HDL w Nauce o Literaturze wobec poetyki, teorii i krytyki literackiej. (D)
Nauka o literaturze (literaturoznawstwo) - to zróżnicowana wewnętrznie dyscyplina humanistyczna. W jej ramach wyróżniamy 3 dziedziny:
Teorię literatury
Historię literatury
Krytykę literacką
Wspólnym zainteresowaniem tych trzech dziedzin jest oczywiście literatura piękna (czyli utwory piśmiennicze o szczególnym charakterze, odmienne od dzieł naukowych czy publicystycznych - są to dzieła lub utwory literackie).
Dziedziny literaturoznawstwa różnią się natomiast między sobą celami badawczymi i sposobami ujmowania literatury pięknej.
Cechą szczególną utworu literackiego, odróżniającą go od innych dzieł (np. naukowych) jest jego funkcja odpowiadania na estetyczne oczekiwania odbiorców (czyli znamienna jest funkcja estetyczna).
Przedmiot i zadania teorii literatury
Teoria literatury badając dzieło literackie nie zajmuje się jedynie jego indywidualnymi cechami, lecz usiłuje wykryć i sformułować pewne ogólne prawidłowości, którym one podlegają i które określają ich charakter. Chodzi o dwa rodzaje prawidłowości: 1. To co jest produktem humanistycznym 2. To co jest procesem rozwojowym danej dziedziny tworów humanistycznych. Zatem w obrębie TL znajdują się dwie grupy problemów: A) poetyka czyli teoria dzieła literackiego B) teoria procesu historycznoliterackiego.
Poetyka - rozpatruje sposób istnienia dzieła literackiego jako tworu językowego o swoistym charakterze, określanym przez „potrzeby” funkcji estetycznej. Poetyka skupia się najbardziej na tym, co decyduje o osobliwości utworu literackiego wśród innych rodzajów wypowiedzi. Poetyka ujmuje przy tym dzieło literackie w dwojaki sposób: 1. Jako typ tworu sztuki i tutaj dzieło literackie można zestawić z dziełem plastycznym, filmowym (tworzywem w przypadku dzieła literackiego jest język) . 2. Jako rodzaj komunikatu językowego - opozycja do komunikatów innego rodzaju (naukowych, propagandowych itp.) - tutaj istotne jest znaczenie funkcji estetycznej.
Poetyka usiłuje wyodrębnić i usystematyzować zasady określające modelową strukturę utworu literackiego, reguły działające w sferze jego formy i w sferze treści. Próbuje opisać charakter związków łączących strukturę dzieła z rzeczywistością pozaliteracką.
Poetyka opisowa wyodrębnia i szereguje kategorie morfologiczne dzieła literackiego zarówno w zakresie form językowo-stylistycznych, jak i kompozycyjno-tematycznych.
Sfera poetyki, która zajmuje się badaniem typologii gatunków, rodzajów literackich jest genologia. Ta zaś wiąże się, za pomocą konieczności stosowania kryteriów historycznoliterackich z poetyką historyczną.
Poetyka historyczna zajmuje się przemianami jakim podlegają w przebiegu czasowym systemy środków kompozycyjno-stylistycznych oraz systemy norm i reguł organizacji utworu literackiego (przede wszystkim gatunkowe). Interesuje ją dynamika rozwojowa takich systemów np. związki ze zmieniającymi się kontekstami historycznymi.
Teoria procesu historycznoliterackiego i teoria dzieła literackiego nie są dziedzinami izolowanymi od siebie nawzajem ich zakresy się przenikają tworząc jeden ciąg problemowy.
Teoria procesu historycznoliterackiego - dzieła jako elementy szerszych struktur literackich (np. gatunkowych), których współistnienie i ewolucja podlegają pewnym opisywalnym prawidłowościom. Teoria literatury natomiast dąży do poznania w jakiej mierze ewolucja ta motywowana jest przez historyczny rozwój struktur zewnętrznych w stosunku do literatury (np. język, społeczeństwo). Próbuje zatem przedstawić zewnętrzne (ewolucja w kontekście przemian historycznych w innych sferach) i wewnętrzne motywacje i prawidłowości rozwoju literatury.
Za pomocą tych dwóch najważniejszych stron procesu historycznoliterackiego, teoria literatury stara się dokonywać periodyzacji historycznoliterackiej - czyli wyodrębniać jego stadia rozwojowe - okresy (epoki). Dokonuje tego w dwóch wymiarach określenia granic danej epoki, jak też wewnętrznej charakterystyki każdej z nich (prądy literackie, poetyki itp.).
Teorię literatury odróżnia np. od procesu historycznoliterackiego również fakt, że surowy materiał empiryczny nie dostarcza jej dostatecznego oparcia i uzasadnienia, co może mieć miejsce przy elementarnych procederach historycznoliterackich.
Historia literatury
Dąży, na podstawie określonej teorii procesu historycznoliterackiego, do ukazania skonkretyzowanego przebiegu tego procesu i szczegółowej charakterystyki jego poszczególnych etapów.
Jest to dyscyplina próbująca ująć i przedstawić proces historycznoliteracki w całym jego bogactwie i wielostronności.
Związki literatury z rozwojem społecznym narodu, wydarzeniami historycznymi, powiązania pomiędzy literaturą i innymi dziedzinami sztuki, piśmiennictwem, ideologią, filozofią, instytucjami kulturalnymi.
Jednak głównym celem dyscypliny jest zbadanie swoistych zadań literatury pięknej w poszczególnych epokach historycznych oraz rozwoju środków artystycznych tej gałęzi sztuki.
W ramach historii literatury dokonuje się zbadania (opisu oraz interpretacji) zarówno genezy (społecznej i literackiej) dzieła, jego struktury artystyczno-ideowej oraz funkcji społeczno-kulturalnej [są to trzy nierozdzielne zakresy badań historycznoliterackich].
W tych badaniach dąży się do wskazania punktów zwrotnych, do momentów różnicujących dane epoki.
Badania historycznoliterackie odbywają się zawsze na dwóch ściśle złączonych płaszczyznach: 1. Historycznego następstwa zjawisk literackich 2. W ich układzie synchronicznym.
Historia literatury ukazuje również proces rozwoju danej literatury narodowej w powiązaniu z rozwojem literatur innych narodów. Chodzi o charakter współzależności, kierunek, zasięg. Badania te prowadzone są w ramach komparatystyki.
Zakres zainteresowań i usiłowań badawczych historii literatury wskazuje na ścisły jej związek z teorią literatury, zarówno w teorii dzieła literackiego, jak też w teorii procesu historycznoliterackiego. Są to zależności obustronne: historia lit. Posługuje się środkami wypracowanymi przez dyscyplinę teoretyczną, „dając” jej w zamian materiał faktyczny a także stwarza potrzebę określonej problematyki teoretycznej. Czyli na podstawie swoich badań rodzą się pytania, które podlegają rozwiązaniom teoretycznym a te natomiast dają podstawę do dalszych badań szczegółowych.
Z analiz historycznoliterackich TL próbuje wysnuwać generalne wnioski, które następnie powinny wytrzymać próbę konfrontacji z rzeczywistością odsłanianą w kolejnych badaniach historycznoliterackich. Zatem naukowy postęp jednej dziedziny zależy od poziomu i osiągnięć tej drugiej.
Krytyka literacka
Jest tylko w pewnym zakresie dyscypliną naukową (mianowicie gdy realizuje funkcje poznawczą - gdy jej celem jest zbudowanie wiedzy o literaturze współczesnej).
Krytyka literacka jest jednak formą działalności kulturalnej wyrastającą bezpośrednio z rozwoju samej literatury i z życia literackiego swojej epoki.
Rola pośrednika między dążeniami pisarzy a oczekiwaniami odbiorców.
Jednostronność opinii krytycznych stawia często krytykę literacką w opozycji do wypowiedzi naukowych. Metodologia naukowa często nie ma swojego miejsca w krytyce literackiej (rządzą tam np. subiektywne upodobania).
Krytyka czysto użytkowa (np. dziennikarskie recenzje) znajduje się poza granicami literaturoznawstwa. Nie współtworzy ona tej dziedziny. Dla celów własnych korzysta ona z terminologii teorii i historii literatury.
Krytyka postulatywna również jest poza literaturoznawstwem, ale z innych powodów.
Do literaturoznawstwa przypisać można jednak krytykę uprawiającą procedery badawcze, analityczną i opisową. Jej celem jest zebranie wszystkich faktów i tendencji współczesności literackiej, wyjaśnia je i klasyfikuje. Co więcej współtworzy ona również naukę o literaturze w tym momencie, gdy uogólnia i systematyzuje doświadczenia nie opanowane jeszcze przez interpretację historycznoliteracką.
Rola kategorii wypracowanych przez TL jest w działaniach krytyki literackiej tego typu analogiczna do roli, jaką odgrywają one w praktyce badawczej historyka literatury.
Głowiński M., Okopień-Sławińska A.,Sławiński J. - Zarys teorii literatury
Początkowe rozdziały.