. W okresie międzywojennym kierował centralnym ośrodkiem psychotechniki żydowskiego Towarzystwa Opieki nad Dzieckiem „Centos”. W getcie warszawskim był jednym ze współorganizatorów Bloku Antyfaszystowskiego z ramienia Poalej Syjon-Lewicy. W „Żegocie”, jako reprezentant Żydowskiego Komitetu Narodowego, po wydostaniu się z getta, pełnił funkcję głównego sekretarza. Od marca 1944 wchodził w skład KRN. w 1950 wyemigrował do Izraela, gdzie zmarł w 1979 roku.

Do wybuchu II wojny światowej istniała w Warszawie „Żydowska Agencja Telegraficzna” (ŻAT) jako oddział światowej „Idisze Telegrafen Agentur” (ITA), założonej w 1917 roku przez dziennikarza żydowskiego Jacoba Landaua z USA i syjonistę Meira Grossmana. Założycielem warszawskiej ŻAT był Mendel Mozes, a jednym z jego współpracowników — Jakub Berman, późniejszy Członek Biura Politycznego PPR i PZPR. R. Mozes, Żydowska Agencja Telegraficzna w Polsce 1920—1939, [w:] BZIH, nr 1, 1976.

CA KC PZPR, syg. 295/IX, teczka 149.

Zestawiono na podstawie: Wykaz Żydów zatrudnionych w Polsce na dzień 25 sierpnia 1947, AŻIH, Zespół CKŻP, Wydział Produktywizacji, wol. 17.

AŻIH, Zespól CKZP, protokół nr 52, 1.VI.1947, wol. 7-9.

Według informacji CKŻP, pomnik Bohaterów Getta Warszawskiego, dłuta rzeźbiarza Natana Rappaporta z Paryża, wykonano z 5 ton brązu i 150 ton granitu, pochodzącego z Kamieniołomów szwedzkich w rejonie Göteborga. Warto dodać, że na ten właśnie granit Szwedzi mieli zamówienie rządu III Rzeszy jako na materiał, z którego miał powstać pomnik uwieczniający spodziewane zwycięstwo Hitlera. Koszt budowy pomnika Bohaterów Getta wyniósł ponad 100 milionów złotych. Z tego Żydzi w Polsce, w drodze zbiórek publicznych pokryli 15 mln zł, władze polskie wyasygnowały 10 mln zł, a resztę ofiarowali Żydzi z całego świata. AŻIH, Zespół CKŻP, wol. 5/13—15, Protokół Konferencji Prasowej w CK2P w dniu 8.IV.1948.

Op. cit.

Op. cit.

AAN, Zespół MAP, Wydz. Narod., wol. 788, Informacja Zespołu PZPR CKŻP, 25.IV.1949.

AŻIH, Zespół CKZP, wol. 5/13—15. W znajdującym się tu wykazie składu plenum CKŻP figurowały następujące osoby: dr Adolf Berman, Marek Bitter, dr Natan Blumenthal (dyr. ŻIH), Leon Borensztajn (prezes WKŻP w Szczecinie, członek PZPR), Liber Brener, Mojżesz Burko, dr Leon Chajn (TOZ) [Żydowska służba zdrowia], Chaim Cieszyński, Samuel Czarke, Jakub Egit (prezes WKŻP we Wrocławiu, czł. PZPR), Aron Feldenkeis, Salo Fiszgrund, Leon Gelblum, Szalom Grajek („Stefan”), Jakub Grynberg, Samuel Górewicz, Binen Heller, adw. Abram Hercberg, Abram Kogan, dr ppłk Dawid Kahane, Ida Kamińska (aktorka), dr Saul Langas, Leon Lewi (prezes WKZP - Warszawa), Genia Lewi, Aron Lewit, Julian Łazebnik, Ludwik Łozowski, Natan Majzler, Gedali Minster, Michał Mirski, Lejb Olicki (pisarz), dr Herman Parnas, Idel Palc, adw. Szymon Rogoziński, mgr Edward Rostal, Józef Rotenberg, Abram Rozenberg, inż. Abraham Rozenman, dr Dawid Sfard (poeta), Grzegorz Smolar, Symcha Szefer, Mosze Safranek, Jeszua Spigel, Nachum Strachman, Szloma Traistman (rabin), Naftali Tuchfeld, Jakub Wasserszturm, adw. Arnold Wertheim (prezes WKŻP — Łódź), dr Jakub Wilf, Szymon Zachariasz, Paweł Zelicki — razem 53 osoby.

Op. cit.

AŻIH, Zespół CKZP, wol. 6/16—18, protokół z II plenum CKŻP.

---