1. PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA SIĘ SOCJOLOGII JAKO SAMODZIELNEJ DYSCYPLINY NAUKOWEJ Termin "socjologia" (od łac. socius - zbiorowość, społeczeństwo i gr. logos mądrość, wiedza) wprowadził w 1837 r. Auguste Comte - podał nazwę, sformułował przedmiot, wskazał metody którymi ma się posługiwac. Comte uważał że będzie ona swoistym panaceum na dolegliwości I połowy XIX w. (kapitalizm, przejawy niezadowolenia klasy robotniczej, migracje itp.), przypisywał jej zatem znaczenie utylitarne. Jako samodzielna dyscyplina naukowa socjologia wyodrębniła się pod koniec XIX wieku: pierwszy wydział socjologii powstał w 1892 r. na Uniwersytecie w Chicago, trzy lata później ustanowiono pierwszą europejską katedrę socjologii, na Uniwersytecie w Bordeaux. Socjologia to nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmianę społeczeństwa. Socjologowie poszukują społecznych reguł i badają je oraz procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian. Narodziny socjologii wiążą się z zachodzącymi w XIX wieku gwałtownymi zmianami społecznymi (Rewolucja Francuska obalająca dotychczasowy system polityczny i stary ład społeczny, rewolucja przemysłowa XVIII/XIX w.-wzrost tempa uprzemysłowienia, migracje ludności z miast do wsi, rozwój handlu, wzrost patologii).
2. TEORIA SPOLECZNA SAINT-SIMONA Saint-Simon był przekonany, że Europa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Uważał, że aby przezwyciężyć panujący kryzys należy zastosować inne środki, niż te obecnie używane przez partie polityczne i doktryny. Saint-Simon kryzys w państwie postrzegał jako ustanie wszelkich działań zbiorowych, wszelkiej wspólnoty myśli i wszelkiej koordynacji. Wtedy społeczeństwo staje się jedynie odosobnionymi jednostkami, które się zwalczają. Wielka Rewolucja Francuska nie zakończyła kryzysu, mimo, że była istotna, to również destrukcyjna. Nie zażegnała go również kontrrewolucja, ponieważ ona także nie zrobiła tego, co najpotrzebniejsze, sięgając po przestarzałe rozwiązania. Najpotrzebniejsza jest zasadnicza reorganizacja społeczna, która musi zacząć się od reformy świadomości. Saint-Simon zaczął pracować nad budową systemu naukowego, który byłby w pełni jednolity, spójny i przez to użyteczny jako podstawa odnowy społeczeństwa. Główną jego troską było utorowanie drogi dla pełnego rozwoju industrii, czyli wytwórczości, na której, jak twierdził opiera się całe społeczeństwo. Industria to wszystko, co służy zaspokajaniu potrzeb zbiorowości, a więc nie tylko produkcja dóbr materialnych, ale też sztuka, czy nauka jeśli mają służyć dobru ogólnemu. Kult nauki i techniki łączy się u Saint-Simona z pogarda dla prawników i filozofów, którzy nie są zdolni do zbudowania nowego porządku społecznego, a tylko swoim „gadaniem” przynoszą szkodę społeczeństwu. „O organizacji społeczeństwa europejskiego” - w tej książce Saint-Simon stwierdza, że złoty wiek ludzkości jest przed nami, a drogę do niego ma wskazać nauka. Lepszym jutrem jest lepszy ustrój społeczny. Należy utorować drogę naszym dzieciom, aby pewnego dnia to się stało, a mogą dokonać tego tylko uczeni. Saint-Simon był zapewne jednym z pierwszych myślicieli, którzy swemu ideałowi społecznemu nadali charakter dynamiczny. Społeczeństwo industrialne nie było w jego ujęciu stanem, który raz osiągnięty - miał zapewnić szczęście ludzkości. Wprost przeciwnie, pojmował je jako punkt wyjścia dalszego rozwoju prowadzącego do wszechstronnego wzbogacenia się ludzkości i powiększenia jej wiedzy nad przyrodą.
3. ZAŁOŻENIA SOCJALIZMU UTOPIJNEGO Socjalizm utopijny - ideologia mająca na celu zniesienie własności prywatnej jako źródła wyzysku i zamianę dotychczasowych stosunków wspólnotą majątkową i równością wszystkich obywateli. Procesy industrializacyjne i mechanizacyjne zachodzące od początków XIX wieku spowodowały pojawienie się nowych grup społecznych - robotników wielkoprzemysłowych i kapitalistów. Warunki pracy, płacy i życia robotników były bardzo złe. Spadek poziomu życia robotników i szybko rosnące nierówności społeczne były dostrzegane przez filozofów, ekonomistów, a nawet samych przemysłowców. Jednak zło widzieli oni wyłącznie w egoistycznych postawach indywidualistycznych, które zmieniały niekorzystnie rzeczywistość i propagowali altruizm oraz dobro wspólne. Drogą do osiągnięcia tego miała być świadomie zorganizowana wspólnota, która zapewni każdej jednostce należne jej miejsce. W połowie lat trzydziestych XIX w. owe dążenia do stworzenia systemu idealnego, bez egoizmu, przymusu i wyzysku, zyskały nową nazwę - socjalizm. Pierwsi teoretycy, zwani socjalistami utopijnymi, odwoływali się do dobrej woli społeczeństwa i ewolucyjnego charakteru przebudowy świata. Chcieli zastąpić tradycyjny układ pracodawca - robotnik wymyślonymi przez siebie dobrowolnymi zrzeszeniami produkcyjnymi. @Henri de Saint-Simon twierdził, że do własności są uprawnieni tylko ludzie wykonujący osobiście pracę produkcyjną, czyli robotnicy, rolnicy, rzemieślnicy i technicy. Nazwał ich pszczołami, a pozostałą część, tj. właścicieli, określił mianem trutniów, których jako nieprzydatnych należy wyeliminować. Jego zwolennicy domagali się zniesienia dziedziczenia i uspołecznienia środków produkcji (fabryk i ziemi). @Karol Fourier proponował likwidację dotychczasowego układu społecznego i utworzenie w to miejsce nowej organizacji społeczeństwa falangi, samowystarczalnej organizacji spółdzielczej, zrzeszającej przedstawicieli wszystkich zawodów. Mieli oni zamieszkiwać w osiedlach zwanych falansterami. @Robert Owen uważał, że tylko zniesienie własności prywatnej pozwoli wszystkim korzystać z efektów pracy. Wskazywał drogę do celu w postaci spółdzielni i związków zawodowych.
4. ZWIĄZEK SOCJALIZMU UTOPIJEGO Z POWSTANIEM SOCJOLOGII Kierunek ten samym swoim istnieniem narzucał myślicielom nową problematykę i wyzwalał socjologiczną wyobraźnię. Ponadto wśród socjalistów znaleźli się myśliciele, którzy wnieśli istotny wkład do wiedzy społecznej swoich czasów (Saint-Simone). Dokonali oni pierwszej systematyzacji swoistych problemów tego społeczeństwa, ujawniając jego zróżnicowanie klasowe i konflikty wewnętrzne. Przeprowadzili dokładniej analizę takich pojęć jak „zrzeszenie” i „wspólnota”, które stały się wiodącymi pojęciami wczesnej socjologii. Przeniesienie zainteresowania z problematyki polityczno-prawnej na społeczno-ekonomiczną. Stworzyli wizję bezklasowego społeczeństwa socjalistycznego.
5. GŁÓWNE IDEE POZYTYWIZMU Pozytywizm- termin niejednoznaczny, to szkoła naukowa, jak i pewien typ filozofii (jest on dużo starszy niż owa szkoła czy też sekta). Saint- Simon to twórca terminu „pozytywny” Socjologiczny pozytywizm XIX wieku podejmował aktualną problematykę kryzysu społecznego. a) Antykrytycyzm -Wg pozytywizmu użyteczna może być tylko wiedza o faktach, dlatego zwrócono się przeciwko filozofii krytycznej prowadzącej do konfrontacji tego, co jest, z tym, co wg. filozoficznych zasad powinno, lub mogłoby być. b) Krytyka metafizyki i fenomenalizm - Pozytywiści krytykowali tradycyjną filozofię za to, że rezygnuje z poznania w imię iluzorycznego ideału znalezienia ostatecznej odpowiedzi na tzw. pytania najważniejsze. Nauka zajmuje się wyłącznie zjawiskami, więc między metafizyką a nauką jest przepaść. -Natura ludzka wg. pozytywistów- empiryczne dane właściwości jednostek ludzkich, a nie „metafizyczna” istota ludzkości. c)Naturalizm:przyrodoznawstwo jako nauka wzorcowa -Metody stosowane w naukach społecznych nie różnią się od nauk przyrodniczych. d) Fakty społeczne jako rzeczy -Jest przedział między podmiotem i przedmiotem poznania społecznego. -Świat społeczny jest niezależny od obserwatora i jest oglądany przez niego od zewnątrz.
-Badacz życia społecznego powinien występować w roli obserwatora, a nie uczestnika, e) Badanie faktów bez ich wartościowania -Do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk. f) Nauka jako podstawa inżynierii społecznej -Praktyczna organizacja- nauka miała umożliwić przewidywanie, ono zaś- kontrolę procesów społecznych zapobiegającą ich żywiołowemu i niszczycielskiemu przebiegowi. -Comte- zwolennik społeczeństwa ściśle kierowanego, Mill i Spencer- orientacja liberalna, chcieli ograniczyć kierowanie społeczeństwem. Wszystkim chodziło jednak o wykorzystanie wiedzy społecznej do naprawy ustroju społecznego i dostosowanie działań ludzkich do wymogów środowiska.
6. SOCJOLOGIA W SYSTEMIE NAUK WG COMTEA *socjologia jest ostatnią z nauk teoretycznych (mat-astronomia.-fizyka-chemia-biologia-socjologia). Jest nauką najbardziej złożoną, konkretną i związaną z praktyką. * problem relacji między socjologią a innymi naukami to główny problem Comtea. Bez dorobku poprzedzających ją nauk, zwłaszcza biologii, powstanie socjologii byłoby niemożliwe, ale zauważa, że jej procedury muszą się różnic od procedur tamtych nauk. * społeczeństwo jest złożoną całościa, dlatego socjolog musi postępowac odwrotnie niż fizyk czy chemik. Dla socjologa poznanie części jest bezużyteczne, bo realnie istnieją one w obrębie całości, poza nią są metafizycznymi abstrakcjami. * antyredukcjonizm Comtea zdecydował o jego negatywnym stosunku do dwóch nauk o człowieku: psychologii i ekonomii politycznej. Krytykował je za rozkładanie społeczeństwa na części składowe-to myślenie metafizyczne, które pozytywna nauka społeczna ma przezwyciężyć. * stosując metody znane innym naukom (obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza), socjolog musi się liczyc z koniecznością ich modyfikacji i nie może na tych metodach poprzestac-jego przedmiot wymaga też stosowania metody historycznej.
7. METODY SOCJOLOGII WG COMTEA Comte nie daje definicji zjawiska społecznego , bo wszystkie zjawiska , które nie zostały objęte badaniami nauk poprzednich stanowią dziedzinę badań socjologicznych . Przedmiotem tej nauki nie jest rzeczywistość zatomizowana , złożona z faktów jednostkowych o względnej niezależności ; podstawą i względną rzeczywistością jest tu społeczeństwo jako całość . Nauka o zjawiskach społecznych jest możliwa , gdyż zjawiska te podlegają niezmiennym prawom . Aby zbudować naukę społeczną , trzeba tylko "„podporządkować fantazję obserwacji ". W socjologii , jak w biologii , badanie naukowe posługuje się trzema podstawowymi metodami; -- obserwacją czystą -- eksperymentowaniem właściwym -- metodą porównawczą z istoty swej przystosowaną do wszelkich studiów nad ciałami żyjącymi .
8. SOCJOLOGIA JAKO NAUKA POZYTYWNA Pozytywizm jako teoria nauki proponuje ograniczenie badań naukowych do zjawisk zewnętrznych i rezygnację z poznania istoty rzeczy, zamiast poznania przyczyn. Socjologia jest nauką pozytywną nie dlatego, że korzysta z gotowych metod innych nauka pozytywnych czy też wyjaśnia badane przez siebie zjawiska za pomocą odkrytych przez nie praw, lecz dlatego, że tak samo jak one przezwycięża pozostałości myślenia teologicznego i metafizycznego, gromadzi empirycznie sprawdzalną wiedze i odkrywa prawa pozwalające przewidywać dalszy przebieg badanych procesów i na te procesy oddziaływać.
9. STATYKA I DYNAMIKA SPOŁECZNA WG COMTEA Jego socjologia jest złożona ze statyki i dynamiki społecznej, bo porządek i postęp to dwa aspekty życia społecznego. Statyka społeczna - Statyka społeczna- teoria porządku społecznego, zajmuje sie wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego organizmu i warunkami kształtowania się konsensu społecznego. - Na 1 planie- problematyka rodziny, własności, podziału pracy, języka i religii (jaki jest wpływ tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu). - Rodzina- najważniejszy składnik społeczeństwa. Jest najbardziej elementarną formą zrzeszenia, powstaje samorzutnie, a jej powstanie nie jest od niczego zależne. - Podział pracy- to 2 czynnik samorzutnego łączenia się ludzi. Powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na grupy zawodowe i klasy. Bez podziału pracy nie istniałoby żadne zrzeszenie. Odróżnia on oparty na koopreacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za podstawę sympatię. - Zbiorowość zorganizowana politycznie- kolejna, podstawowa forma zrzeszenia. Rząd wprowadza do życia pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania współpracy odłamów społeczeństwa. Jest to potrzebne, bo ludzie mają silne skłonności egoistyczne. - Kościół- to też forma zrzeszenia. Comte uważał wiarę za niezbędną, choć rozumiał ją w nietradycyjny sposób. Wiara (w Boga/ów) cechuje tylko wcześniejsze i bardziej prymitywne formy religii. Religia Ludzkości- ważna jest wiara, a nie jej taki lub inny przedmiot. Jest ona potrzebna, bo bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi. - Język- ważny temat statyki społecznej, bez niego byłoby niemożliwe wytworzenie się wspólnoty uczuć. - Natura człowieka- przewaga uczuć nad intelektem i uczuć egoistycznych nad altruistycznymi. - „Pozytywna teoria natury ludzkiej”- ze względu na stosunek do wymogów tej natury Comte wyróżniał 2 charaktery ustroju społecznego: „normalny” lub „patologiczny”. - Comte był przekonany, że istnieją trwałe dyspozycje i potrzeby ludzkie. - Antypsychologizm Conte`a polegał na uznaniu, że nie wystarczają psychologiczne założenia do wyjaśnienia zjawisk społecznych. Dynamika społeczna - Jest bardziej archaiczna niż statyka. - Dynamika społeczna to teoria postępu a) Ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany b) Najważniejszym jej prawem jest prawo trzech stadiów: teologicznego, metafizycznego i naukowego (pozytywnego) wyjaśnienia świata. Przez nie przechodzi rozwój świadomości. c) Zgodnie z twierdzeniem o wzajemnej zależności wszystkich części organizmu społecznego (konsens) przemiany świadomości są skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Każdemu stanowi świadomości odpowiada określony stan obyczajów, organizacji, produkcji, państwa itp. d) Historia będzie w końcu realizacją doskonałego ładu społecznego, zapewni on stabilizację i ewolucję bez rewolucji. e) Podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość. - Ważna była korelacja między przemianami świadomości a przeobrażeniem systemu społecznego. - Świadomość teologiczna miała jej odpowiadać organizacja sztywna i nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w raz na zawsze ustalonych formach. - Świadomość metafizyczna pociągała za sobą społeczną dezorganizację. - Świadomość naukowa ma oznaczać reorganizację zapewniającą porządek społeczny, który nie wyklucza możliwości zmian. - Ewolucja teologia → nauka, to ewolucja od społeczeństwa militarnego do przemysłowego. - Postęp powinien być stopniowy i pokojowy, a żeby mógł zadziałać potrzebna jest świadoma działalność organizatorska. - Comte był przeciw: a) Konserwatyzmowi- bo opowiadał się za nowym społeczeństwem przemysłowym b) Liberalizmowi- bo obecny stan społeczeństwa oceniał bardzo krytycznie i nie wierzył w możliwość jego samorzutnego udoskonalenia c) Socjalizmowi- bo w swej krytyce odmawiał wyjścia poza kapitalizm.
10. GŁÓWNE IDEE EWOLUCJONIZMU SPOŁECZNEGO Ewolucjonizm a) wpłynął na nauki społeczne b) wywodzi się z biologii (od Darwina) c) źródłem ewolucjonizmu była myśl T.Malthusa (anglikańskiego pastora) d) główne założenia ewolucjonizmu: - o jednorodności świata społecznego (rzeczywistość społeczna jest z natury wszędzie taka sama) - jednolitość natury ludzkiej - genetyzm - wszystko ma swoje pochodzenie, jest powiązane łańcuchem; wyjaśnić zjawisko to wskazać jego pochodzenie - przekonanie o istnieniu praw (uniwersalistycznych) - zmienność - wszystko ewoluuje, zmienia się - konieczność dokonywania się tych zmian - są one odpowiedzią na potrzeby społeczne - zmiany dokonują się wg określonych sposobów m.in. dyfuzja kulturowa - kontakt z inną kulturą - zmiany mają charakter globalny tzn. zmiana w każdej sferze życia pociąga za sobą zmiany w innych sferach - postęp - zmiany w określonym kierunku; postęp przypisywany jest wszystkim społeczeństwom, ale każde znajduje się na innym etapie - ewolucjonizm formułował obiektywne kryteria wyższości i niższości (porównywanie np.: różnych przemian co do stopnia rozwoju, postępu) - wzorem tych kryteriów była Europa Zachodnia
11. CZYNNIKI EWOLUCJI SPOŁECZNEJ (SPENCER) Spencer podzielił czynniki ewolucji społecznej na 2 rodzaje: a) pierwotne-wewnętrzne (klimat, gleba, flora, fauna), wewnętrzne (cechy fizyczne jednostek, ich inteligencja, charakter itp.) b) wtórne-zewnętrzne (kultura), wewnętrzne (przyrost naturalny, rozwój wiedzy). Czynniki pierwotne nie tłumaczą wszystkiego, w miarę postępu cywilizacji coraz większą rolę grają czynniki wtórne ograniczające wpływ zarówno naturalnych warunków środowiskowych, jak i gatunkowego wyposażenia osobników ludzkich.
12. ZAŁOŻENIA EWOLUCJONIZMU KLASYCZNEGO TYLORA I MORGANA # skupili oni niemal całą swoją uwagę na społeczeństwach pierwotnych. # „nauka o kulturze” Tylora - rozkładał całośc spoleczeńst na części i tylko niektóre z nich poddawał analizie. Postulat klasyfikacji (na wzór biologicznych) odnosił do elementów kultury. Kultura jest jedynie zbiorem elementów. Metoda porównawcza służyła poznaniu ewolucji tych elementów niż kultury jako organicznej całości. # najważniejszym aspektem ewolucji społecznej były przemiany sposobu zdobywania przez ludzi środków utrzymania. Periodyzacja Morgana: dzikośc, barbarzyństwo, cywilizacja. Ewolucja była nade wszystko procesem przechodzenia od własności wspólnej do własności prywatnej, od równości i braterstwa do podziałów klasowych. Zdaniem Morgana dobroczynna w sumie ewolucja zniszczyła zarazem coś bardzo cennego (równośc i braterstwo).
13. SOCJOLOGIA SPENCERA H. Spencer jest najwybitniejszym przedstawicielem ewolucjonizmu, a także prekursorem funkcjonalizmu. Jego dorobek zawiera wiele idei dotyczących przede wszystkim instytucji społecznych, struktury społecznej i społeczeństwa jako systemu. Mimo iż niewielu socjologów odnosiło się do jego dzieł, spopularyzował wiele terminów w socjologii, m.in. takie terminy jak: społeczeństwo przemysłowe, struktura społeczna, organizacja. Wyróżnił trzy rodzaje ewolucji: nieorganiczną, organiczną i ponadorganiczną, przy czym zakładał, że zjawisk jednego poziomu nie da się zredukować do poziomu niższego, chociaż prawa w każdym z wymienionych rodzajów ewolucji są takie same. Uważał, że prawo ewolucji rządzi nie tylko w świecie przyrody żywej, ale jest prawem powszechnym: wyjaśnia kształtowanie się planet, umysłów, społeczeństw: #Rzeczywistość społeczna wywodzi się z przyrodniczej #Instytucje społeczne są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do naturalnego stanu współpracy ze społeczeństwem. Wyróżnił 3 rodzaje prawa: powszechne, ogólne, szczegółowe. Uważał, że wojna to agresja, obrona i rozkazy. Podstawą prawa natury było prawo równej wolności, ustrój liberalny, bo to on wyzwalał pełnię aktywności jednostki. Państwo to organizacja stabilna, państwo w przyszłości ma być przemysłowe, wolne i sprawiedliwe. Zakładał, że każde społeczeństwo i społeczeństwo globalne będzie ewoluować od militaryzmu do industrializmu. Ewolucja zdaniem Spencera polega na stopniowym, postępowym różnicowaniu się części. Spencer wywodził ewolucjonistyczną etykę z teorii "walki o byt": dobre jest to, co służy przystosowaniu i rozwojowi. Należy w tym celu wspierać silnych, a nie słabych i upośledzonych przez naturę.
14. TYPOLOGIA SPOŁECZEŃST SPENCERA Zajmując się kierunkiem ewolucji ponadorganicznej, Spencer wprowadził dwa odrębne punkty widzenia : klasyfikację i typologię. Klasyfikacja stanowiła dokładny odpowiednik klasyfikacji biologicznych i dzieliła społeczeństwa ze względu na stopień ich złożoności. Wyróżniała społeczeństwa : 1. proste 2. złożone 3. podwójnie złożone 4. potrójnie złożone. Typologia wyróżnia dwa rodzaje spoleczeństw: militarne i industrialne: społeczeństwo industrialne: - wolność, niewiele ograniczeń - zachęca się do tworzenia organizacji, w których jednostka będzie mogła wyrazić się jako jednostka - struktura ma charakter zdecentralizowany - stratyfikacja społeczna: elastyczna i otwarta, istnieje możliwość wymiany - aktywność gospodarcza: utrata niepodległości ekonomicznej, współzależność gospodarcza, wolny handel - cenione cechy jednostek to: niezależność, poszanowanie innych, odporność na przymus, kreatywność, prawdomówność społeczeństwo militarne: - ogranicza własność i wolność, realizuje cele ogólno - społeczne - struktura ma charakter scentralizowany - stratyfikacja społeczna: trwały podział społeczny, zasada dziedziczności - rodzaj aktywności gospodarczej: ekonomiczna niepodległość, samowystarczalność, protekcjonizm handlowy - cenione cechy jednostek to: patriotyzm, odwaga godność, lojalność, posłuszeństwo, zaufanie do władzy, dyscyplina % w miare rozwoju społeczeństwo militarne przechodzi w industrialne, % elementy z obu typów są wymieszane, w zależności od momentu ewolucji jeden z nich przeważa, % stosunki między państwem, a jednostką w społeczeństwie militarnym - racją bytu jednostki jest państwo, % stosunki między państwem, a jednostką w społeczeństwie industrialnym - racją bytu państwa są jednostki.
15. NATURALIZM W SOCJOLOGII Naturalizm (fr. naturalisme) - kierunek w socjologii w drugiej połowie XIX wieku powstały na podłożu ewolucjonizmu. Naturaliści zakładali, że zjawiska społeczne można opisywać analogicznie do zjawisk w świecie przyrody i badać je tymi samymi metodami. Podejście to zakładało możliwość redukcji zjawisk społecznych do poziomu zjawisk przyrodniczych. Naturalizm : ontologiczny; społeczeństwo ludzkie mieści się w tej samej sferze zjawisk, co środowisko naturalne. Prawa rządzące obiema rzeczywistościami są takie same. Naturalizm : metodologiczny; zarówno świat przyrody jak i świat społeczności ludzkiej bada się takimi samymi metodami. Przedstawicielem nurtu naturalistycznego był Herbert Spencer. Widział on, dynamiczny charakter rzeczywistości - zarówno przyroda jak i społeczeństwo ludzkie podlegają nieustannej zmianie oraz to , że społeczeństwo podobne jest do organizmu biologicznego, jest zbiorem elementów zintegrowanych i zebranych w system.
16. MARKSOWSKIE POJĘCIE KLASY SPOŁECZNEJ, ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ Punktem wyjścia dla poglądów Marksa były poglądy Hegla. Stąd zaczerpnął bowiem ważne pojęcia: dialektykę, dynamikę i antagonizm. Koncepcja Marksa opiera się w większości na ekonomii, uznawała, że to właśnie ekonomia stanowi podstawę życia społecznego. Pojęcie klasy społecznej rozwinięte zostało przez Karola Marksa dla którego była ona nie tylko kategorią analityczną, lecz miała lub mogła mieć znamiona wspólnoty. W tym względzie Marks ujmował je w dwóch typach: klasa w sobie i klasa dla siebie. W ujęciu marksowskim podział społeczeństwa ogranicza się do dwóch klas, proletariatu i burżuazji, między którymi zachodzi immanentny konflikt, ponieważ tylko burżuazja jest klasą posiadającą środki produkcji, natomiast proletariat jest klasą wyzyskiwaną . Dzięki postrzeganiu wzajemnym swojego położenia przez proletariuszy rodzi się świadomość klasowa, a wraz z nią antagonizm wobec burżuazji. Marks uważał, że poprzez uświadomienie własnego położenia ekonomicznego członkowie klas społecznych podlegają procesowi grupotwórczemu, poprzez co z klasy w sobie wytwarza się klasa dla siebie. Według niego proces ten w wyniku eksploatacji robotników w systemie kapitalistycznym miałby dotyczyć przede wszystkim proletariatu. Natomiast rozwój organizacji robotniczych, w tym związków zawodowych oraz partii komunistycznych, miał doprowadzić do utworzenia społeczeństw socjalistycznych, a w przyszłości komunistycznych, które byłyby społeczeństwami bezklasowymi. Świadomość społeczna należy do nadbudowy. Nadbudowa jest konsekwencją bazy, ale posiada swoje indywidualne cechy, jako sfera życia społecznego. Świadomość jest określona przede wszystkim przez stosunki produkcji w społeczeństwie, ale nie zmienia się tak szybko jak one. Świadomość przejawia się w kulturze, sztuce, religii, które nie zmieniają się zbyt szybko. Świadomość jest wyrazem określonego momentu. Świadomość jest też uwarunkowana klasowo. Świadomość całego społeczeństwa jest odbiciem stosunków klasowych w społeczeństwie. Klasa panująca posiada stosunki produkcji i potrafi do pewnego stopnia panować nad świadomością innych klas, częściowo narzucając swoją. Świadomość fałszywa (2 ujęcia): *Taka, która nie właściwie rozpoznaje miejsce określonej grupy w procesie historycznym (ideologie czyli niewłaściwe przekonania na temat rzeczywistości).Każda klasa posiada swoją ideologię. Klasy tworzą uzasadnienia swoich interesów daleko wybiegające poza sferę ekonomiczną *Nieumiejętność rozpoznania swojego w strukturze klasowej społeczeństwa (klasa w sobie czyli obiektywna - obserwowalna z zewnątrz i klasa dla siebie czyli obiektywna i subiektywna - obserwowalna z zewnątrz, a jej członkowie mają świadomość przynależności do niej).
17. MARKSOWSKA KONCEPCJA ROZWOJU SPOŁECZNEGO Teoria Marksa głosi, iż społeczeństwa podczas swojego historycznego rozwoju przechodzą od fazy wspólnot rodowo-plemiennych poprzez okres niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu do społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego. Dana formacja społeczno-gospodarcza jest okresem w rozwoju społeczeństwa w którym danym sposobom produkcji odpowiada właściwa im nadbudowa ideologiczna, a każda taka formacja stanowi postęp w stosunku do poprzedniej. Taki rozwój jest zarazem postępem a powodowany jest wzrostem sił wytwórczych które z kolei są źródłem i siłą motoryczną następstwa formacji społeczno-gospodarczych.
18. MARKSOWSKA KRYTYKA KAPITALIZMU Marks twierdził, że alienacja siły roboczej jest cechą charakterystyczną kapitalizmu, choć przed pojawieniem się kapitalizmu w Europie istniały rynki, na których producenci i handlowcy kupowali i sprzedawali dobra. Według Marksa kapitalistyczne stosunki produkcji rozwinęły się w Europie, gdy praca sama stała się dobrem - gdy chłopi uzyskali możliwość sprzedaży swojej siły roboczej i zostali zmuszeni do jej sprzedaży, bo nie posiadali już własnej ziemi ani narzędzi produkcji. Ludzie sprzedają swoją siłę roboczą, gdy akceptują wynagrodzenie za to co produkują w danym okresie czasu (czyli - nie sprzedają wytworów pracy, ale samą pracę). W zamian za siłę roboczą otrzymują pieniądze, pozwalające im przeżyć. Tych, którzy są zmuszeni sprzedawać własną siłę roboczą, by przeżyć Marks nazwał "proletariuszami", a tych, którzy kupują siłę roboczą - "kapitalistami" lub "burżuazją". Marks odróżniał kapitalistów od handlarzy. Handlarze kupują dobra na jednym rynku i sprzedają na innym. Kapitaliści natomiast wykorzystują różnice między wartością siły roboczej, a wartościami innych dóbr na jednym rynku. Zdaniem Marksa w każdym przemyśle, który się rozwija, wartość siły roboczej jest niższa niż wartość wyprodukowanych przez nią dóbr i nazwał tę różnicę wartością dodaną. To właśnie wartość dodana jest źródłem zysku kapitalisty. Kapitalistyczne sposoby produkcji umożliwiają duże tempo rozwoju, ponieważ kapitalista może i ma motywację do inwestowania zysków w nowe technologie. Marks uważał kapitalistów za klasę najbardziej rewolucyjną w historii, ponieważ stale rewolucjonizuje środki produkcji, ale był przekonany o podatności kapitalizmu na nieuchronne cykliczne kryzysy. Wykazywał, że kapitaliści inwestują coraz więcej w nowe technologie, a coraz mniej w pracę. Ponieważ to wartość dodana jest źródłem zysku stopa zysku maleje wraz że wzrostem gospodarczym i gdy spadnie poniżej pewnego poziomu, nastąpi recesja, co doprowadzi do zapaści niektórych gałęzi ekonomii. Marks wnioskował dalej, że również wartość siły roboczej spadnie co umożliwi kapitalistom inwestycje w nowe technologie i rozwój nowych sektorów ekonomii. Marks wierzył, że cykl rozwój-zapaść-rozwój będzie przerywany coraz poważniejszymi kryzysami. Co więcej, długofalowym następstwem opisanego procesu miał być dalszy wzrost bogactwa klas posiadających i postępująca nędza proletariatu. Tylko przejęcie środków produkcji przez proletariat dokonałby zasadniczych zmian stosunków społecznych. Korzyści z rozwoju gospodarczego objęłyby wszystkich, a ekonomika byłaby mniej narażona na cykliczne kryzysy. Może to umożliwić tylko rewolucja proletariacka przeciwko władzy kapitalistów.
19. PRZEDMIOT SOCJOLOGII WG DURKHEIMA Durkheim był najwybitniejszym przedstawiciel socjologizmu. Socjologia w ujęciu Durkheima to najważniejsza i najbardziej podstawowa spośród nauk społecznych. Rzeczywistość społeczna jest rzeczywistością sui generis. Jest ona niepowtarzalna, unikatowa, zewnętrzna w stosunku do jednostki. Społeczeństwa nie należy traktować jako sumy jednostek (realizm socjologiczny). Kluczowym elementem badań socjologicznych są fakty społeczne. Powinno się badać je "jak rzeczy", tzn. badać je w sposób obiektywny, unikając wszelkich uprzedzeń wynikających z wiedzy potocznej. Socjolog powinien odrzucić wszelkie uprzedzenia, stereotypy o społeczeństwie i powinien stanąć "w dystansie", na zewnątrz faktu.
20. POJĘCIE FAKTU SPOLECZNEGO WG DURKHEIMA Definicja faktu społecznego wg Durkheima brzmi - Faktem społecznym jest wszelki sposób postępowania , utrwalony lub nie , zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej : taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję , niezależną od jego jednostkowych manifestacji”. Fakt społeczny był podstawowym terminem, którym posługiwał się Durkheim. Pisał, że fakty towarzyszą nam wszędzie , we wszystkich zjawiskach jakie zachodzą w społeczeństwie. Każda osoba , która przychodzi na świat styka się z narzuconymi już faktami - systemy znaków jakimi się posługujemy czy system monetarny. Jednym słowem typy postępowania i myślenia narzucają się jednostce czy tego chce czy nie. Tym zewnętrznym i przymusowym charakterem fakty społeczne różnią się od indywidualnych. Tym co konstytuuje fakty społeczne są wierzenia , skłonności i praktyki grupy wziętej jako zbiorowość. Biorąc pod uwagę powyższe, fakty są zewnętrzne wobec jednostki, nie są produktem jej umysłu, panują nad jej świadomością oraz są obiektywne - nie można ich sprowadzić do jednostkowych manifestacji; poznawalne są jedynie z zewnątrz, podlegają ogólnym prawom, lecz mają swoiste cechy.
21. SOLIDARNOŚC MECHANICZNA I ORGANICZNA WG DURKHEIMA W swoim pierwszym większym dziele O podziale pracy społecznej (1893 r.) Durkheim wyróżnił dwa typy więzi / solidarności: a)solidarność mechaniczną (charakterystyczna dla społeczeństw pierwotnych) - opiera się na podobieństwie pomiędzy jednostkami normach opierających się na sankcjach (np.prawo karne) oraz wspólnej świadomości zbiorowej, b)solidarność organiczną (charakterystyczna dla społeczeństw rozwiniętych) - opiera się na społecznym podziale pracy, wynika z potrzeby współpracy rodzajach norm opierających się na współpracy (prawo kooperacyjne np. prawo cywilne czy prawo handlowe), gdzie świadomość zbiorowa odgrywa mniejszą rolę, pozostawiając więcej miejsca na indywidualną inicjatywę i refleksję.
|
22. DURKHEIMOWSKA KLASYFIKACJA SAMOBÓJSTW Emil Durkheim swoje obserwacje religii wykorzystywał m.in. w badaniach samobójstwa jako zjawiska społecznego. W oparciu o statystyki wykazał że najwięcej samobójstw występuje wśród wolnomyślicieli, następnie wśród grup religijnych protestanckich, mniej wśród katolików, a jeszcze mniej wśród Żydów. Nie wynikają one bynajmniej z dogmatów wiary, ile z wewnętrznej integracji tych grup. Protestanci są bardziej indywidualistyczni i są bardziej odizolowani od innych jednostek. Inne grupy religijne trzymają swoich członków w bardziej zwartej grupie , co daje im oparcie i poczucie większej mocy poprzez bycie z innymi. Na następnych miejscach w klasyfikacji samobójstw znajdują się : samobójstwa egoistyczne (wywołane odosobnieniem od grupy : ludzie marginesowi, bez rodzin, nie należący do żadnych grup religijnych), samobójstwa anomiczne (wywołane rozkładem grup : kryzys ekon., przewroty polit.), samobójstwa altruistyczne (wchłonięcie jednostki przez grupę do zatracenia poczucia indywidualności i poświęcenie dla grupy staje się oczywiste).
23. POJĘCIE ANOMII WG DURKHEIMA Durkheim, analizując dziewiętnastowieczne społeczeństwa kapitalistyczne, wskazywał na zanik moralnych ograniczeń aspiracji ekonomicznych jednostek oraz powszechne poczucie obowiązku ociągnięcia sukcesu materialnego. W rezultacie doprowadzić to miało do dezintegracji systemu społecznego poprzez zanik więzi społecznych. W tradycji socjologicznej stan taki opisuje się w kategoriach anomii. Według Durkheima anomia to stan, w którym społeczeństwo nie jest w stanie sprawować funkcji regulującej w stosunku do zachowań ekonomicznych jednostek.
24. SAMOBÓJSTWA JAKO WSKAŹNIK INTEGRACJI Analizując samobójstwa i ich społeczne determinanty Durkheim wyróżnił cztery podstawowe rodzaje samobójstw, są one niejako wskaźnikiem integracji jednostki ze społeczeństwem: 1. Samobójstwo egoistyczne - będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki z grupą i społecznością. 2.Samobójstwo altruistyczne - będące, przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem, zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. Podłożem samobójstwa altruistycznego jest nadmierna identyfikacja ludzi z obowiązującymi normami społeczno-obyczajowymi. 3. Samobójstwo anomiczne - będące przejawem zakłócenia ładu społecznego, wskaźnikiem jego rozregulowania, sytuacji w której zachowania jednostki są w za małym stopniu kontrolowane i stymulowane przez społeczeństwo. Inaczej mówiąc, jest to sytuacja dezintegracji społecznej, której efektem - a tym samym wskaźnikiem - jest m.in. narastanie samobójstw. 4. Samobójstwo fatalistyczne - związane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której wyjścia są zablokowane również perspektywicznie.
25. GŁÓWNE ZAŁOZENIA SOCJOLOGIZMU 1) socjologiczny naturalizm - Socjologizm był odgałęzieniem socjologii pozytywistycznej. - Pierwszym krokiem w stronę naukowej socjologii musi być uznanie założeń typowych dla pozytywizmu, a dotyczących natury rzeczywistości społecznej i najstosowniejszych metod jej naukowego badania. - Nauka społeczna stałaby w miejscu gdyby nie ustalono, że prawa społeczne nie różnią się od praw rządzących przyrodą , a metoda służąca odkrywaniu społecznych aspektów jest taka sama jak w innych naukach - Spór o pozytywistyczny „dogmatyzm”- chodziło nie o odrzucenie naturalizmu (praw przyrody które żądzą człowiekiem) ale o znalezienie w jego granicach miejsca dla naturalizmu socjologicznego, który w faktach społecznych ( w grupie większości ) widzi fakty swoiste ( czyli jednostkowe zachowanie) i stara się zdać z tej swoistości sprawę. 2) Rzeczywistość społeczna - Jeżeli wszelkie społeczeństwo, wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych, które zachodzą w świadomościach samotnych, trzeba też przyjąć, że owe swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie, nie zaś w jego częściach. Samotny człowiek wraz ze swoją świadomością, nie może zmienić całego społeczeństwa by myślało tak jak on, to większośc społeczeństwa o podobnych pogladach może zmienic pojedyńczą jednostke. - Fakty społeczne różnią się od psychicznych ilościowo, i mają one inne podłoże, zachodzą w innym środowisku, zależą od innych warunków. - Trzeba znaleźć granicę między zjawiskami życia jednostkowego, a życia społecznego i wykazać, że z wiedzy o jednostkach nie da się wydedukować wiedzy o społeczności. 3) Autonomia i samowystarczalnośc socjologii - Socjologia jest i powinna być nauką samoistną i samowystarczalną. - Socjologizm to radykalny antypsychologizm, antybiologizm, był krytycznie nastawiony do ekonomii politycznej - Socjologia ma własny przedmiot badań, a jej sukces zależy od tego, czy potrafi uniezależnić się od innych nauk i traktować ten przedmiot bez przyjętych dla niej wytycznych. 4) Socjologia jako podstawowa nauka społeczna zajmowała się: - Tendencja do podporządkowywania socjologii dyscyplinom, które zajmują się aspektami rzeczywistości społecznej, - Upowszechnianie świadomości, że badanie przez różne nauki fakty społeczne są ze sobą powiązane. Fakty te są przejawami tej samej rzeczywistości społecznej. - Zjawiska religijne, prawne, moralne i ekonomiczne należy traktować zgodnie z ich charakterem faktów społecznych. Musimy odnosić je do określonego środowiska społecznego, do określonego typu społeczeństwa. - Socjologia ma dostarczać zrozumienie wszelkich zjawisk społecznych. 5) Przezwyciężenie ewolucjonizmu Był dystans w stosunku do ewolucjonizmu. Pod jego wpływem socjologia skupiła się coraz bardziej na trwałych związkach między faktami, poświęcając mniej uwagi studiowaniu praw społecznej ewolucji.
26. PSYCHOLOGIZM W SOCJOLOGII *Był sprzeczny z socjologia Durkheima · Psychika jest zjawiskiem społecznym · Stanowisko indywidualizmu · Społeczeństwo to suma jednostek · Psychologizm zakładał że psychiczne cechy są zależne od interakcji i socjalizacji *Socjologia nie ma swojego własnego przedmiotu badań, bo zjawiska społeczne posiadają swoją naturę psychiczną.
27. FREUDOWSKA TEORIA KULTURY W nawiązaniu do teorii popędów oraz koncepcji aparatu psychicznego Freud zajął się również - w pracy pt. Kultura jako źródło cierpień (1930) - kwestią kultury, postrzegając ją z jednej strony jako "źródło cierpień" (wynikających z przymusów kulturowych narzucanych indywiduum), z drugiej jako formę wyrazu procesu sublimacji życia popędowego. Według Freuda kultura to „cała suma osiągnięć i struktur organizacyjnych, dzięki którym nasze życie stało się tak różne od życia naszych zwierzęcych przodków i służy dwóm następującym celom: obronie człowieka przed naturą i regulowaniu stosunków między ludźmi. Freud był zasadniczo pesymistyczny, jeśli chodzi o ocenę dotychczasowych dokonań kultury oraz jej perspektyw na przyszłość. Freud uważał, że owo "źródło cierpień" tkwi w samym człowieku, postrzeganym jako istota targana konfliktem popędu agresji i samozagłady (Tanatos) z jednej oraz koniecznością samozachowania z drugiej strony (Eros).
28. PSYCHOANALITYCZNA KONCEPCJA OSOBOWOŚCI Freud sformułował teorię struktury ludzkiej osobowości. Według klasycznej koncepcji Freuda aparat psychiczny człowieka składa się z trzech instancji: # Id (ono) - obejmujące całokształt nieświadomych, pierwotnych popędów, jest podstawowym źródłem energii i kieruje się zasadą przyjemności. # Ego (ja, jaźń) - obejmujące wyuczone w toku indywidualnego rozwoju zdolności do orientacji w otoczeniu i świadomej regulacji zachowania, kieruje się zasadą rzeczywistości. # Superego (nadjaźń) - ukształtowanie wskutek internalizacji wymagań społecznych, norm moralnych i wzorów kulturowych, ma charakter irracjonalny. Id pozostaje w stałym konflikcie z Superego i z rzeczywistością zewnętrzną. Regulacja tego konfliktu oraz łagodzenie wynikającego z niego lęku należy do głównych zadań Ego, które wykształca w tym celu mechanizmy obronne, nie dopuszczające konfliktowych treści do świadomości lub nadające im zniekształconą postać. Według klasycznej psychoanalizy główną siła napędową ludzkiego działania jest energia istniejącego od urodzenia, szeroko rozumianego popędu seksualnego (Eros), którą Freud nazywa libido. Libido w swoim rozwoju przechodzi przez kilka faz: oralną, analną, falliczną, okres utajenia i fazę genitalną. Niezaspokojenie popędów wywołuje stan frustracji, a w szczególnych przypadkach prowadzi do różnego rodzaju zaburzeń i nerwic.
29. GŁÓWNE IDEE PSYCHOLOGII TŁUMÓW G. Le BONA Koncepcje Le Bona wyrastają z konserwatywnego pesymizmu wobec przyszłości kultury, z przekonania o ostatecznym upadku wszystkich dogmatów religijnych, społecznych i politycznych, na których wyrosła nasza dotychczasowa cywilizacja. Le Bon jest przekonany, że mądrość narodu jest produktem historii, powstaje przez stulecia i magazynuje się w formie Tradycji, a jej wyrazicielem jest elita, czyli jedyna twórcza część społeczeństwa. Rewolucja jest gwałtownym i destruktywnym zerwaniem z Tradycją; Naród to synteza nie będąca tworem tylko teraźniejszości, lecz także i minionych stuleci. Le Bon jest przerażony powstaniem społeczeństwa masowego, którego wyrazem jest tłum - bezmyślna masa niszcząca na swojej drodze wszystko co szlachetne i elitarne, wdzierająca się jak potop we wszystkie dziedziny życia politycznego i społecznego. Społeczeństwo masowe to zaprzeczenie Tradycji. Celem tłumów jest komunizm, egalitaryzm i destrukcja, rezultatem tej destrukcji będzie zapewne zmierzch cywilizacji zachodniej, gdyż to, co twórcze, reprezentuje elita. Tłum kieruje się najniższymi podnietami, instynktami; nie myśli, jest pozbawiony logiki; popada w skrajności - może być w jednej chwili patriotyczny, aby za chwilę stać się zbrodniczym. W tłumie uwidaczniają się najbardziej atawistyczne instynkty, na co dzień niewyczuwalne pod grubym płaszczem tradycyjnej kultury. Tłum to zwycięstwo wszelkiego barbarzyństwa i prymitywizmu. Ideologią tłumu, która zastąpiła miejsce zajmowane dotychczas przez religię, jest socjalizm.
30. G. TARDEA TEORIA NAŚLADOWNICTWA Twórca psychologistycznej socjologii redukującej wszelkie zjawiska, w tym ponadindywidualne byty społeczne, do podstawowych, indywidualnych przeżyć psychicznych. Podstawowym procesem wobec Tarde jest naśladownictwo (l'imitation), będące specyficznym rodzajem powtarzalności zjawisk, oraz wynalazek umożliwiający zmianę zjawisk. Indywidualistyczna teoria Tardego konkurowała z socjologią młodszego o 15 lat Émile'a Durkheima, który przyjmował, że istnieją byty społeczne jako takie. Tarde sięga do refleksji Le Bona: * jednostki zachowuja się inaczej w tłumie a inaczej poza nim, * jednostki nawzajem naśladują swoje zachowania, * tłum jest wyłącznie zjawiskiem opierającym się na tym, że w danym miejscu i czasie jednostki naśladują swoje emocje, * istnienie opinii, której naśladowanie oparte jest na przesłankach pozaracjonalnych. Tarde twierdził, że wszystkie zjawiska społeczne można sprowadzic do zjawiska naśladownictwa, które przyjmuje formę mody (dawne społeczeństwa oparte są na tradycji).
31. TEORIA KRĄŻENIA ELIT V. PARETO Teoria krążenia elit - koncepcja stworzona niezależnie przez Gaetana Moskę i Vilfreda Pareta. Zgodnie z tą teorią, w życiu politycznym istnieje cykliczny proces polegający na tym, że elity po przegranej walce o władzę przechodzą do opozycji i wkładają więcej wysiłku, aby dojść do władzy. Tym samym ich szanse na objęcie władzy zwiększają się, zaś po dojściu do władzy elity tracą impet w dalszej o nią walce. W ten sposób następuje ciągła wymiana pozycji społecznych elit z opozycji i koalicji.
32. ISTOTA ANTYPOZYTYWIZMU W SOCJOLOGII Antypozytywizm prezentuje stanowisko humanistyczne, sugeruje badanie empiryczne lub zrozumienia albo introspekcji. Zwolennicy tego poglądu uważają, ze, aby zrozumieć świat społ. Nie wystarczy poznać tego, co jest obserwowalne, ale należy sięgnąć głębiej do wewnętrznych stanów jednostki. W praktyce badawczej jest to opis zjawisk społecznych poprzez charakterystykę jednostki.
33. DILTHEYOWSKI POSTULAT ROZUMIENIA JAKO METODY W NAUKACH HUMANISTYCZNYCH Wilhelm Dilthey zajmował się głównie metodologią nauk humanistycznych i teorią kultury. Stworzył pojecie nauk o duchu (Geisteswissenschaften). Wysunął tezę o ich odrębności od przyrodoznawstwa, wskazując, że decydują o niej m.in.: 1) przedmiot badań, który stanowi rzeczywistość dziejowo-społeczna i świat wartości, 2) metoda, której punktem wyjścia jest rozumienie, a istotą - formułowanie sądów wartościujących i normatywnych, jakich nie spotyka się w naukach o przyrodzie. Postulował, by za podstawę humanistyki uznać tzw. psychologię opisową, rozpatrującą - w odróżnieniu od uprawianej dotąd psychologii o nastawieniu przyrodniczym - związki psychiczne czyli struktury konstytuujące poszczególne typy psychiki ludzkiej. Głosząc historyzm, tj. łącząc każde stanowisko filozoficzno-ideologiczne z określonym miejscem i czasem oraz którąś z trzech zasadniczych form światopoglądowych (naturalizm, idealizm wolności, idealizm obiektywny), twierdził, że humanistyka winna unikać schematów i trzymać się życia, a swoim celem uczynić uchwycenie go w jego dynamicznej całości. Uważany jest za pioniera tzw. filozofii życia.
34. NEOKANTYZM BADEŃSKI A ROZWÓJ SOCJOLOGII
35. KONCEPCJA WOLI JAKO PODSTAWY ŻYCIA SPOŁECZNEGO G. TONNIESA • klasyk IX-wiecznej socjologii niemieckiej • stworzył pierwszy wielki system socjologii niemieckiej • nie reprezentował socjologii jako dyscypliny w pełni wyodrębnionej • był myślicielem społecznym nie identyfikującym się z żadną wyspecjalizowaną dyscypliną • Durkheim nazwał jego koncepcje „eklektyczną syntezą”, ponieważ jej twórcy nie dało się przypisać do żadnej określonej „szkoły” czy kierunku • w 1909 wspólnie z Georgem Simmlem i Maxem Weberem założył Niemieckie Stowarzyszenie Socjologiczne • napisał „Wspólnota i społeczeństwo”(„Gemeinschaft und Gesellschaft”) Socjologia: ma się skupiać na tzw. „faktach wzajemnego uznania” (strony stosunku społecznego są jego świadomymi podmiotami, doświadczają go i zgadzają się na niego, afirmują go); (z tego powodu nie mają sensu rozważania o społeczeństwach zwierzęcych - one nie są świadome swego uczestnictwa) ma badać społeczne (we właściwym tego słowa znaczeniu) fakty i ich motywy ma zwracać szczególną uwagę na to, czy „wzajemne uznanie” oparte jest na motywacjach uczuciowych (wspólnotowych), czy rozumowych (stowarzyszeniowych) posługuje się pojęciem „wymiany” (Taush) - każde współżycie jednostek jest wymianą świadczeń i zachęt; jest to najprostszy oraz bardzo ważny stosunek społeczny (w ten sposób Tönnies krytykował Durkheimowską koncepcję przymusu społecznego, za to, iż wprowadza ona czynnik zewnętrzny względem obu stron stosunku społecznego). !!! Wg Tönniesa nie można wyjaśnić zjawisk społecznych bez odwołania się do „woli” - postaw jednostek, między którymi zachodzi stosunek społeczny!!! !!! „Wola” nie jest wolą racjonalną (jak u Hobbesa), ani irracjonalną wolą-żywiołem (jak u Schopenhauera)!!! U punktu wyjścia koncepcji Tönniesa znajduje się nie tyle jakieś konkretne wyobrażenie woli, ile teza, że społeczeństwo nie może istnieć bez jednostek, które chcą jego istnienia. Dlatego też nie uważa się Tönniesa za psychologistę. Według Tönniesa zjawiska spoleczne to artefakty, czyli wytwory ludzkiej psychiki. Powołuje je wola ludzi, a istnieją tylko w ludzkiej świadomości. Jednak ich nierzeczywistość nie musi oznaczać ich nierealność - są, więc realne w umysłach samych ludzi.
36. WSPÓLNOTA I STOWZRZYSZENIE WG TONNIESA Dedukcja Tönniesa podążała w następującym kierunku; uważał, że wszystkie rodzaje
więzi, w których przeważa wola organiczna nazywamy wspólnotami (Gemeinschaft), a wszystkie te, które są kształtowane przez wolę arbitralną- stowarzyszeniami (Gesellschaft). Tönnies pisze tak: „...wspólnota jest podmiotem połączonej woli naturalnej, a stowarzyszenie - podmiotem połączonej woli arbitralnej ludzi”. We wspólnocie (Gemeinschaft) dominują więzi pokrewieństwa, braterstwa, ludzie połączeni są całymi swoimi osobowościami, czynnikiem kontroli jest zwyczaj i tradycja a jednostki działają tak, jak im nakazuje wiara. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku stowarzyszenia (Gesellschaft). Obowiązują tu więzy umowy i wymiany, jednostki są nosicielami nadanych im funkcji, czynnikiem kontroli jest sformalizowane prawo a działaniami ludzi kieruje opinia publiczna.
37. KONCEPCJA SOCJOLOGII JAKO NAUKI O FORMACH SPOŁECZNYCH G. SIMMLA Był twórcą najważniejszych założeń formalizmu w socjologii, które pozwoliły na wyodrębnienie jej spośród innych nauk. Za przedmiot socjologii Simmel uznał trwałe formy społeczne, badane niezależnie od kontekstu historyczno-psychologicznego, w jakim występują. Pojęciu społeczeństwa, które kwestionował jako realny byt przeciwstawiał proces uspołecznienia, którego badaniem miałaby zająć się socjologia. W szczególności socjolodzy według niego mieli skupić się na badaniu interakcji i ich form. Simmel był też jednym z twórców mikrosocjologii.
38. SOCJOLOGIA ROZUMIEJĄCA M. WEBERA socjologia rozumiejąca - orientacja teoretyczno-metodologiczna zapoczątkowana przez Maxa Webera. W ujęciu tym podkreśla się, że zasadnicza cecha wyjaśniania zjawisk społecznych (a zwłaszcza działań) jest tzw. rozumienie. Oznacza ono próbę poznania motywów, celów, dążeń, postaw i wartości, którymi kieruje się działający podmiot. Tylko w ten sposób badacz może zrozumieć w pełni czyjeś działania. Rozumienie jest jedną z osobliwości nauk społecznych. wyjaśniania. Orientację tę zalicza się do humanistycznego, a zarazem antynaturalistycznego, nurtu w socjologii (wyjątkiem jest stanowisko teoretyczne F. Znanieciego). Weber uważał, że socjolog nie powinien w społ. ingerować, lecz je badać. Socjologia rozumiejąca polega na tym, że socjolog nie tylko ma wyjaśniać dane zjawisko społ., ale obiektywnie je zrozumieć. Prowadził milczący spór z Marksem, podkreślając, że nierówność jest zjawiskiem wielowymiarowym i jej przyczyny nie tkwią jedynie w ekonomii, że konflikt ma swe źródła w przyczynach historycznych, a nie jest wyłącznym skutkiem nierówności, oraz że zmiany mogą być wywołane nie tylko przez materialne i ekonomiczne uwarunkowania, lecz równie dobrze przez same idee. Podkreślał także, iż socjologia musi przyglądać się zarówno wielkim strukturom społ., jak i znaczeniu, które poszczególne jednostki nadają siłom działającym na tym poziomie. Podobnie jak Marks, nie wierzył w istnienie ogólnych praw organizacji ludzkich społeczeństw, lecz w przeciwieństwie do niego uważał, że należy zachować obiektywność tj. unikać wartościowania w opisie i analizie zjawisk społecznych.
39. WEBEROWSKI POSTULAT WOLNOŚCI OD WARTOŚCIOWANIA Weber głosił postulat wolności od wartościowania - oddzielenie sądów o wartościach od sądow o faktach; wartości nie wynikają z faktów; oceny nie są racjonalnie uzasadnione. Nauka to domena działań celowo-racjonalnych, obiektywizm zatem to wola i zdolnośc zapobiegania oddziaływaniu uczuc i pragnień na przebieg rozumienia, to także odrzucenie pokusy nagięcia badań i wniosków do własnych sympatii i przekonań.
40. KONCEPCJA KLAS SPOŁECZNYCH WEBERA Koncepcje klasy społecznej pojawiały się w wielu wariantach w socjologii wraz ze zmianami zachodzącymi w składzie społecznym, ekonomicznym i kulturowym kolejnych form społeczeństwa. O ile dla Marksa podział na klasy był jedynym istotnym podziałem społeczeństwa, z którego wynikają dalsze podziały, o tyle Max Weber poza klasami, które rozumiał jako odrębne kategorie ekonomiczne, (traktowane tylko jako kategorie analityczne, a nie wspólnotowe) wyodrębniał także stany i partie. W jego ujęciu podział klasowy był bardziej skomplikowany, niż biegunowy podział Marksa. Wymieniał on trzystopniowy podział klasowy: klasy własności - gdzie wyróżniał uprzywilejowanych rentierów oraz przeciwstawnie wobec nich ustosunkowanych osób nieposiadających własności czy dłużników; klasy zawodowo-dochodowe - gdzie z jednej strony istnieli przemysłowcy, a wobec nich na przeciwnym biegunie znajdowali się pracownicy najemni; klasy społeczne - wyodrębniające się na wielu płaszczyznach kategorie społeczne, zbliżone do stanów. W przypadku klas właścicieli i klas zawodowo dochodowych zakładał istnienie klas pośrednich pomiędzy nimi.
41. WEBEROWSKIE POJĘCIE BIUROKRACJI W socjologii terminu biurokracja używa się w odniesieniu do specyficznej formy zorganizowania działania zbiorowego, nie zaś w stosunku do niesprawności administracji i organizacji zajmujących w niej odpowiednie pozycje. Systematyczne badania tej formy organizacji zapoczątkował Max Weber. W swoim typie idealnym biurokracji ( biurokracja jako najczystszy typ panowania legalnego). Według koncepcji M. Webera biurokracja to Hierarchiczny układ pozycji urzędowych (o określonych zasadach zwierzchnictwa i podporządkowania), w którym stosunki społeczne są regulowane w czało9ści przez przepisy wewnętrzne oraz ogólne normy prawa. Na model idealnej biurokracji składają się m.in. następujące zasady: a. Rozczłonkowanie celów organizacji na elementarne operacje. Zadania, które są zbyt trudne dla pojedynczego człowieka, trzeba rozłożyć na elementarne operacje. b. Standaryzacja metod zarządzania : działalność organizacji jest przewidywalna i niezależna od indywidualnych różnic uczestników organizacji. c. Bezosobowość. Idealny kierownik nie przejawia żadnych uczuć wobec swoich podwładnych lub klientów. Zarządza w sposób bezosobowy, bezstronny, obiektywny, formalny. d. Kompetencja. Podstawą do zajęcia stanowiska w organizacji biurokratycznej jest wiedza i kwalifikacje zawodowe. Nie liczą się zasługi, tytuł własności lub inne względy np. wybór demokratyczny. e. Ciągłość działań organizacji i możliwość ich przewidywania. Funkcje w organizacji przypisane są do pozycji w hierarchii. Ludzie na stanowiskach zmieniają się a funkcje pozostają niezmienione. f. Hierarchiczna struktura organizacji i zasada jednoosobowego kierownictwa. g. Oddzielenie prawa własności od funkcji zarządzania. Organizacją biurokratyczną nie powinien zarządzać jej właściciel, gdyż zgodnie z prawem własności właściciel może dysponować swoją własnością według swego uznania, a to właśnie w organizacji biurokratycznej jest niepożądane. W organizacji biurokratycznej władza przechodzi z rąk właściciela w ręce wyspecjalizowanego eksperta będącego najemnym pracownikiem. Model biurokracji M.Webera wyróżnia się takimi cechami jak: Mechaniczność. Sam Weber stwierdził, że w pełni rozwinięty mechanizm biurokratyczny ma się tak do innych rodzajów organizacji jak maszyna do ręcznej roboty. Przewidywalność. Ponieważ organizacją rządzą bezosobowe przepisy, a te są znane, wobec tego decyzje podejmowane w organizacji są przewidywalne Obiektywizm. Organizacje są mechanizmem działającym ponad ludźmi i od ich woli niezależnym. Ludzie w organizacji są tylko czynnikiem energetycznym, uruchamiającym mechanizm, który rządzi się ustalonymi regułami. Jest to "organizacja bez ludzi". Kompetencja. Biurokracja jest władzą ekspertów, posiadających wiedzę techniczną. Wykształcenie zastąpiło przywileje jako podstawę do zatrudnienia. Racjonalność. Emocje, motywy osobiste mogą przeszkadzać nawet ekspertom w podejmowaniu racjonalnych decyzji. Dlatego konsekwentne zastosowanie bezosobowości eliminuje źródło irracjonalności. Według Webera biurokracja jest doskonałą „maszyną”. Można wyróżnić szereg zalet biurokracji: fektywność, dążenie do precyzji, szybkość, maksymalizowanie zysków w stosunku do zainwestowanych środków. Weber nie zapomniał jednak także o negatywach tej formy organizacji. Zwracał uwagę, że takie zjawiska, jak bezosobowość i dehumanizacja stosunków między jednostkami, których wymaga się w organizacji biurokratycznej, są zagrożeniem dla cywilizacji europejskiej, mogą nadto prowadzić do uniformizacji kultury i bezbarwności życia. Jednostka zaś traci w tej organizacji swą osobowość, zostaje sprowadzona do roli „jednego z trybów w maszynie”.
42. ETYKA PROTESTANCKA A ROZWÓJ KAPITALIZMU WG WEBERA „Etyka protestancka i duch kapitalizmu”, jedno z najgłośniejszych dzieł nauk społecznych. Udowadniał w nim, że dla gospodarczej pomyślności społeczeństw znaczenie kluczowe mają uwarunkowania kulturowe, a w szczególności religia. Kapitalizm nie rozwijałby się na samym początku tak dynamicznie, gdyby nie protestantyzm promujący indywidualizm, poszukiwanie zysku i traktowanie pracy jak powołania - misji zleconej przez Boga do wykonania na ziemi. Na nowożytnym modelu pracy odcisnęła wielkie piętno etyka protestancka, która - jak wskazał to Max Weber - przyczyniła się w dużej mierze do powstania kapitalizmu. Etyka ta, bardziej niż katolicka oparta na zdolnościach przyrodzonych człowieka, a nie na łasce Bożej, przyczyniła się do powstania zachowań podkreślających wartość osobistego wysiłku i mozolnej, codziennej pracy. Praca ta, a dokładniej odnoszone w niej sukcesy - staną się rodzajem świeckiej i mierzalnej dobrami łaski, która nieomylnie ma wskazywać na aprobatę Bożą dla poczynań zaradnego przedsiębiorcy. Miejsce grzechów przeciwko nieprzestrzeganiu prawa Bożego i norm kościelnych zajmuje lenistwo, nieuczciwość w interesach, rozrzutność. Duch tej etyki szczególnie mocno wybija się u wywodzących się z kalwinizmu purytanów, którzy obok zalecenia ciężkiej pracy postulowali umiarkowanie w jedzeniu i ubiorze, czyli po prostu ograniczenie w konsumpcji aż do granic ascezy. Obowiązek pracy dotyczył według nich także najbogatszych. Praca była traktowana jako powołanie, któremu podporządkować należy wszystkie sfery życia, z modlitwą włącznie. Max Webber - „Etyka protestantyzmu a duch kapitalizmu” - w etyce protestanckiej zawarte są takie normy, które sprzyjają bogaceniu się, w przeciwieństwie do katolicyzmu. Duch średniowiecza - modlenie się, ubóstwo, asceza i jałmużna. Lichwa jest grzechem. Etyka protestancka - pracuj, oszczędzaj, bogactwo jest rzeczą słuszną, nie marnuj pieniędzy, inwestuj, bądź rzetelny w interesach.
43. TYP IDEALNY JAKO NARZĘDZIE NAUK HUMANISTYCZNYCH Typ idealny (narzędzie heurystyczne) - abstrakcyjny model skonstruowany z cech istotnych danego zjawiska społecznego, który w „czystej” postaci nigdzie nie występuje. Koncepcja typu idealnego miała pozwalać na porównywanie ze sobą różnych zjawisk społecznych względem owych abstrakcyjnych form, np. konkretnej formy władzy do typu panowania.
44. KONCEPCJA WSPÓŁCZYNNIKA HUMANISTYCZNEGO ZNANIECKIEGO Rzeczywistość społeczna może być ujęta jedynie ze współczynnikiem humanistycznym - bez niego po prostu nie istnieje. Współczynnik humanistyczny Znanieckiego - właściwością świata kultury jest to, iż jest ona zawsze czyjaś, że jest taka obiektywnie, jak jest w doświadczeniu i działaniu ludzi. Rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi i każde zjawisko społeczne musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie i jak ich doświadczają w swych działaniach. Sens koncepcji współczynnika humanistycznego: - reinterpretacja tych zjawisk, którymi zajmowała się socjologia naturalistyczna, nie zdając sobie sprawy z ich właściwego charakteru - próba zmiany tradycyjnego zakresu zainteresowań socjologicznych (nowy punkt widzenia na te same sprawy oraz modyfikacja pojęcia danych doświadczenia, z jakich nauka ma prawo korzystać bez popadania w naturalistyczne lub idealistyczne błędy. Koncepcja ta jest antysubiektywistyczna - fakty kulturowe nie są sprowadzalne ani do obiektywnej rzeczywistości przyrodniczej, ani do subiektywnych zjawisk psychologicznych. Systemy kulturowe istnieją realnie nawet wówczas, gdy aktualnie nikt ich sobie nie uświadamia. Tym bardziej nie jest konieczne, aby każda wartość wchodząca w skład kultury jakiejś grupy należała do zakresu doświadczenia wszystkich jej poszczególnych członków; wystarczy, aby należała do niego potencjalnie. Wartość jest nie mniej obiektywna niż rzecz, w tym sensie, że doświadczenie znaczenia, podobnie jak doświadczenie treści, może być bez końca powtarzane przez nieograniczoną liczbę ludzi i tym samym „sprawdzane”.
45. METODA BIOGRAFICZNA W SOCJOLOGII WG ZNANIECKIEGO To metoda nazywana metodą dokumentów osobistych lub pamiętnikarska lub autobiograficzna. Głównym celem jest analiza stanu rzeczywistości odtworzonego na podstawie relacji osobistych , na podstawie subiektywnych, indywidualnych odczuć ze szczególnym uwzględnieniem relacji z własnego życia. Pierwszymi dokumentami wykorzystanymi w tej metodzie były listy emigrantów z Polski . Twórcami tej metody byli Znaniecki i Thomas , dokonali oni wspólnego opracowania tych listów które stały się podstawą analizy jak głęboko w świadomości ludzkiej tkwią wydarzenia życia codziennego , przeżycia, borykanie się z codziennością. Rzadko występuje ta metoda autonomicznie bowiem wymaga uruchamiania innej części materiałów sprawdzających, weryfikujących bowiem jest metoda subiektywną , skażona subiektywnym punktem widzenia autorów dokumentów na których bazuje.
46. POSTULATY SOCJOLOGII HUMANISTYCZNEJ To nowe spojrzenie na człowieka , sposoby gromadzenia wiedzy o społeczeństwie , to rozumienie miejsca jednostki w społeczeństwie. Socjologia humanistyczna zapoczątkowana została nurtem opozycji przeciw pozytywistycznej wersji nauki. Podstawy metodologiczne stworzył niemiecki filozof Wilhelm Dilthey. wprowadził nowy sposób badania przez wyjaśnienie i rozumienie, uważał , że społeczeństwa nie można traktować jako całości, proponował , aby podstawą socjologii uczynić rozumienie życia społecznego, socjologia humanistyczna to socjologia wyjaśniająca , jej zadaniem miało być intuicyjne wyjaśnianie struktury przeżyć psychicznych, - ujmować globalnie przeżycia a me pojedyncze przeżycia jednostki.
47. EKOLOGICZNA SZKOŁA CHICAGOWSKA Szkoła chicagowska - nurt w socjologii empirycznej związany z Uniwersytetem w Chicago, utworzonym w 1892 roku z pierwszym wydziałem socjologii na świecie, rozwijający się od lat 20. XX wieku. Publikacją, która rozpoczęła niezależność tego nurtu w socjologii była praca Roberta E. Parka The City, a także w początkowym okresie przyczyniła się do rozwoju tej szkoły praca Floriana Znanieckiego i Williama Thomasa Chłop polski w Europie i Ameryce. Przedstawiciele tej szkoły koncentrowali się na badaniach empirycznych, w szczególności na badaniach terenowych, rezygnując z budowania systemów teoretycznych. Badania te dotyczyły w szczególności miasta jako obszaru działania społecznego i jego problemów społecznych oraz przyczyniły się do rozwoju socjologii miasta a przede wszystkim socjologii dewiacji. Chicago potraktowane zostało przez badaczy jako naturalne laboratorium, w którym obserwowali oni różne przejawy miejskiego życia społecznego. Duży wpływ na podejście badawcze w tej szkole miał ewolucjonizm, a także metody badawcze opracowane w ekologii, w szczególności w ekologii roślin. Przedstawiciele tej szkoły nie tylko tworzyli modele miast, ale przede wszystkim angażowali się w diagnozowanie i rozwiązywanie zachodzących na obszarze miast problemów społecznych, przede wszystkim związanych z różnymi przejawami patologii społecznej. M.in. w obrębie tej szkoły zaczęto tworzyć tzw. mapy przestępczości i mapy problemów społecznych dla różnych instytucji zwalczających problemy patologii społecznej: policji, ośrodków pomocy społecznej. Działalność szkoły miała znaczny wpływ na rozwój socjologii empirycznej i rozwój metod jakościowych w socjologii. Poza pracami związanymi z problemami miasta i przestępczości przedstawiciele szkoły rozwijali takie dyscypliny jak: socjologia rodziny czy socjologia organizacji. Znaczna część przedstawicieli szkoły chicagowskiej była nie tylko badaczami, ale także praktykami społecznymi, angażującymi się w rozwiązywanie problemów społecznych Chicago. Socjologię w tej szkole traktowano jako naukę przydatną do rozwiązywania problemów społecznych, a nie tylko do ich opisu.
|
48. R. PARKA KONCEPCJA COMMUNITY I SOCIETY Park twierdził, że społeczeństwa ludzkie mają dwa aspekty: 1)Są złożone z jednostek, które działają niezależnie od siebie, współzawodniczą i walczą o zapewnienie sobie środków egzystencji oraz traktują się wzajemnie jako narzędzia zaspokajania własnych potrzeb. 2)Jednocześnie ludzie są ze sobą związani przez uczucia i wspólne cele, pielęgnują tradycje i ideały, które należą nie tylko do nich. Wbrew naturalnym impulsom utrzymują dyscyplinę i ład moralny, umożliwiające im wykroczenie poza naturę. Takie działanie ma prowadzić do przekształcenia świata zgodnie ze zbiorową wolą i ambicją. Pierwszy z tych aspektów Park określił jak „community”, drugi natomiast jako „society” Następnie stwierdził: Ewolucja społeczna polega na rozwijaniu się swoiście ludzkiej zdolności do tworzenia ładu moralnego, który jednak w każdej fazie historii ma swoją „fizyczną bazę” i napotyka opór „naturalnych impulsów”. Community Owa „baza” nie jest niczym tylko ludzkim, a występuje w całym świecie organicznym. Park, badając sferę „community” opierał się na pracach wybitnych biologów ( w tym Darwina), jednak trzonem tego pojęcia były nie tyle ustalenia nauk przyrodniczych, ile tradycja myśli społecznej obejmująca Hobbsa i Adama Smitha, jako teoretyka konkurencji naturalnej. Właśnie ten najbliższy „natury” rodzaj stosunków ludzkich był dla Parka najbardziej podatny na zastosowanie ścisłych metod naukowych. Z tego punktu, jego zdaniem socjologia powinna zaczynać. Society Społeczeństwo w rozumieniu Parka jest niemal pod każdym względem przeciwieństwem zbiorowości terytorialnej, chociaż dalej cechuje się ono zasadniczymi procesami ekologicznymi, choć zachodzą one w załagodzonych formach. Ze społeczeństwem mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie zachodzi consensus, jakiś cel wspólny. W odmienności do [August Comte|Comtowskiego]] consensusu tym, co powołuje do życia społeczeństwo są dwa procesy. Komunikowanie się i działanie zbiorowe. W tym Park nawiązał bezpośrednio do pragmatyzmu społecznego.Działanie zbiorowe wymaga nie tylko komunikowania się, ale także kontroli społecznej, która staje się w ten sposób, trzecim zasadniczym atrybutem społeczeństwa - jednocześnie odróżniając je od zbiorowości terytorialnej. Podsumowując, „społeczeństo” to konsens składający się z trzech kluczowych elementów, czyli porozumiewania się, kontroli społecznej utrwalającej wyniki porozumienia i na końcu działania zbiorowego będącego wynikiem porozumienia. Społeczeństwo istnieje bowiem „dla działania i w działaniu” Charakteryzując społeczeństwo Park powiadał, że składa się ono nie z jednostek, lecz z osób, czyli takich jednostek, które nie tylko zajmują określone miejsce w przestrzeni, ale mają także swoje miejsce „moralne”. Jest to swego rodzaju status, przyznawany przez inne osoby zgodnie z uznanymi przez wszystkich normami. W odróżnieniu od procesów ekologicznych, procesy społeczne mają charakter mniej lub bardziej świadomy.
49. PROCESY SPOLECZNE WG R. PARKA Ludzie są ze sobą związania przez uczucia i wspólne cele : pielęgnują tradycje , ideały i ambicje . Ewolucja społeczna polega na rozwijaniu się swoiście ludzkiej zdolności do tworzenia ładu moralnego , który w każdej fazie historii ma swoją „ fizyczną bazę" i napotyka na opór „ naturalnych impulsów ". Społeczeństwo w rozumieniu Parka stanowi niemal pod każdym względem przeciwieństwo zbiorowości terytorialnej , chociaż nie ustają w nim zasadnicze procesy ekologiczne , lecz tylko występują w złagodzonych formach . Kluczowe znaczenie mają w systemie Parka cztery procesy : 1) konkurencja 2) konflikt 3) akomodacja 4) asymilacja ( procesy interakcji ) Park stworzył koncepcję „ człowieka marginesu " , który żyjąc w dwóch światach społecznych jednocześnie , staje się jednostką o szerszym horyzoncie , bystrzejszej inteligencji , bardziej niezależnym i o racjonalnym światopoglądzie , oraz bardziej jest człowiekiem cywilizowanym . Wg. Parka „ osoba " uczestnicząc w różnych grupach i grając różne role społeczne , ujawnia w poszczególnych sytuacjach nie siebie jako taką , lecz rozmaite aspekty swej osobowości . Park również interesował się zachowaniem zbiorowym , czyli zachowaniem się jednostek pod wpływem impulsu , który jest im wspólny i działa na całą grupę (jest to zachowanie stanowiące rezultat interakcji społecznej } . Jest to reakcja cyrkułarna , czyli taki typ interakcji , w którym odpowiedź jednostki odtwarza stymulację pochodzącą od innej jednostki i kierując ją z powrotem do niej wzmacnia jej stymulację.
50. GŁÓWNE KATEGORIE SYMBOLICZNEGO INTERAKCJONIZMU (JAŹŃ, UMYSŁ, DEFINICJA SYTUACJI) Interakcjonizm symboliczny - teoria socjologiczna, wg której kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi. Teoria ta wywodzi się z amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego. Czterema podstawowymi dla interakcjonizm społecznego kategoriami analizy są: &Umysł - rozumiany jako proces; proces myślenia, który pociąga za sobą umiejętność "rozważania" alternatywnych możliwości działania - są to tzw. próby generalne w wyobraźni &Jaźń - jednostkowa tożsamość z samym sobą, świadomość swojej odrębności &Interakcja - wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch lub więcej jednostek, polegające na obustronnym wpływaniu na swoje zachowania &Społeczeństwo - forma życia zbiorowego ludzi, oparta na interakcjach pomiędzy jednostkami, które tworzą samowystarczalną zbiorowość.
51. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA SYMBOLICZNEGO INTERAKCJONIZMU Twórcą tego kierunku był George Mead Główną tezą było założenie , że rzeczywistość społeczna sprowadza się do wzajemnych oddziaływań i działań między jednostkami -tym co rzeczywiście istnieje są jednostki ludzkie , działające i oddziaływujące na siebie za pomocą symboli. Drugim ważnym założeniem jest teza , że jednostka ludzka nie odtwarza zachowań według pewnych wzorców lecz konstruuje działanie , tworzy działanie jest kreatorem zachowań i jednostka interpretuje zachowania partnera , wchodzi w jego rolę i na tej podstawie układa swoje działanie.
52. INTERAKCJONISTYCZNA KONCEPCJA SPOŁECZEŃSTWA
53. TYPY INTERAKCJI WG E. GOFFMANA Podstawową kategorią analizy życia społecznego u Goffmana jest „przedstawienie”. Jest to forma bezpośredniej interakcji, w której jednostka albo zespół (team - nie stoi w opozycji do jednostki, jednostka to jednoosobowy zespół) przedstawia swą tożsamość i rolę aktualnym partnerom tak, aby móc kontrolować wywierane na nich wrażenia. Typy interakcji w sytuacjach społecznych (w miejscach publicznych): 1)Interakcje niezogniskowane - prosta współobecność i wzajemne postrzeganie siebie (np. ruch uliczny w dużym mieście). 2)Interakcje zogniskowane - jednostki współpracują dla utrzymania określonego ogniska uwagi (definicji sytuacji).
54. INSTYTUCJE TOTALNE WG GOFFMANA Pojęcie to zostało wprowadzone do socjologii przez E. Goffmana (1922-82). Uczony ten zajmował się badaniem mikrospołeczności i między innymi zajął się obserwacją funkcjonowania szpitala psychiatrycznego. Właśnie na tej podstawie stworzył termin `instytucja totalna'. Według definicji instytucja totalna to: „termin używany do analizy instytucji w których całe zbiorowości ludzkie są traktowane w zbiurokratyzowany sposób a przy tym są fizycznie izolowane od normalnego biegu czynności życiowych”. Do takich instytucji Goffman zaliczył właśnie szpitale psychiatryczne, więzienia, internaty, klasztory. Wskazuje na zespół cech wyróżniających te instytucje, które można określić mianem dyscypliny i manipulacji mających pomóc realizować cele personelu.
55. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA FUNKCJONALIZMU Mianem funkcjonalizmu określa się w naukach społecznych różnorodne koncepcje, które łączy wspólny postulat, iż kulturę i życie społeczne należy rozpatrywać jako zintegrowaną całość współzależnych elementów. W etnologii (antropologii kulturowej) - funkcjonalizm przeciwstawiał się koncepcją ewolucjonistów. Na podstawie fragmentarycznych danych starali się ustalić ogólne linie rozwoju kultury. Badając współczesne społeczeństwa prymitywne starali się wykryć, jakie funkcji spełniają poszczególne elementy kultury danego społeczeństwa w podtrzymywaniu danego systemu społecznego. Postulaty funkcjonalizmu: - funkcjonalnej jedności społeczeństwa- odnosił się tylko do społeczeństw pierwotnych , ukuty przez D. Malinowskiego mówił o skłonności społeczeństwa do unifikacji kulturowej w celu zaspokojenia potrzeb , - funkcjonalizmu uniwersalnego - przyjmuje się , że wszystkie formy społeczne i kulturowe mają funkcje pozytywne, - niezbędności - każdy obiekt , obyczaj , idea spełniają jakąś żywotną funkcje , mają do spełnienia żywotny cel i stanowią niezbędną część działającej całości.
56. GŁÓWNE KATEGORIE FUNKCJONALIZMU
57. KONCEPCJA SYSTEMU SPOŁECZNEGO T. PARSONSA W centrum zainteresowania Parsonsa jest system społeczny - wszelka zbiorowość współdziałających osobników, których działania są motywowane w kategoriach optymalnego zaspokojenia i których postawa wobec własnej sytuacji i wzajemnych stosunków jest określana i wyrażana w kategoriach systemu kulturowo wyznaczonych i wspólnych symboli. Całość systemu odwołuje się do konsensusu społecznego - współdziałania. Podstawowym celem każdego systemu społecznego jest stabilność - utrzymanie go w stanie równowagi. System jest trwały i stabilny wtedy, gdy spełnione są warunki do nieustannego odtwarzania tożsamości systemu. System społeczny jest układem wzajemnie powiązanych i zależnych działań, tożsamym ze strukturą społeczną. System społeczny jest definiowany głownie przez wymogi funkcjonalne. W modelu teoretycznym Parsonsa funkcja jest pierwotna wobec struktury; utrwalone, zinstytucjonalizowane normy i stosunki między działającymi jednostkami są zawsze rozpatrywane jako korelaty wymogów stabilności systemu (struktury).
58. PODSTAWOWE MECHANIZMY WŁĄCZANIA JEDNOSTKI DO SYSTEMU SPOŁECZNEGO WG PARSONSA Miejsce jednostki w strukturze (systemie społecznym) określane jest przez normy przypisane jej działaniom, czyli rolę. Rola wiąże się zawsze z wyznaczeniem statusu (pozycji) przypisywanego jednostce przez grupę. „Pozycja” i „rola” nie są tu używane oddzielnie - Parsons traktuje je jak dwuczłon, podstawowe ogniwo konstrukcji strukturalno - funkcjonalnej. Określając pozycje jednostki w strukturze, Parsons wprowadza tzw. zmienne wzoru, które zawsze wyraża przez dychotomiczne pary kategorii.
59. KRYTYKA FUNKCJONALIZMU
60. TEORIA ADAPTACJI DO ANOMII R. MERTONA Anomia - typ zachowania, które odbiega od powszechnie akceptowanych celów i sposobów ich osiągania. Do zachowań anomijnych prowadzi rozbieżność między kulturowo określonymi aspiracjami i społecznie określonymi drogami wiodącymi do ich realizacji. Merton opracował typologię strategii adaptacji do zachowań anomijnych. Są to: - konformizm - innowacja - rytualizm - bunt Myślenie o zmianie Merton wywiódł z dewiacji społecznej. Optuje on za konformizmem jako gwarantem zachowania struktury społecznej (jak Parsons), ale twierdzi, że każda struktura musi mieć dynamikę (zróżnicowany stopień przyswojenia wzorów socjalizacyjnych). Dewiacja w społeczeństwie to wg Mertona każda reakcja lub sposób adaptacji jednostki czy grup wobec stanu anomii czy potencjału anomijnego; anomia jest zawsze rezultatem dezintegracji w obrębie kultury i struktury - brak równowagi między celami i środkami prowadzi do tego, że uznane za dominujące cele kulturowe oraz odpowiednie dla ich osiągnięcia prawomocne środki normatywne przestają regulować działania jednostek. Każdy musi się „adaptować” - reagować na rozbieżności; poziom dewiacji mierzy się przez poziom tych adaptacji. Im bardziej cele kulturowe systemu społecznego wymuszają osiąganie sukcesów w określonych dziedzinach oraz im mniejsza jest równowaga dostępu do realizacji tych celów, tym większa jest możliwość anomii (wyższy jest stopień zachowań dewiacyjnych w systemie). Motywacje działań jednostkowych są generowane przez system.
61. ANALIZA FUNKCJONALNA WG R. MERTONA Teoria średniego zasięgu to pojęcie wprowadzone przez funkcjonalizm Mertona. Postuluje on tworzenie licznych teorii zamiast wielkich systemów teoretycznych; te liczne teorie mają wynikać z badań. Uzasadnia to tym, że jego zdaniem jakiekolwiek wielkie systemy teoretyczne są przedwczesne - nie powstały jeszcze wartości teoretyczne i empiryczne niezbędne do ich zbudowania (socjologia to nauka młoda; Merton wierzy, że będzie możliwe zbudowanie tych wielkich systemów za kilkaset lat). Klasyczna teoria funkcjonalna jest definiowana przez 3 podstawowe zasady. Merton wyznacza te 3 klasyczne tezy definiujące funkcjonalizm, a potem je podważa. Tezy definiujące klasyczny funkcjonalizm (wg Mertona): 1)teza o funkcjonalnej jedności systemu 2)teza o funkcjonalnej uniwersalności systemu 3)teza o niezbędności funkcjonalnej elementów dla systemów społecznych Merton dyskutuje ze statycznym charakterem teorii funkcjonalnej. Zaczyna tę polemikę od nowego rozumienia pojęcia funkcji, co doprowadza do tego, że zmiana jest traktowana jako immanentna cecha struktury (jest to bliskie teorii konfliktu). Merton wprowadza pojęcie dysfunkcji dla oznaczenia tych elementów, które wnoszą do systemu napięcia i sprzeczności, przez co sprzyjają powstawaniu konfliktu. Merton pozostaje jednak funkcjonalistą - odcina się od teorii indywidualistycznych i psychologicznych. Oznacza to, że głównych źródeł zmiany społecznej nie szuka on we wrodzonych cechach jednostek, ale zawsze upatruje je (są one warunkowane) w strukturze społecznej. Myślenie Mertona jest dwuczłonowe: dotyczy kultury i struktury. Wzory zachowań są utrzymywane przez strukturę i wytwarzane kulturowo. Jeśli nie ma zgody między światem kultury i światem struktury, rodzi się anomia.
62. ZAŁOZENIA TEORII KONFLIKTU Teoria konfliktu (przedstawiciele Ralph Dahrendorf, Karol Marks). Krańcowo odmienna teoria od funkcjonalizmu. Od dawna przedstawiano rzeczywistość opartą na przymusie, dominacji i konflikcie. Należało tym wyobrażeniom nadać kształt teoretyczny. Pierwsze teorie konfliktu powstały już w XIX stuleciu. Były one zwykle obudowane wokół jakiegoś konfliktu uznanego za podstawowy. Może to być konflikt: o Klasowy o Rasowy o Narodowy o Religijny. Najwybitniejszym przedstawicielem teorii był Marks, jego teoria oparta była na interpretacji historii jako ustawicznej walki klas. Teoretycy konfliktu przyjmują, iż interes jest głównym motywem działań jednostki. Konflikt ma być cechą charakterystyczną dla wszelkiej zbiorowości ludzkiej, zarówno małej grupy społecznej (rodziny), organizacji formalnej (przedsiębiorstwa), szerszej zbiorowości terytorialnej (społeczności miejskiej) oraz globalnego społeczeństwa stanowią społeczną przestrzeń do formowania się konfliktu, zarówno wewnątrz poszczególnych zbiorowości, jak i pomiędzy nimi. Teoria konfliktu zakłada, że wszelki układ społeczny zawiera w sobie tak współpracę i porozumienie, jak i kolizje interesów i konflikt. Ponadto w ich opinii stosunki między ludźmi oparte na przeciwstawności interesów prowadzą do zmian a przynajmniej zawierają aspiracje, które czynią zmianę prawdopodobną. Lewis A. Coser zaproponował aby konflikt definiować jako społecznie funkcjonalny sposób rozładowania napięć. Teoria konfliktu okazuje się użyteczna w rozpoznaniu procesów społecznych w toku zmiany, zwłaszcza gwałtownej i przyśpieszonej.
63. CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRZEBIEG KONFLIKTU I NATĘŻENIE WG L. COSERA
64. KLUCZOWE POJĘCIA ETNOMETODOLOGII Etnometodologia jest zrodzona teoretycznie z interakcjonizmu i fenomenologii socjologicznej. Istnieją formalne, niezależne od tego, co o nich myśli jednostka, właściwości aparatu poznawczego. Właściwym przedmiotem badań są procedury interpretatywne - ukryte, nieuświadamiane mechanizmy, konstytuujące wiedzę potoczną. W nastawieniu etnometodologicznym widać wyraźnie nawiązanie do fenomenologicznej redukcji. Etnometodologia chciała odkryć pierwotne procesy obiektywizacji - pokazać i zbadać metody, za pomocą których członkowie danego społeczeństwa nadają swym działaniom formalne cechy racjonalności i wytłumaczalności. Świat społeczny jest o tyle obiektywny, o ile go tak definiujemy (nie ma świata obiektywnego, tylko poczucie tej obiektywności).
65. GŁÓWNE ZAŁOŻENIA TEORII WYMIANY Szczególną rolę w stworzeniu tej teorii odegrał Geogr. C, Homans oraz Peter Blau. Założeniem teorii wymiany jest jednostka jako fundament społeczeństwa, oznacza to, że społeczeństwo składa się wyłącznie z jednostek, ich aktów wyboru, ich wytworów i niczego poza tym. W społeczeństwie nie ma niczego innego oprócz tego co sami ludzie weń włożyli. Jeśli ludzie w ogóle decydują się na tworzenie i podtrzymywanie życia zbiorowego to wyłącznie w imię korzyści, jakich mogą oczekiwać od społeczności. Teoria wymiany zakłada, że wszystkie fakty społeczne można zredukować do faktów psychologicznych. Zachowaniem jednostki kieruje dążenie do zyskiwania nagród i unikania kar. Człowiek działa w pewien sposób nie dlatego, że pragnie realizować jakąś normę kulturową (jak w teorii funkcjonalizmu) lecz dlatego, że realizując normę spodziewa się uzyskać nagrodę w postaci akceptacji ze strony innych, żyjąc w zbiorowości jednostka zachowuje się tak by być nagradzana i styka się z innymi jednostkami, które również chcą być nagradzane. W efekcie życie społeczne jest niczym innym jak wymianą nagród pomiędzy pojedynczymi osobnikami. Teoria okazała się bardzo skuteczna w analizie małych grup społecznych (krąg rówieśników, małe gangi przestępcze itp.) jednak poza tym obszarem jest praktycznie nieprzydatna.
|
|
|
|