1. Literatura, kultura, język - powtórzenie wiadomości.

Czym jest język?

Język - termin mający wiele znaczeń. Jest rozumiany jako:

• kod - system językowy, na który składają się reguły gramatyczne umożliwiające łączenie mniejszych cząstek języka w większe (np. liter w sylaby, sylab w zdania);

• jako budowa każdego tekstu - język utworu, język pisarza;

• jako synonim mówienia.

W językoznawstwie używa się przede wszystkim znaczenia pierwszego - jako KOD. Jest to więc narzędzie komunikacji społecznej, system konwencjonalnych znaków oraz reguł produkowania z nich wypowiedzeń. Wypowiedzenia składają się z fonemów (elementy pozbawione znaczenia) oraz morfemów (ciągów dźwiękowych posiadających znaczenie). Dzięki językowi ludzie komunikują się ze sobą, jest zjawiskiem abstrakcyjnym i społecznym, w przeciwieństwie do mówienia, które jest procesem konkretnym i indywidualnym. Mówienie nie oddaje rzeczywistości, tylko ją interpretuje.

Cechy języka:

• arbitralność - między formą a treścią znaku nie ma związku naturalnego. Nie ma realnego związku między wyrazem brzoza a drzewem;

• semantyczność - znaki językowe odsyłają odbiorcę do zjawisk świata go otaczającego;

• dwuklasowość - język zorganizowany jest na dwóch poziomach (z mniejszych struktur, tych bez znaczenia, buduje się większe - znaczeniowe);

• autonomiczność - w każdym języku można mówić o rzeczach bardzo odległych w czasie i przestrzeni;

• kreacyjność - produktywność systemu; człowiek może mówić o wszystkim, ma zdolności twórcze;

• metajęzykowość - w każdym języku można mówić o języku.

Język i jego części składowe:

• słownictwo;

• gramatyka

Język i jego płaszczyzny:

• fonologiczna;

• morfologiczna (cząstki fleksyjne i słowotwórcze);

• leksykalna (wyrazy - leksemy);

• składniowa (zdania, równoważniki zdań).

Litera - znak graficzny oddający w piśmie określony dźwięk języka (głoskę). W języku polskim niektóre głoski zapisywane są za pomocą dwóch a nawet trzech liter, dlatego nie możemy utożsamić głoski z literą.

Głoska - najmniejszy, niepodzielny artykulacyjnie i słuchowo element mowy ludzkiej, to pojedynczy, rzeczywisty, tj. wymówiony i słyszalny dźwięk języka. Głoski dzielą się na samogłoski i spółgłoski. Niektóre języki mają jery, czyli półsamogłoski. Litera nie jest tożsama z głoską, chociaż służy do jej oddawania w piśmie. Głoska jest składnikiem warstwy brzmieniowej języka. Litera z kolei należy do pisma. Istnieją głoski zapisywane przez dwie litery (ch, cz, sz, rz, dz, dź), a w takich wyrazach jak dzień, dziecko, młodzież głoska dź zapisywana jest za pomocą aż trzech liter (d-z-i)
Leksem - podstawowa jednostka systemu leksykalnego, składa się z jednego lub więcej morfemów, posiada znaczenie.

Język mówiony

• oficjalny - staranny, stosowany w sytuacjach publicznych;

• potoczny - nieoficjalny - używany w kontaktach prywatnych.

Język mówiony różni się od wersji pisanej istotnymi cechami:

• przekazywane treści dotyczą najczęściej problemów życia codziennego;

• komunikat może być podany niedokładnie, ale można go skorygować, ponieważ nadawca i odbiorca znajdują się w tym samym czasie i przestrzeni (pomaga mimika, powtórzenie, intonacja, akcent, kontekst)

nadawca ---- komunikat, kod, kontekst, szum komunikacyjny, kanał ---- odbiorca

• charakterystyczna jest niekształtność tekstu lub brak określonej jego budowy, występuje też mała spójność wypowiedzi, a czasem wręcz niespójność i brak precyzji;

• zakres leksykalny (słownictwo) jest uboższe - ograniczone występowanie synonimów, liczne powtórzenia, większa liczba wyrazów ekspresywnych, duża liczba zaimków wskazujących, np. ten, tamten, i nieokreślonych, np. jakiś, coś, któryś, taki sobie;

• przewaga zdań pojedynczych,

• typowa jest chwiejność normy poprawnościowej;

• struktura tekstu jest dialogowa;

• przepływ informacji między nadawcą a odbiorcą ulega różnym zakłóceniom.

Język pisany:

• podporządkowany jest normom poprawnościowym;

• realizuje się w stylu naukowym, urzędowym, publicystycznym, artystycznym, stylu przemówień;

• treści nie zawsze związane są z problematyką życia codziennego;

• kształt wypowiedzi jest świadomy i celowy;

• wykorzystuje różne gatunki literackie i rozmaite formy wypowiedzi;

• tekst jest spójny, zwięzły, staranny, kompletny;

• unika się powtórzeń, widoczna jest dbałość o stronę estetyczną wypowiedzi;

• bogactwo synonimów;

• zróżnicowana składnia, duża liczba zdań rozwiniętych i złożonych podrzędnie;

• monologiczność;

• zaznaczony początek i koniec wypowiedzi.

Norma językowa - zgodna z powszechną w danej wspólnocie (np. państwie) realizacja określonego systemu językowego. Społecznie aprobowane reguły używania języka. Norma może być wzorcowa - reguły akceptowane przez większość wykształconych Polaków, nie rażą one w kontaktach językowych; norma ta obowiązuje w kontaktach oficjalnych, stawia duże wymagania przed użytkownikiem języka, np. wymaga akcentowania na 3 sylabie od końca wyrazów pochodzenia obcojęzycznego zakończonych na -ika, - yka (fizyka, gramatyka) czy stosowanie liczebników zbiorowych (np. pięcioro wnucząt, pięcioro drzwi).

Norma może być również użytkowa - związana jest ze zwyczajem językowym - UZUSEM, czyli tym, jak zwykliśmy mówić, norma użytkowa.

Rodzaje i gatunki literackie

1. Co decyduje o zakwalifikowaniu twórczości literackiej do danego rodzaju? Skąd wiecie, że coś jest liryką epiką lub dramatem?

• Rodzaje te różnią się między sobą podmiotem literackim, stylem i kompozycją.

2. Czym jest podmiot literacki?

• podmiot wypowiadający się w utworze, jest to postać fikcyjna, która kształtuje świat przedstawiony, jego wypowiedź jest nadrzędna wobec wypowiedzi innych bohaterów

• styl to sposób ukształtowania wypowiedzi w utworze literackim, może być indywidualny lub typowy

• kompozycja to budowa świata przedstawionego, kompozycja może być otwarta lub zamknięta

Typy liryki

Lirykę możemy podzielić ze względu:

NA STOSUNEK AUTORA DO PODMIOTU LIRYCZNEGO:

• liryka osobista - odsyła wprost do doświadczeń duchowych poety, przedstawione przeżycia i poglądy można utożsamić z autorem.

• liryka roli - podmiot liryczny jest zdecydowanie inny od autora, często przyjmuje rolę postaci historycznej lub mitologicznej, wypowiedź podmiotu lirycznego nijako „udaje” wypowiedź kreowanej postaci.

• Liryka maski - podmiot liryczny kryje się za maską wypowiedzi jakiejś postaci, przedmiotu, rośliny, nie można utożsamić autora z ową rośliną czy zwierzęciem, ale wyrażone tam poglądy można utożsamić z autorem.

NA STOPIEŃ WYEKSPONOWANIA PODMIOTU:

• Liryka bezpośrednia - rozpoznajemy ją po formie pierwszej osoby pojedynczej „ja”.

• Liryka pośrednia - podmiot nie ujawnia się wprost, ukrywa się pod opisem rzeczywistości, przemyśleniami. Liryka zwrotu do adresata - obejmuje te utwory, w których wyznanie podmiotu skierowane jest do „ty” lirycznego.

NA TEMATYKĘ:

• Liryka patriotyczna - silnie związana z losami narodu, często powołuje się na powszechnie znane wydarzenia, postacie historyczne i symbole narodowe.

• Liryka religijna

• Liryka refleksyjno-filozoficzna

• Miłosna

• Autotematyczna.

NA RODZAJ PODMIOTU LIRYCZNEGO:

• Liryka podmiotu indywidualnego - podmiot liryczny ma indywidualny charakter, wypowiada się w pierwszej osobie liczby pojedynczej.

• Liryka podmiotu zbiorowego - „my” liryczne.

1

---