Józef Orlicki

SZKICE

Z DZIEJÓW STOSUNKÓW

POLSKO-ŻYDOWSKICH

1918-1949

Krajowa Agencja Wydawnicza

Szczecin 1983

(Fragment)

CENTRALNY KOMITET

ŻYDÓW W POLSCE

(str. 161-182)

8 sierpnia 1944 r. przewodniczący Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, Edward
Osóbka-Morawski, powołał Samodzielny Referat do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium
PKWN. Kierownikiem Referatu mianowano dr med. Szlomę Hirszenhorna, b. radnego w Lublinie w okresie
międzywojennym, z ramienia Bundu

1

. Sprawozdania z działalności Referatu dr S. Hirszenhom składał

bezpośrednio przewodniczącemu PKWN oraz kierownikowi Resortu Pracy, Opieki Społecznej i Zdrowia, dr
Bolesławowi Drobnerowi

2

, co podkreślało wysoki stopień zainteresowania problemem odbudowy osiedla

społeczności żydowskiej w nowej, ludowo-demokratycznej Polsce ze strony najwyższych władz
państwowych.

W ślad za wyzwoleńczymi jednostkami Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego powracali na
wyzwolone tereny lub wychodzili tam z ukrycia Żydzi, uratowani przed zagładą hitlerowską. Opuszczali
obozy śmierci, więzienia i getta, wychodzili z różnych, wcześniej organizowanych przez Polaków, kryjówek
domowych, z bunkrów i ziemianek w lasach. Niektórym udawało się przebić przez linię frontu. O jednej z
takich grup pisał dr S. Hirszenhorn w sprawozdaniu Referatu za grudzień 1944: Grupa sześćdziesięciukilku
Żydów, z kobietami i dziećmi, przedostała się poprzez linie niemieckie z bronią w ręku do Rzeszowa. Część
zginęła w boju, 13 rannych znajduje się w szpitalu...

3

Na dzień 10 października 1944 r. Referat kierowany przez dr S. Hirszenhorna notował w swej ewidencji
około 8 tysięcy Żydów, skupionych w Lublinie i 29 miejscowościach ówczesnych województw:
lubelskiego, rzeszowskiego, krakowskiego i warszawskiego. Część tych Żydów pochodziła z wymienionych
a część z nie wyzwolonych jeszcze terenów. Wszyscy byli wycieńczeni wojenną martyrologią, wymagający
niezwłocznej opieki materialnej i zdrowotnej. Spontanicznie i z inspiracji Referatu ocalała ludność
żydowska tworzyła miejscowe, społeczne komitety żydowskie, za pośrednictwem których Referat
organizował pomoc głównie w postaci żywności, odzieży, mieszkań i opału, opieki lekarskiej oraz prawnej
w zakresie rewindykacji mienia i nieruchomości, z których Żydzi zostali wywłaszczeni przez okupanta
niemieckiego.

Wspomniane komitety, rodzące się żywiołowo i organizowane przez żydowski aktyw społeczno-polityczny,
zajmują miejsce dawnych gmin wyznaniowych, stając się w ten sposób nową, nie spotykaną w diasporze,
formą organizacyjną życia Żydów. Dodajmy od razu: formą o charakterze separatystycznym i strukturze

1

M. Szulkin, Sprawozdanie z działalności Referatu d/s Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium PKWN, [w:] BŻIH, nr 3,

1971, s, -75—98.

2

Też Żydowi – przypis do wydania elektronicznego.

3

Op. cit.

hierarchicznej. Instytucjonalnym tego wyrazem stał się Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP),
utworzony 4 listopada w Lublinie, z inicjatywy Referatu do spraw Żydowskich przy Krajowej Radzie
Narodowej oraz Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich (w Zarządzie Głównym Związku Patriotów
Polskich w ZSRR

4

). Z ramienia KOŻP uzyskali mandaty do KRN: dr Emil Sommerstein

5

— syjonista i dr

Michał Szuldenfraj — bundowiec. E. Sommerstein objął równocześnie szefostwo Resortu Odszkodowań
Wojennych w PKWN i został pierwszym przewodniczącym Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. We
wstępie pierwszego sprawozdania CKŻP czytamy: Centralny Komitet Żydów Polskich jest reprezentacją
ludności żydowskiej w Polsce. Zasiadają w nim przedstawiciele stronnictw politycznych i organizacji
społecznych działających w środowisku żydowskim, a mianowicie: Polskiej Partii Robotniczej, Ogólnych
Syjonistów, Bundu, Poalej Syjon-Prawicy, Poalej Syjon-Lewicy, Związku Partyzantów Żydowskich,
Żydowskiej Organizacji Bojowej, Haszomer Hacair i Hechaluc (...) CK prowadzi rozgałęzioną, i
różnokierunkową działalność wykonawczą przez odpowiednie wydziały i referaty

6

.

Wymieniony skład partyjny CKŻP był — jak widzimy — prawie identyczny ze składem Komisji
Koordynacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego w getcie warszawskim. W późniejszym czasie w
skład CKŻP weszły: w 1947 roku Hitachduth i na początku 1849 roku Mizrachii. W ten sposób utrzymano
tradycyjne zróżnicowania ideowo-polityczne w postaci: syjonizmu, bundyzmu i marksizmu. Personalne
odzwierciedlenie tego zróżnicowania ilustruje dwudziestoosobowy skład Prezydium CKŻP w 1945 roku

7

:

Dr Emil Sommerstein, przewodniczący, syjonista. Wiceprzewodniczący: dr Adolf Berman — syjonista,
dr Szloma Hirszenhorn — bundowiec, ppłk Alef-Bolkowiak

8

— PPR, Marek Bitter — PPR. Członkowie

Prezydium: Icchok („Antek”) Cukierman — syjonista, Szalom („Stefan”) Grajek

9

— syjonista, Mendel

Kossower — syjonista, Cywia Lubetkin — syjonistka, dr Józef Sack — syjonista, dr Salo Fiszgrund —
bundowiec, Michał Mirski — bundowiec, dr Michał Szuldenfraj — bundowiec, Hersz Wasser —
bundowiec, Chaskiel Kameraz — PPR, Józef Szklar — PPR, dr Anatol Wertheim — PPR, Szymon
Zachariasz

10

— członek KC PPR. Sekretariat: Paweł Zelicki — PPR. Skarbnik: Mordka Zonszajn —

syjonista.

Cele i zadania, jakie postawił przed sobą CKŻP, rozszerzały założenia cytowanej wyżej III części
„Programu Pracy Referatu Spraw Żydowskich przy KRN” z marca 1944 r. Art. 3 statutu CKŻP,
zatytułowany „Cele instytucji i środki działania”, ustala, że do zakresu działania należy:

1. Opieka społeczna nad ludnością żydowską i prowadzenie w tym celu odpowiednich zakładów.
2. Odbudowa życia gospodarczego ludności żydowskiej, zniszczonego przez okupanta.
3. Produktywizacja ludności żydowskiej przez zakładanie sieci kursów i szkół zawodowych, inicjowanie

i popieranie spółdzielń wytwórczych i pracy, kierowanie młodzieży do przemysłu.

4

I. Jałoszyński, Powstanie i struktura organizacyjna Związku Patriotów Polskich, [w:] Najnowsze dzieje Polski, t. VI, 1962,

podaje, że w lipcu 1944 Zarząd Główny ZPP powołał Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w następującym składzie:
dr E. Sommerstein, L. Finkelstajn, I. Kamińska, Sztajbner, Sz. Zachariasz, M. Broderson, E. Kaganowski, B. Mark,
dr Szuldenfraj, dr D. Sfard, Szczekacz, R. Korn, I. Hilbiasztajn i M. Melman.

5

Dr Eimil Sommerstein, ur. 1883 w Galicji. Był prawnukiem „ostatniego rabina Rzeczypospolitej, mianowanego przez króla

Stanisława Augusta”. W latach 1922-1939 poseł na Sejm II RP. Od 18 roku życia działał w ruchu syjonistycznym. Należał do
ścisłego kierownictwa Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Okres wojny przeżył w ZSRR. Jesienią 1946 wyjechał na leczenie do
USA i tam wkrótce zmarł. Był odznaczony Krzyżem Grunwaldu III klasy na VI Sesji KRN, 4.XII.1945.

6

B. Mark, Do dziejów odrodzenia osiedla żydowskiego po II wojnie światowej, [w:] BŻIH, nr 51, 1964, s. 2-6.

7

AAN, Zespół Min. Adm. Publicznej, wol. 788.

8

Gustaw Alef-Bolkowiak (właść. Alef Gutman), ur. 1916 w Łomży. Wychowany w tradycyjnym domu żydowskim. Studiował

prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W getcie warszawskim był najbliższym współpracownikiem J. Lewartowskiego-
Finkelsztajna. Jesienią 1942 przechodzi do oddziałów partyzanckich Gwardii Ludowej na Lubelszczyźnie. Później podpułkownik
LWP. Zmarł w 1979 roku. Był członkiem władz naczelnych ZBoWiD.

9

Szalom Grajek, ur. 1915 w Warszawie, w bogatej rodzinie żydowskiej. Emigrował z Polski w 1950 roku do Izraela. Bywa w

Polsce. Ostatnio, w październiku 1981 — jako prezes Światowej Federacji Żydowskich Bojowników, Partyzantów i Więźniów
Obozów Hitlerowskich — wręczał 83 Polakom w Warszawie medale „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, przyznane przez
Instytut Pamięci Yad Vashem w Jerozolimie.

10

Szymon Zachariasz — podobnie jak Alfred Lampe i Saul Amsterdamski, ps. „Henrykowski” — rozpoczął komunistyczną

działalność jeszcze w szeregach Poalej Syjonu i w grudniu 1918 przeszedł do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski.
Następnie należał do kierowniczych działaczy i funkcjonariuszy Biura Żydowskiego w Centralnym Komitecie KPP.
Nieprzejednany przeciwnik nacjonalizmu żydowskiego w każdej postaci.

4. Roztoczenie opieki nad dzieckiem, ze szczególnym uwzględnieniem sierot, przez zakładanie żłobków,

przedszkoli i sierocińców.

5. Organizacja służby zdrowia dla ludności żydowskiej.
6. Pomoc prawna

11

.

7. Opieka nad repatriantami.
8. Udzielanie pomocy Żydom w dziedzinie emigracji.
9. Zaspokajanie religijnych potrzeb ludności żydowskiej w Polsce.
10. Popieranie kultury żydowskiej przez prowadzenie zakładów, instytucji wychowawczych,

oświatowych, naukowych i kulturalnych, wydawanie prasy żydowskiej, wydawnictw, prowadzenie
teatru żydowskiego itp. We wszystkich tych sprawach CKŻP współdziała z władzami państwowymi i
samorządowymi, z organizacjami pomocy w kraju i za granicą. W sprawach politycznych CKŻP
reprezentuje ludność żydowską w Polsce na podstawie porozumienia z istniejącymi żydowskimi
ugrupowaniami politycznymi. Budżet CKŻP pokrywany jest z dotacji państwa, samorządu, instytucji
społecznych w kraju i zagranicą oraz ze składek członkowskich...

12

.

Wspomniano już, że terenowe komitety żydowskie zastąpiły gminy wyznaniowe w zakresie pozareligijnym.
W okólniku z 10 lutego 1947 r., skierowanym przez Ministerstwo Administracji Publicznej do wojewodów i
prezydentów miast, postanowiono, że:

Nie przewiduje się w przyszłości tworzenia Izraelskich Gmin Wyznaniowych z zakresem działania,
określonym w rozporządzeniu Prezydenta RP z dnia 14 października 1927 (...) Celem umożliwienia
obywatelom wyznania mojżeszowego swobodnego wykonywania ich praktyk religijnych (...) zezwala się
grupom, złożonym przynajmniej z dziesięciu obywateli tego wyznania, tworzenie Żydowskiego Zrzeszenia
Religijnego, dla zorganizowania, utrzymania i wykonywania wszelkich praktyk oraz wychowania religijnego
(...) Na czele Żydowskiego Zrzeszenia Religijnego stoi zarząd, składający się: w Zrzeszeniach Religijnych
obejmujących do stu Żydów — z 5 członków, ponad stu Żydów — z 11 członków (...) Właściwy pod
względem terytorialnym starosta zatwierdza wybór przewodniczącego Zrzeszenia oraz jego zastępców,
dokonywany przez Zarząd. W skład Zarządu Zrzeszenia wchodzi automatycznie urzędujący rabin (...) Na
pokrycie potrzeb finansowych mogą Żydowskie Zrzeszenia Religijne pobierać składki i następujące opłaty:
a) za obrzędy urodzin, b) za udzielanie ślubów, c) za pogrzeby i pomniki. Do czasu wydania odmiennych
zarządzeń, rabini zatwierdzani przez Ministerstwo Administracji Publicznej, obowiązani są prowadzić księgi
urodzeń, ślubów i zgonów...

13

W późniejszym czasie, na podstawie innych zarządzeń władz państwowych, żydowskie zrzeszenia religijne
przemianowane zostały na:- żydowskie kongregacje wyznaniowe, których centralny szczebel — Komitet
Organizacyjny ŻKW, dopiero na początku 1949 roku wszedł w skład CKŻP, nie odzyskując już nigdy
dominacji na tak zwanej „ulicy żydowskiej”.

Od lutego 1945 roku siedzibą Centralnego Komitetu Żydów w Polsce staje się Warszawa. W czteroletniej
działalności CKŻP wyróżnić można dwa zasadnicze okresy. Pierwszy — od listopada 1944 r. do czasu
powstania państwa Izrael w 1948 roku. Drugi — od połowy 1948 r. do czasu zastąpienia go przez istniejące
do dziś Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, co nastąpiło na przełomie 1949/1950 roku.

W pierwszym okresie CKŻP stał się potężnym urzędem, organizującym i kontrolującym życie społeczne,
kulturalne i gospodarcze blisko ćwierćmilionowego skupiska Żydów w Polsce, jakie zgromadziło się w

11

W połowie lipca 1946 Wydział Prawny CKŻP — w sprawie rewindykacji nieruchomości, stanowiących przed wybuchem

II wojny światowej własność żydowską w Polsce — wyjaśniał: „Prawo własności do wszelkiego majątku ruchomego i
nieruchomego (...) może być dochodzone przez właścicieli i jego prawnych spadkobierców. Niezależnie od dochodzenia prawa
własności w drodze normalnego postępowania spadkowego, możliwe jest przywrócenie (z wyjątkiem obiektów podlegających
upaństwowieniu — JO) posiadanie majątku osobom uprawnionym w uproszczonym, specjalnie prowadzonym trybie.
Przywrócenie posiadania daje pełne prawo własności, a więc i prawo zbycia”. Tygodnik Informacyjny (czasopismo
Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Szczecinie), nr 2, VII, 1946.

12

AAN, Zespół MAP, wol. 788. Zanim reaktywowano oddział „Joint”, CKŻP korzystał wyłącznie z dotacji finansowych władz

polskich. W listopadzie 1944 CKŻP rozpoczął swoją działalność z otwartym mu przez PKWN kontem bankowym na sumę 16
milionów zł. Władze państwowa w 1945 roku dotowały CKŻP 92 milionami zł.

13

AAN. Zespół MAP, Wol. 878.

drugiej połowie 1946 roku. Najbardziej miarodajne w tym czasie źródło — Wydział Ewidencji i Statystyki
CKŻP dysponował danymi, że w lipcu 1946 zamieszkiwały w kraju 244.964 osoby narodowości
żydowskiej, których rozmieszczenie terenowe przedstawiało się następująco

14

:

Wrocław i województwo

69 993 osoby

Warszawa i Łódź z województwami

56 758 osoby

Szczecin

30 951 osoby

Katowice i województwo

25 587 osoby

Kraków i województwo

21 514 osoby

Lublin i województwo

6 882 osoby

Częstochowa

2 167 osoby

Gdańsk

2 138 osoby

Białystok

1 567 osoby

Włocławek

966 osoby

Przemyśl

768 osoby

Bydgoszcz

658 osoby

Poznań

343 osoby

Olsztyn

224 osoby

Spośród 244 964 osób — 136 550 stanowili Żydzi polscy z ZSRR, repatriowani w okresie: luty - czerwiec
1946 r. na podstawie umowy repatriacyjnej, zawartej między Polską a Związkiem Radzieckim 6 lipca 1945
roku. Pozostała część, ponad 108 tys. — to Żydzi, którzy przeżyli wojnę na ziemiach polskich lub znaleźli
się w kraju przed lutym 1946 r. w drodze nielegalnej repatriacji z terenów Ukrainy, Białorusi i Litwy. W
sumie — jak stwierdzono na jednym z posiedzeń Prezydium CKŻP — w ciągu 1945 roku zdołało się ich
przedostać do Polski około 40 tysięcy

15

.

Najliczniejsze skupiska ludności żydowskiej — jak wynika z powyższego zestawienia — usytuowały się po
wojnie na Ziemiach Odzyskanych, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Szczecinie oraz tradycyjnie w Łodzi i
w Warszawie. To nowo ukształtowane rozmieszczenie terenowe w zasadzie przetrwało przez wiele
następnych lat, oczywiście w proporcjonalnie mniejszych ilościach po kolejnych falach emigracji. CKŻP
głosił:

Zagadnienie rozmieszczenia było naczelnym zagadnieniem (...) Jeszcze w okresie przygotowań
repatriacyjnych w Związku Radzieckim, szeroko było popularyzowane hasło osiedlania się na Ziemiach
Zachodnich. Należało wziąć pod uwagę, że niemożliwym będzie, aby repatrianci Żydzi, pochodzący
przeważnie z miast i miasteczek Polski centralnej i wschodniej, mogli osiedlić się na przedwojennych
miejscach pobytu (...) Wśród ludności żydowskiej, wyczerpanej okresem tułaczki wojennej, żywe było
dążenie do zachowania się w większych skupiskach, dających możliwości wyżycia się kulturalnego i
narodowego. Nie bez znaczenia był również moment zapewnienia ludności żydowskiej bezpieczeństwa
osobistego. W tym stanie rzeczy — było zupełnie jasne — że repatriantów należy głównie kierować na
Ziemie Zachodnie, ponieważ tereny te, opuszczone przez Niemców, mogły najłatwiej zapewnić zdobycie
dachu nad głową...

16

Zakończenie akcji repatriacyjnej Żydów z ZSRR w połowie 1946 r. zbiega się z zakończeniem organizacji
CKŻP i podległych mu komitetów wojewódzkich ŻP, które z kolei, w miarę potrzeb, organizowały
powiatowe i rejonowe komitety, przeważnie na Dolnym Śląsku, jak na przykład w Wałbrzychu czy
Dzierżoniowie. Zadania statutowe CKŻP spełniał za pośrednictwem swego aparatu urzędniczego,

14

Liczbowy wykaz Żydów w Polsce, do którego Wydział Ewidencji i Statystyki CKŻP dopisał taką uwagę: „Zanim Żydzi

osiedlili się na stałe w jakiejś miejscowości, często przez pewien czas wędrowali, a w związku z tym rejestrowali się kilkakrotnie
w różnych Komitetach Żydowskich (bo każdorazowa rejestracja upoważniała daną osobę do pobrania zapomogi pieniężnej - JO).
Wydział nasz przeprowadził tzw. weryfikację, która polegała na. tym, że w tych przypadkach, kiedy ustalono, że ta sama osoba
figuruje w wykazach różnych miejscowości, umieszczano ją w rejestrach miejscowości, w której zarejestrowała się najpóźniej. W
ten sposób uzyskano pewność, że każda osoba liczona jest tylko raz”. AAK, Zespół MAP, wol. 786.

15

AŻIH, Zespół CKZP, protokół z posiedzenia Prezydium, 9.II.1846.

16

Oblicze repatriacji z ZSRR, [w:] Nasze Słowo, nr 10, 27.XI.1946, (dwutygodnik Poalej Syjon-Prawicy).

zgrupowanego w kilkunastu wydziałach CK, w wydziałach KW oraz sekcjach czy referatach najniższych
terenowych komitetów. W końcu 1946 roku aparat administracyjny komitetów żydowskich wszystkich
szczebli liczył ponad 2500 pracowników, w tym 380 w samym CK. Aparat ten pochłaniał średnio 20%
całości budżetu CKŻP i to zarówno w jego okresie szczytowym (1946), jak i w 1949 roku, kiedy stan
kadrowy CK i terenowych komitetów obniżył się do 250 pracowników, w tym 160 w CKŻP

17

.

Naczelny organ władzy w CKŻP stanowiło, jego prezydium, a w komitetach terenowych — zarząd. Skład
personalny prezydium i zarządów, ustalany nominalnie lub przez kooptację, był ściśle międzypartyjny.
Instrukcja Prezydium CKŻP, z 14 czerwca 1946 r. (jej pierwotną zasadę ustalono jeszcze w okresie
lubelskim), nakazywała, że:

Wszystkie komitety żydowskie winny składać się z przedstawicieli następujących ugrupowań politycznych:
Ichud (syjoniści-ogólni — JO), PPR, Poalej Syjon Prawica, Poalej Syjon Lewica, Haszomer Hacair —
według klucza procentowego, przyjętego w CKŻP: Ichud — 4, PPR — 6, Bund — 4, Poalej Syjon Prawica
— 3, Poalej Syjon Lewica — 3, Haszorem Hacair — 1...

18

Wymieniony „klucz procentowy” albo jak inni nazywali „wachlarz partyjny”, utrzymywał się w zasadzie do
I Zjazdu CKŻP w lutym 1949 roku. Aczkolwiek emigracja Żydów z Polski w 1946 i 1947 roku niewątpliwie
pociągnęła za sobą proporcjonalny spadek ilościowy członków partii, zwłaszcza syjonistycznych, to nadal
jednak utrzymał się klucz partyjny, nawet z pewną przewagą syjonistów, bo „wachlarz” poszerzył się o
Hidachduth i na dzień 12 listopada 1948 r. skład prezydium CKŻP przedstawiał się następująco

19

:

ICHUD

1. Dr Herman Parnas — członek CK partii i jeden z kierowników centrali gospodarczej —

„Solidarność” (podlegała Wydziałowi Produktywizacji CKŻP).

2. Inż. Abraham Rozenman — członek CK partii.
3. Dr Saul Langnas — członek partii i dyrektor Urzędu Palestyńskiego Agencji Żydowskiej oddziału

warszawskiego.

4. Michał Kossower — członek Ichudu.

POALEJ SYJON — Zjednoczona (Lewica i Prawica w 1947 r.) Żydowska Partia Robotnicza.

1. Dr Adolf Berman

20

— przewodniczący (od jesieni 1946) CKŻP i przywódca ZŻPR.

2. Fiszel Hercberg — adwokat, redaktor „Naszego Słowa”, organu ZŻPR — Poalej Syjon.
3. Szalom („Stefan”) Grajek — członek CK partii, b. członek KK-ŻKN i ŻOB.
4. Genia Lewi — członek CK partii, b. członek ŻOB.
5. Towia Borzykowski — jeden z kierowników Hechalucu, b. członek ŻOB.
6. Szymon Rozenberg — członek CK ZŻPR.

HIDACHDUTH

1. Dr Józef Sack — szef tej partii, b. członek kierownictwa KK-ŻKN w getcie warszawskim.

BUND

1. Dr Salo Fiszgrund — przewodniczący CK Bundu.

17

CA KC PZPR, syg. 295/IX, teczka 407, Budżet CKŻP na 1949 rok.

18

AŻIH, Zespół CKŻP, wol. 17.

19

CA KC PZPR, syg. 29S/IX, teczka 407.

20

Dr Adolf Berman, ur. 1906 w Warszawie. Doktoryzował się na Uniwersytecie Warszawskim. W okresie międzywojennym

kierował centralnym ośrodkiem psychotechniki żydowskiego Towarzystwa Opieki nad Dzieckiem „Centos”. W getcie
warszawskim był jednym ze współorganizatorów Bloku Antyfaszystowskiego z ramienia Poalej Syjon-Lewicy. W „Żegocie”,
jako reprezentant Żydowskiego Komitetu Narodowego, po wydostaniu się z getta, pełnił funkcję głównego sekretarza. Od marca
1944 wchodził w skład KRN. w 1950 wyemigrował do Izraela, gdzie zmarł w 1979 roku.

2. Ignacy Falk — członek CK.
3. Gerszon Fogiel — członek CK.
4. Dr Szloma Herszenhorn — członek CK.

POLSKA PARTIA ROBOTNICZA

1. Szymon Zachariasz — członek KG PPR.
2. Marek Bitter — wiceprzewodniczący CKŻP.
3. Julian Łazebnik — sekretarz generalny CKŻP.
4. Grzegorz Smolar.
5. Dr Anatol Wertheim — przewodniczący WKZP w Łodzi.
6. Paweł Zalicki — prezes CG. „Solidarność”.

Już w marcu 1945 r. Prezydium CKŻP podjęło decyzję wydania pierwszej żydowskiej gazety w Polsce
Ludowej. Był to tygodnik w języku żydowskim „Dos Naje Leben („Nowe Życie”) i pod takimże tytułem
miesięcznik w języku polskim. Później zorganizowano Żydowską Agencję Prasową (ŻAP)20

21

. W kwietniu

1948 r. „Dos Naje Leben” ukazywało się trzy razy w tygodniu, w nakładzie 5.000 egzemplarzy. Ponadto w
tymże czasie CKŻP i podległe mu instytucje wydawały w języku żydowskim (jidisz)

22

:

„Yidisze Szriftn” („Pisma Żydowskie”), miesięcznik Żydowskiego Instytutu Historycznego, nakład 3.000
egzemplarzy.

„Bleter far Geszichte” („Karty z Historii”), kwartalnik ŻIH, 1.000 egz. nakładu.

„Ojfgang” („Wyjście”), miesięcznik Wydziału Młodzieżowego CKŻP w 6.000 egzemplarzy nakładu.

„Nider Szlezje” (Dolny Śląsk”), dwutygodnik WKŻP we Wrocławiu, nakład 3.500 egzemplarzy.

Realizacja jednego z najważniejszych zadań CKŻP — przewarstwowienie i produktywizacja ludności
żydowskiej, osiągnęła ewidentne rezultaty w drugiej połowie 1947 roku. Licząca wówczas około 100 tys.
populacja żydowska (z czego prawie 70 tysięcy zamieszkiwało na Ziemiach Odzyskanych) obejmowała 38
tysięcy zawodowo czynnych osób. Ich rozmieszczenie i strukturę zatrudnienia przedstawić można
następująco

23

:

Dział zatrudnienia

Śląsk

Łódź

Szczecin

Kraków

Warszawa

Inne

Ogółem

Górnictwo

756

-

-

-

-

-

756

Przemysł włókienniczy

1.758

-

618

-

-

-

2.376

Różne fabryki państwowe

827

550

257

468

203

33

2.338

Rolnictwo

533

-

103

-

-

2

638

Prywatne warsztaty i zakłady

2.619

3.602

533

563

365

619

8.301

Żydowska spółdzielczość pracy

3.367

902

586

303

200

295

5.653

Handel prywatny

979

630

22

430

162

190

2.413

Administracja państwowa

1.581

368

596

767

1.106

631

5.067

Instytucje społeczne

2.855

984

507

250

304

2.731

7.631

Wolne zawody

737

406

127

154

173

169

1.766

Uczniowie „ORT”

467

410

150

25

100

100

1.252

Ogółem

16.479

7.870

3.499

2.960

2.623

4.710

38.131

21

Do wybuchu II wojny światowej istniała w Warszawie „Żydowska Agencja Telegraficzna” (ŻAT) jako oddział światowej

„Idisze Telegrafen Agentur” (ITA), założonej w 1917 roku przez dziennikarza żydowskiego Jacoba Landaua z USA i syjonistę
Meira Grossmana. Założycielem warszawskiej ŻAT był Mendel Mozes, a jednym z jego współpracowników — Jakub Berman,
późniejszy Członek Biura Politycznego PPR i PZPR. R. Mozes, Żydowska Agencja Telegraficzna w Polsce 1920—1939, [w:]
BZIH, nr 1, 1976.

22

CA KC PZPR, syg. 295/IX, teczka 149.

23

Zestawiono na podstawie: Wykaz Żydów zatrudnionych w Polsce na dzień 25 sierpnia 1947, AŻIH, Zespół CKŻP, Wydział

Produktywizacji, wol. 17.

[Wykres dodany do wydania elektronicznego.]

W świetle powyższych liczb warto zwrócić uwagę na niektóre wskaźniki w porównaniu do struktury
zatrudnienia Żydów w Polsce przedwrześniowej. W latach trzydziestych ponad 80% zawodowo czynnych
pracowało w handlu i rzemiośle. Natomiast w 1947 roku około 60% znalazło stałe zatrudnienie w
najważniejszych dziedzinach przemysłowych Polski Ludowej. Wyróżnia się wysoki odsetek Żydów — 14%
w administracji państwowej, zaś w II Rzeczypospolitej zatrudnienie ludności żydowskiej w tej dziedzinie
wynosiło ułamek procenta. Jedynie w rolnictwie wskaźnik zawodowo czynnych Żydów równoważy się,
oscyluje w obu porównywanych okresach wokół 2%.

Omawiane zestawienie pozwala także na przyjęcie tezy, że mimo tak znacznych postępów w
przewarstwowieniu i produktywizacji, CKŻP potrafił utrzymać większość zatrudnionych Żydów w sytuacji
separatystycznej. Bo jeśli wyodrębnić z tego zestawienia 11.973 osoby pracujące w sektorze państwowym
(przemysł i administracja), to we wszystkich pozostałych działach, nie wyłączając rolnictwa, dwie trzecie
zatrudnionych pracowało w żydowskich zakładach pracy, organizacjach i instytucjach. Taką właśnie tezę
potwierdza opinia dyrektora europejskiego oddziału „Jointu” dr Szwartza, który w swoim podsumowaniu
osiągnięć CKŻP na polu społeczno-gospodarczym (1 czerwca 1947 roku na posiedzeniu Prezydium CKŻP)
oświadczył:

W żadnym z krajów europejskich nie widziałem takiego postępu w pracy po dwóch latach powojennych, jak
w Polsce; praca gospodarcza, opieka społeczna, opieka nad dzieckiem, praca kulturalna itp. Jedyny kraj,
który pod tym wzglądem przypomina Palestynę — to Polska...

24

Wiosną 1948 roku CKŻP organizował uroczystości związane z piątą rocznicą powstania w getcie
warszawskim. Z tej okazji, na kilka dni przed odsłonięciem pomnika Bohaterów Getta Warszawskiego

25

,

odbyła się w siedzibie CKŻP 8.IV.1948 r. konferencja prasowa z udziałem przedstawicieli 28 czasopism, w
większości zagranicznej prasy żydowskiej. Na konferencji przewodniczący dr Adolf Berman przedstawił
zebranym dziennikarzom, właścicielom pism i innym znakomitym gościom, obraz aktualnego stanu

24

AŻIH, Zespól CKZP, protokół nr 52, 1.VI.1947, wol. 7-9.

25

Według informacji CKŻP, pomnik Bohaterów Getta Warszawskiego, dłuta rzeźbiarza Natana Rappaporta z Paryża, wykonano

z 5 ton brązu i 150 ton granitu, pochodzącego z Kamieniołomów szwedzkich w rejonie Göteborga. Warto dodać, że na ten
właśnie granit Szwedzi mieli zamówienie rządu III Rzeszy jako na materiał, z którego miał powstać pomnik uwieczniający
spodziewane zwycięstwo Hitlera. Koszt budowy pomnika Bohaterów Getta wyniósł ponad 100 milionów złotych. Z tego Żydzi w
Polsce, w drodze zbiórek publicznych pokryli 15 mln zł, władze polskie wyasygnowały 10 mln zł, a resztę ofiarowali Żydzi z
całego świata. AŻIH, Zespół CKŻP, wol. 5/13—15, Protokół Konferencji Prasowej w CK2P w dniu 8.IV.1948.

społeczno-gospodarczego, kulturalnego i politycznego osiedla żydowskiego w Polsce. W protokole z tej
konferencji czytamy:

Liczba Żydów w Polsce — około 100 tys.

26

Większość z nich mieszka na Ziemiach Zachodnich. Bezpośrednio

po katastrofie narodowej sytuacja była rozpaczliwa. Dzięki ogromnej pomocy Rządu Polskiego i Żydów
zagranicznych, zwłaszcza amerykańskich, udało się produktywizować i zatrudnić 8.000 Żydów (...) Jedną z
najpoważniejszych naszych pozycji gospodarczych są (żydowskie) spółdzielnie wytwórcze. Jest ich 220,
zatrudniających 6.000 robotników, co łącznie z rodzinami daje 20 tysięcy osób (...) Centrala Gospodarcza
„Solidarność” kieruje pracą spółdzielni, ma sklepy w całej Polsce (24 duże sklepy i Dom Towarowy).

Bardzo rozwija się życie kulturalne. Istnieją 32 szkoły żydowskie z 3.000 dzieci. Poza żydowskimi szkołami
CKŻP, istnieją szkoły hebrajskie, prowadzone przez organizacje syjonistyczne (...) Niektóre z tych szkół
mają po 300-400 dzieci (Łódź, Szczecin, Wrocław). CKŻP prowadzi 11 Domów Dziecka, gdzie przebywa
800 dzieci, pod dobrą fachową opieką. Prowadzi się również 60 przedszkoli dla 4.000 dzieci oraz 10
Domów Starców na 300 osób (...) Jest czynnych 20 klubów sportowych. Charakterystyczne dla stabilizacji
życia żydowskiego są dwa stałe teatry — na Dolnym Śląsku i w Łodzi oraz szkoła baletowo-choreograficzna
we Wrocławiu (...) W instytucjach żydowskich obowiązuje zasadniczo język żydowski. Oczywiście, że
urzędnicy i petenci mogą porozumiewać się językiem polskim...

Silnie pulsuje wśród Żydów życie polityczne i społeczne. Czynne są wszystkie demokratyczne partie
żydowskie. Ożywioną działalność rozwija Kongregacja Religijna. Jest ciekawa prasa żydowska: tygodniki,
miesięczniki, organy partii politycznych i organizacji młodzieżowych, instytucji kulturalnych (...) Żydowski
Instytut Historyczny otwiera duże muzeum martyrologii
i walki żydowskiej. Ukazało się 40 książek — prac ZIH. Centralna Biblioteka Żydowska zebrała dotąd 100
tys. książek. Wystąpień antysemickich, ongiś dotkliwych — nie ma. Pomimo, że Żydzi polscy zaabsorbowani
są swoim życiem, poczuwają się do łączności z całym narodem żydowskim. Obecnie ich uwaga skupiona jest
na walce w Palestynie o państwo żydowskie. CKŻP proklamował akcję pomocy (gijus-JO) walczącej
Palestynie. Rezultat 5-krotnie przewyższył nasze oczekiwanie. Zebrano dotąd na ten cel 80 milionów
złotych...

27

Kolejna międzynarodowa konferencja w CKŻP miała miejsce 30 lipca 1948 r. — już po utworzeniu państwa
Izrael. Po wielodniowym pobycie w Polsce czołowych przedstawicieli trzech największych ośrodków (poza
Związkiem Radzieckim) żydowskich na świecie: USA, Ameryki Łacińskiej i Izraela odbyło się rozszerzone
posiedzenie Prezydium CKŻP. Przewodniczący, dr Adolf Berman, ponownie zobrazował sytuację ludności
żydowskiej w Polsce, przedstawiając zebranym w zasadzie analogiczne dane, jak na poprzedniej
międzynarodowej konferencji i podkreślił „dumę i zadowolenie” całego CKŻP z faktu istnienia państwa
Izrael.

Dalszy bieg wydarzeń, w odniesieniu do roli i zadań perspektywicznych CKŻP po proklamacji państwa
Izrael, stał się główną platformą walki ideowo-politycznej między syjonistami wszystkich odcieni, a
kierunkiem peperowskim i bundowskim, zarówno we władzach CKŻP, jak i jego komitetach terenowych
oraz w organizacjach społeczno-politycznych, instytucjach kulturalnych i zakładach produkcyjno-
handlowych tym komitetom podporządkowanych.

Do czasu proklamacji Izraela oba te kierunki zgodnie popierały prawo narodu żydowskiego do własnego
suwerennego państwa w Palestynie. Natomiast w sytuacji, kiedy nowo powstałe państwo zaczęło jawnie
grawitować ku sojuszowi z imperializmem amerykańskim na gruncie antykomunistycznym i
antyradzieckim, żydowski aktyw peperowski wystąpił przeciwko syjonistycznej praktyce czynienia z
osiedla żydowskiego w Polsce rezerwuaru, służącego wyłącznie interesom państwa Izrael. Żeby zaś
antysyjonistyczne przeciwdziałanie w środowisku żydowskim mogło stać się skuteczne, należało przede
wszystkim — tak sądzili peperowcy — zreorganizować komitety żydowskie z CKŻP włącznie.

26

Op. cit.

27

Op. cit.

Postawiliśmy zagadnienie wybieralności komitetów — pisano później do KC PZPR — a nie, jak dotychczas,
wyznaczania ich składów na podstawie uzgodnionego „klucza partyjnego”. Stanęliśmy na stanowisku, że
odtąd komitety powinny być wybierane przez żydowską ludność pracującą: robotników fabryk i spółdzielni,
przez organizacje rzemieślnicze, związki młodzieży itd. Syjoniści wszystkich kierunków byli temu przeciwni,
zdając sobie jasno sprawę, że robotnicy, spółdzielcy i instytucje nie wybiorą ich kandydatów (...) Kampania
na rzecz reorganizacji komitetów żydowskich została przeprowadzona na fali ofensywy ideologicznej
przeciwko syjonizmowi we wszystkich jego odmianach (...) przeciwko koncepcji, że Izrael jest rozwiązaniem
kwestii żydowskiej...

28

Rozpoczęta późną jesienią 1948 roku kampania reorganizacyjna komitetów żydowskich, stanowiąca
początek drugiego i ostatniego już etapu istnienia CKŻP, zakończyła się na początku 1949 roku. W dniach
26-27 lutego 1949 r. odbył się w Warszawie I Zjazd Żydowskich Delegatów, w liczbie 267 osób, w tym:
169 członków PZPR, 61 — syjonistów, 37 Żydów bezpartyjnych (Bund już wtedy nie istniał). Delegaci ci
wybrali nowy, 53-osobowy skład plenum Centralnego Komitetu Żydów w Polsce

29

. Plenum CKŻP

powołało 11-osobowe
Prezydium w składzie:

1. Przewodniczący — dr Adolf Berman, poalejsyjonista.
2. Wiceprzewodniczący — Grzegorz Smolar, członek PZPR.
3. Sekretarz generalny — Julian Łazebnik, członek PZPR.
4. Marek Bitter — PZPR.
5. Salo Fiszgrund — PZPR (dawniej Bund).
6. Szalom Grajek — poalejsyjonista.
7. ppłk dr Dawid Kahane, b. Główny Rabin LWP, syjonista z Mizrachii.
8. mgr Edward Rostal — syjonista z Ichudu.
9. Szymon Zachariasz — członek KC PZPR.
10. Paweł Zelicki — PZPR, prezes CG „Solidarność”.
11. dr Dawid Sfard, bezpartyjny, literat, prezes Żydowskiego Towarzystwa Kultury.

Prezydium CKŻP wyłoniło ze swego grona Biuro Wykonawcze, którego głównym zadaniem było
nadzorowanie bieżącej pracy aparatu urzędniczego CKŻP w postaci 10 wydziałów: finansowego,
personalnego, ewidencji, prawnego, gospodarczego, młodzieżowego, kultury, oświaty, organizacji i kontroli
oraz takich instytucji jak: Żydowski Instytut Historyczny, Towarzystwo Ochrony Zdrowia, Związek
Literatów Żydowskich, Żydowskie Towarzystwo Kultury — a także instruktaż i kontrola terenowych
komitetów żydowskich. W tych ostatnich, po I Zjeździe CKŻP, kierownictwo zarządów na stanowiskach
przewodniczących i sekretarzy z reguły sprawowali członkowie PZPR, a wiceprzewodniczących —
syjoniści. Przedstawiciele Bundu już nie występują, bowiem po Kongresie Zjednoczeniowym PZPR
(15.XII.1948 r.) — w styczniu 1949 Bund w Polsce rozwiązał się, część jego członków przeszła do PZPR.

W zakończeniu pozjazdowej oceny politycznej przebiegu i nowego układu partyjnego w CKŻP i jego
komitetach terenowych, dokonanej przez Zespół PZPR przy CKŻP stwierdza się, że zarówno cała kampania
reorganizacyjna, jak i sam I Zjazd dowiodły, że syjonizm we wszystkich jego formach, jest oderwany od
rzeczywistości polskiej (...) Syjoniści w swej działalności, jak i w swej prasie, interesują się tylko Izraelem, a
Polską tylko w takim zakresie, w jakim to służy ich celowi — Izraelowi...

30

28

AAN, Zespół MAP, Wydz. Narod., wol. 788, Informacja Zespołu PZPR CKŻP, 25.IV.1949.

29

AŻIH, Zespół CKZP, wol. 5/13—15. W znajdującym się tu wykazie składu plenum CKŻP figurowały następujące osoby: dr

Adolf Berman, Marek Bitter, dr Natan Blumenthal (dyr. ŻIH), Leon Borensztajn (prezes WKŻP w Szczecinie, członek PZPR),
Liber Brener, Mojżesz Burko, dr Leon Chajn (TOZ) [Żydowska służba zdrowia], Chaim Cieszyński, Samuel Czarke, Jakub Egit
(prezes WKŻP we Wrocławiu, czł. PZPR), Aron Feldenkeis, Salo Fiszgrund, Leon Gelblum, Szalom Grajek („Stefan”), Jakub
Grynberg, Samuel Górewicz, Binen Heller, adw. Abram Hercberg, Abram Kogan, dr ppłk Dawid Kahane, Ida Kamińska
(aktorka), dr Saul Langas, Leon Lewi (prezes WKZP - Warszawa), Genia Lewi, Aron Lewit, Julian Łazebnik, Ludwik Łozowski,
Natan Majzler, Gedali Minster, Michał Mirski, Lejb Olicki (pisarz), dr Herman Parnas, Idel Palc, adw. Szymon Rogoziński, mgr
Edward Rostal, Józef Rotenberg, Abram Rozenberg, inż. Abraham Rozenman, dr Dawid Sfard (poeta), Grzegorz Smolar, Symcha
Szefer, Mosze Safranek, Jeszua Spigel, Nachum Strachman, Szloma Traistman (rabin), Naftali Tuchfeld, Jakub Wasserszturm,
adw. Arnold Wertheim (prezes WKŻP — Łódź), dr Jakub Wilf, Szymon Zachariasz, Paweł Zelicki — razem 53 osoby.

30

Op. cit.

Konsekwencją reorganizacji CKŻP i jej komitetów terenowych było przede wszystkim określenie ich nowej
roli w Polsce Ludowej. Na plenum CKŻP — 16 maja 1949 r. — członek KC PZPR, przewodniczący
Zespołu PZPR przy CKŻP i członek jego Prezydium, Szymon Zachariasz, w imieniu kierownictwa
partyjno-rządowego, określił tę nową rolę zwięźle i krótko: Wszyscy muszą zdać sobie sprawą — co to jest
Komitet Żydowski i komu ma służyć. Żydowskie komitety i ich organizacje mają służyć budowie socjalizmu
w Polsce...

31

Jednakowoż, jak wykazała dalsza praktyka, przede wszystkim partii syjonistycznych, budownictwu
socjalistycznemu nie mogła służyć żadna organizacja żydowska, nie rezygnująca z separatyzmu,
sprzyjającego tendencjom nacjonalistycznym. W związku z tym, decyzją władz rządowych, na przełomie lat
1949—1950 uległy likwidacji: Centralny Komitet Żydów w Polsce, wszystkie jego komitety terenowe i
podległe im organizacje — jako instytucje nacjonalizmu żydowskiego. Na ich miejsce powołane zostało,
istniejące do dzisiaj,
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, z zarządem głównym w Warszawie i terenowymi
oddziałami, subwencjonowanymi z budżetu państwa i składek członkowskich. Całe dotychczasowe,
separatystyczne szkolnictwo żydowskie, służbę zdrowia (TOZ), szkolnictwo zawodowe (ORT),
spółdzielczość pracy — włączono w ramy odpowiednich resortów i ministerstw. Liczny personel instytucji i
organizacji żydowskich, nie korzystający z prawa emigracji, został skierowany do pracy w różnych działach
administracji i instytucjach państwowych, politycznych, spółdzielczych. Polska Ludowa zapewniła ludności
żydowskiej jej dalszy rozwój społeczno-kulturalny w ramach TSKŻ.

31

AŻIH, Zespół CKZP, wol. 6/16—18, protokół z II plenum CKŻP.