Judaizm - religia monoteistyczna, ukształtowana w II tysiącleciu p.n.e.; stanowi religię narodową Żydów. Jest też pierwszą religią abrahamową. Jej wyznawcy znajdują się na całym świecie, ale obecnie jest ich najwięcej w Stanach Zjednoczonych - 5,6 mln i Izraelu - 4,7 mln. Podstawą judaizmu jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko stwórcą świata, ale także jego stałym "nadzorcą", czy też "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga.

Geneza judaizmu

Judaizm wywodzi się z wierzeń Hebrajczyków, którzy najprawdopodobniej wchodzili w skład koczowniczych plemion Habiru przybyłych do Syropalestyny zza Eufratu. Przechowywali oni tradycję o wędrówce Abrahama, którego uznają za swojego przodka z mezopotamskiego Ur do Kanaanu i przymierzu zawartym przez niego z Bogiem, który obiecał mu liczne potomstwo i we władanie kraj Kanaan. Znakiem tego przymierza stało się obrzezanie. Również przekazywano tradycje dotyczące potomków Abrahama (Awraham - אברהם): syna Izaaka (Icchak - יצחק), wnuka Jakuba (Jaakow - יעקב) (zwanego też Izraelem) i prawnuków: Rubena, Symeona, Lewiego, Judy, Issachara, Zabulona, Gada, Dana, Naftalego, Asera, Józefa i Beniamina - od których pochodzić miało 12 plemion izraelskich. Tradycja mówiła również o niewoli potomków Izraela w Egipcie (Micrajim - מצרים), o nowym przymierzu, jakie zawarł bóg Jahwe (JHWH - יהוה) z Mojżeszem (Mosze - משה), o plagach, które Bóg zesłał na Egipcjan i o pomyślnej ucieczce z Egiptu dzięki licznym cudom i opiece Boga. Zachowano też przekaz o wędrówce przez pustynię, ustanowieniu kapłaństwa (spośród synów Leewiego - lewitów), oraz o zdobywaniu Ziemi Obiecanej pod wodzą Jozuego w walkach z zamieszkującymi je ludami. Ciągłe zagrożenie z ich strony spowodowało tendencje centralistyczne i w końcu utworzenie zjednoczonej monarchii izraelskiej (Saul, Dawid, Salomon).

Według historyków religii zbieżności między wierzeniami Hebrajczyków a egipskim kultem Atona (nazwa podobna do hebrajskiego imienia Boga - Adonaj) mogą świadczyć o tym, że Hebrajczycy ulegli wpływom monoteistycznej doktryny Echnatona, lub na odwrót - zainspirowali tę doktrynę. W obu przypadkach zakłada się silne więzi Hebrajczyków z Egiptem oraz w różny sposób łączy się powstanie kultu Atona lub Jahwe z biblijnym exodusem. Inne hipotezy dotyczą henoteistycznego charakteru pierwotnej religii Hebrajczyków, w której główną rolę odgrywał bóg wojny YHWH Zastępów (pochodzenia madianickiego?). Biblijne świadectwa pokazują lokalne kulty, sprawowany na "wyżynach", na przykład na górze Garizim.

Król Salomon dokonał centralizacji kultu, budując w 967 p.n.e. świątynię jerozolimską, lecz po jego śmierci królestwo rozpadło się na dwa królestwa: Izrael (z siedzibą w Sychem) i Judę (z siedzibą w Jerozolimie). W obu ośrodkach kapłani spisywali teksty religijne i prawne, które stały się trzonem Biblii hebrajskiej i żydowskiego prawa religijnego.

Upadek królestw Izraela (722 p.n.e.) oraz Judy (586 p.n.e.) spowodowany był według tradycji licznymi odstępstwami od przykazań boga Jahwe, a szczególnie obdarzaniem czcią bogów "cudzoziemskich". Upadek królestwa Judy oznaczał zburzenie pierwszej świątyni jerozolimskiej i okres niewoli.

Judaizm świątynny

Judaizm świątynny powstał w czasach niewoli babilońskiej, po wypędzeniu ludności Izraela na tereny dzisiejszego Iraku i po najeździe Palestyny przez Achemenidów. W tym czasie ostatecznie zredagowano większą część Starego Testamentu oraz przeprowadzono reformę religijną (reforma Ezdrasza). Odnowiony judaizm zaczerpnął prawdopodobnie niektóre nowe koncepcje z zaratusztrianizmu: idee wędrówki dusz po śmierci do piekła lub nieba, Sądu Ostatecznego, przyjścia Mesjasza i osobistej odpowiedzialności za swoje czyny przed Bogiem.[1] Reforma wiązała się z włączeniem w kanon Biblii pism proroków: Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i innych. Po powrocie z niewoli babilońskiej oprócz odnowionego systemu wierzeń opracowano skomplikowaną liturgię, która była sprawowana wyłącznie przez kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej wybudowanej w 536-515 p.n.e. na miejscu starej świątyni króla Salomona. W świątyni tej nie było już jednak zaginionej Arki Przymierza. Pod panowaniem hellenistycznej dynastii Seleucydów (190-141 p.n.e.) próbowano zmusić Żydów do kultu bogów greckich, co spowodowało powstanie machabejskie. W II w. p.n.e. obok kapłanów i związanego z nimi stronnictwa saduceuszy, którzy bronili znaczenia kultu świątynnego, pojawili się "uczeni w piśmie" i stronnictwo faryzeuszy, którzy kładli nacisk na znajomość pism pięcioksięgu mojżeszowego i proroków oraz na skrupulatnym wypełnianiu zawartych w Biblii przepisów moralnych, rytualnych oraz prawnych. Oprócz nich powstawały mniejsze "sekty": ascetycznych esseńczyków, których poglądy zachowały się w rękopisach z Qumran, zwolenników Jana Chrzciciela oraz zwolenników Jezusa Chrystusa, którzy dali początek religii chrześcijańskiej. Po podbiciu kraju przez Rzymian (63 p.n.e.) rosnące znaczenie zdobywało niepodległościowe stronnictwo zelotów, których wysiłki spowodowały w końcu wybuch powstań żydowskich i zburzenie Jerozolimy przez Tytusa w 70 r. n.e., a następnie przez Hadriana w 135 r. We wszystkich dotychczasowych etapach rozwojowych judaizmu największe znaczenie religijne posiadali kapłani na czele z arcykapłanem.

Judaizm rabiniczny

Zburzenie świątyni jerozolimskiej oznaczało koniec kultu świątynnego i skoncentrowanie religii wokół Biblii. Miejsce kapłanów ostatecznie zajęli rabini - dawni "uczeni w piśmie" nauczyciele religii, którzy odtąd gwarantowali ciągłość wiary żydowskiej. Żydzi rozproszyli się po całym terenie Imperium Rzymskiego oraz państwa Partów. W tym okresie powstały charakterystyczne dla dzisiejszego judaizmu instytucje. Najważniejsze znaczenie miały dyskusje rabinów prowadzone w Jawne (132-90), które zaowocowały ostatecznym ustaleniem kanonu Biblii żydowskiej oraz obowiązującej interpretacji żydowskiego prawa religijnego. W Babilonie i Aleksandrii istniały dwa współpracujące z sobą ośrodki religijne, które zawarły w Talmudzie - będącym rodzajem komentarza do Pięcioksięgu mojżeszowego - zasady judaizmu w warunkach wypędzenia. Talmud nie jest świętą księgą, tak jak Biblia żydowska (zwana przez chrześcijan Starym Testamentem), ma jednak moc obowiązującą dla ortodoksyjnego Żyda w kwestiach kultu, ubioru, odżywiania się, prawa cywilnego i karnego, obowiązującego w żydowskiej wspólnocie. Talmud jest z kolei interpretowany przez rabinów, których dogłębna wiedza pozwala na ustalenie w konkretnej sytuacji, jakie zachowanie jest właściwe. W istocie podstawą judaizmu stała się nie wiara, ale raczej sposób postępowania, stąd niekiedy uważa się, że nie ma sprzeczności między tożsamością żydowską a brakiem wiary w Boga, pod warunkiem, że choćby w pewnym stopniu przestrzegane będzie prawo. Część Żydów pod przywództwem Anana ben Dawida odrzuciła Talmud (767 r.) dając początek religii karaitów. Talmud zawiera też pewne idee teologiczne, takie jak idea ofiary symbolicznej, koncepcja Szechiny - czyli Bożej Obecności, będącej wszędzie tam, gdzie zbierze się dziesięciu pobożnych Żydów, oraz wezwanie do nieustającego oczekiwania na Mesjasza, który poprowadzi Lud Izraela z powrotem do Palestyny.

Dalsze dzieje judaizmu wiążą się z jednej strony z próbami racjonalistycznego uzasadnienia judaizmu, którego ukoronowaniem jest "Podręcznik błądzących" Mojżesza ben Majmona (Mojżesz Majmonidesa, 1136-1204) - synteza myśli żydowskiej i filozofii Arystotelesa, a z drugiej mistyczne spekulacje dotyczące tzw. Maasei Bereszit (Tajemnic Stworzenia). Podstawowe dzieło mistyczne judaizmu, anonimowa Sefer Jecira, rozwija teorię o emanacji Boga w naukach o sefirot, osnutej wokół "Merkaba" - tajemniczego boskiego rydwanu z wizji Ezechiela. Najbardziej znaną szkołą mistycyzmu żydowskiego stała się Kabała, której "biblię" stanowi "Zohar" - dzieło powstałe w XIII wieku w Hiszpanii. Wśród mistyków żydowskich należy też wymienić Izaaka Lurię (1535-1572) oraz twórcę chasydyzmu Baal Szem Towa (1700-1760). Dalszy rozwój myśli żydowskiej zdominował problem antysemityzmu i stosunku wobec świata chrześcijańskiego i muzułmańskiego.

Nadzieje mesjańskie zmaterializowały się w ruchach sabataistów i frankistów, pochodzących od nazwisk "mesjaszy" Sabbataja Cwi (1626-1676) oraz Jakuba Franka (1726-1791), które jednak zakończyły się konwersją religijną - pierwszego z nich na islam, a drugiego - na chrześcijaństwo. Wstrząsem dla judaizmu był "Traktat teologiczno-polityczny" filozofa żydowskiego Barucha Spinozy, wydany w 1670 r., który zaatakował podstawy judaizmu: objawienie, koncepcję narodu wybranego, wiarę w cuda, metodę objaśniania Biblii oraz jej autorstwo. Spinoza za swoje poglądy został wyklęty przez rodzimą gminę amsterdamską.

Współczesne odłamy judaizmu

Judaizm ortodoksyjny

Judaizm ortodoksyjny opiera się na pełnym stosowaniu Talmudu w życiu codziennym; dzieli się na następujące nurty:

haredim (judaizm ultraortodoksyjny) - mają negatywne stanowisko wobec postępu kulturalnego i ograniczają do minimum kontakty ze światem zewnętrznym, tworząc swoiste getto. Domagają się niezmienionej normy tradycjonalizmu, noszą XIX-wieczne ubiory, nie skracają brody ani pejsów, rygorystycznie przestrzegają koszerności (koszerna jest nawet długość włosa na charakterystycznych, futrzanych kapeluszach). Kobiety noszą peruki. Ich stanowisko dobrze oddają słowa Mojżesza Sofera: "Wszystko co nowe, jest przez Torę zakazane". Niektórzy mają negatywny stosunek do świeckiego państwa Izrael, a niektórzy uważają nawet samo jego istnienie za przejaw bałwochwalstwa.

chasydzi - ruch zapoczątkował Baal Szem Tow właściwie Izrael Ben Eliezer (1700-1760). Chasydzi uznają wagę skrupulatnego wypełniania rytuałów, ale ważniejsze znaczenie ma pobożność i radość ze służenia Bogu. Chasydzi gromadzą się wokół wybitnych rabinów, zwanych cadykami, którzy zgodnie z ich przekonaniami są pośrednikami między światem Boga, a światem ludzi oraz uczą ich nawiązywać z nim kontakt. Często zajmują się dociekaniami kabalistycznymi. Ruch ten powstał na terenie dzisiejszej Ukrainy, Polski i Białorusi, ale przetrwali tylko chasydzi, którzy uciekli przed Holocaustem do USA i Izraela. Najbardziej znani są chasydzi bracławscy, lubawiccy i satmarscy. Często pielgrzymują do Polski do grobów cadyków m. in. z Kocka, Międzyrzecza, Leżajska, Góry Kalwarii i Lelowa.

nowoczesna ortodoksja aszkenazyjska (neoortodoksja), w Izraelu wyznawcy określani są jako datim - stworzona przez Rafaela Hirscha 1808-1888), rabina z Frankfurtu, którego hasłem było "Tora im derek erec" (Prawo z miejscowymi zwyczajami) chce pogodzić prawowierny judaizm ze współczesną kulturą, nauką i społeczeństwem. Żydzi wyznający ortodoksję nowoczesną noszą współczesne ubiory, chodzą ogoleni i nie izolują się od świata zewnętrznego. Większość Żydów ortodoksyjnych stara się znaleźć kompromis między prawem żydowskim, a rolą zawodową i obowiązkami społecznymi. W ostateczności ich ortodoksja może polegać jedynie na przynależności do synagogi ortodoksyjnej. Ortodoksja dominuje w większości krajów zamieszkanych przez Żydów (z wyjątkiem USA), posiada rozbudowaną sieć szkolnictwa ze szkółkami niedzielnymi, jesziwami i uniwersytetami (Bar Ilan w Izraelu, Yeshiva University w Nowym Jorku). W Izraelu zajmuje pozycję religii urzędowej z (jednym z dwóch) Naczelnych Rabinów Izraela. Warszawska synagoga im. Rywki i Zalmana Nożyków, jest wedle wyraźnego życzenia fundatorów synagogą ortodoksyjną. Ortodoksyjni są też wszyscy rabini zatrudnieni w tej chwili przez Związek Gmin Wyznaniowych w RP, ale członkiem Gminy może zostać każdy, niezależnie od stopnia religijności, kto podlega Prawu Powrotu Państwa Izraela (tzn. wystarczy, by przynajmniej jedno z dziadków było Żydem).

ortodoksja sefardyjska - podział Żydów na aszkenazyjskich i sefardyjskich wiąże się z dwoma ośrodkami żydowskimi we wczesnym średniowieczu: Niemcami i Hiszpanią. Sefardyjczykami nazywani są potomkowie Żydów hiszpańskich (wypędzonych w 1492 r.), a także portugalskich i włoskich, których łączyło stosowanie języka ladino i dialektów judeo- romańskich (tak jak Aszkenazyjczyków język jidysz) oraz dziedzictwo kulturowe. Pewne różnice liturgiczne, prawne, w zwyczajach, w metodach studiów talmudycznych spowodowały powołanie sefardyjskiego Naczelnego Rabina Izraela.

Judaizm postępowy

Judaizm postępowy (reformowany) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako "Tempel" (świątynia). Różni się on od tradycyjnego Judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia Szabatu, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten porzucił "nadzieję mesjanistyczną", uznając Żydów za grupę wyznaniową, a nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi, Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procesurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, w Izraelu natomiast - bardzo nieliczny i dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny.

Judaizm konserwatywny

Judaizm konserwatywny (masorati) utworzył rabin reformowany Zachariasz Frenkel w 1845 roku. Jest to ruch pośredni między judaizmem ortodoksyjnym i reformowanym opowiadający się za utrzymaniem języka hebrajskiego w liturgii, zachowaniem szabatu i przepisów koszerności. Rytuałów konwersji dokonywanych przez rabinów konserwatywnych nie uznają rabini ortodoksyjni (choć uznają je reformowani), co powoduje duży zamęt. W USA Zjednoczona Synagoga Ameryki należąca do nurtu konserwatywnego jest najliczniejsza pod względem liczby synagog (na 5,6 mln Żydów amerykańskich 1,3 mln należy do judaizmu konserwatywnego, dalsze 1,3 mln do judaizmu reformowanego, 0,6 mln do judaizmu ortodoksyjnego, a 0,3 mln do judaizmu rekonstrukcjonistycznego - jednak formalna przynależność do synagogi nie oznacza wypełniania praktyk i poziom wypełniania jest różny). Poza USA i Wielką Brytanią nurt ten jest bardzo nieliczny. Od 2005 roku trwają intensywne prace w Polsce nad utworzeniem w ramach judaizmu konserwatywnego Open Synagogue synagogi otwartej

Judaizm rekonstrukcjonistyczny

Judaizm rekonstrukcjonistyczny założył Mordechaj Kaplan. Jest to prąd uznający judaizm za cywilizację ewoluującą, Boga za projekcję ludzkich ideałów, a zbawienie jako proces o charakterze kosmicznym. Nurt ten podobnie jak pozostałe posiada własne szkolnictwo, ordynujące własnych rabinów.

Judaizm reformowany

Judaizm postępowy (reformowany) powstał w XIX wieku w Niemczech. Zapoczątkowała go reforma liturgiczna Izraela Jacobsona w 1810 r., który wprowadził hymny w języku niemieckim, muzykę organową, krótsze modlitwy. Synagogi reformowane są określane jako "Tempel" (świątynia). Różni się on od tradycyjnego judaizmu rabinicznego przede wszystkim uznawaniem prawa żydowskiego za historyczne i podlegające reformom, pełnym równouprawnieniem kobiet w liturgii, wprowadzeniem dowolności przestrzegania restrykcyjnych przepisów koszerności i obchodzenia szabatu, ułatwiając funkcjonowanie Żydów w nowoczesnych społeczeństwach. Nurt ten nie wymaga także wiary w Boga, a jedynie chęci podtrzymywania tradycji żydowskiej. Nurt ten porzucił "nadzieję mesjanistyczną", uznając Żydów za grupę wyznaniową, a nie odrębny lud. Stąd jego zwolennicy określali się chętnie jako Niemcy (Francuzi, Amerykanie, Polacy) wyznania mojżeszowego. Od czasu Holocaustu judaizm reformowany akceptuje jednak Państwo Izrael i syjonizm. Istnieją jego różne, skłócone z sobą często odmiany, które różnią się stopniem dowolności w interpretacji starych zasad obyczajowych. Żydzi reformowani przeprowadzają mniej uciążliwą procedurę konwersji (przejścia na judaizm), ale konwertyci nie są uznawani przez pozostałe odłamy judaizmu. Judaizm reformowany jest najliczniejszy w USA, w Izraelu natomiast - bardzo nieliczny i dopiero niedawno uzyskał pewną formę akceptacji państwowej. W Wielkiej Brytanii oprócz judaizmu reformowanego istnieje bardziej radykalny judaizm liberalny.

Jednym ze propagatorów judaizmu reformowanego w Polsce jest Robert Stiller.

Od 20 października 2006 roku, po raz pierwszy od czasów II wojny światowej i holokaustu, polska społeczność żydów reformowanych ma własnego rabina. Na urząd wprowadzony został rabin Burt E. Schuman. Uroczystościom przewodniczył rabin Uri Regev, prezydent Światowej Unii dla Judaizmu Postępowego (World Union for Progressive Judaism). Światowa Unia dla Judaizmu Postępowego, z siedzibą w Jerozolimie, jest największym w skali światowej ruchem żydowskim, działającym w 42 krajach, na 6 kontynentac

Judaizm mesjanistyczny

Judaizm mesjanistyczny (judeochrześcijaństwo) nie jest uznawany przez pozostałe odłamy judaizmu, ale jego członkowie uważają się za żydów i chrześcijan, spadkobierców starożytnych judeochrześcijan zwanych nazarejczykami. Żydzi mesjanistyczni łączą stosowanie prawa żydowskiego z chrześcijańskimi dogmatami (przeważnie w wersji protestanckiego ewangelikalizmu). Ruch rozpada się na wiele grupek (największa z nich - Jews for Jesus) i jest bardziej popularny w USA (liczy prawdopodobnie kilkaset tysięcy członków), zwłaszcza wśród małżeństw mieszanych. Pomysł utworzenia oddzielnego rytu judeochrześcijańskiego miało też kilku księży katolickich, np. karmelita Daniel Rufaisen, który walczył z władzami Izraela o uznanie go za Żyda. Przedstawicielem tego nurtu jest Joseph Baruch Shulam.

Felaszowie

Kolejną grupą w judaizmie są Felaszowie (Falaszowie, Felasza), którzy sami wolą o sobie mówić Beta Izrael. Są to Żydzi etiopscy, którzy mają nieco inny kanon pism, zwyczaje, a w liturgii stosują język gyyz.

Do judaizmu należy również zaliczyć karaimów (judaizm karaicki), którzy powstali w 767 r. n.e. na skutek działalności rabina Anana ben Dawida. Karaimi odrzucają Talmud, interpretują Biblię w sposób bardziej rygorystyczny i z powodu zasadniczych różnic utracili więź z pozostałymi odłamami judaizmu i stworzyli własną kulturę.

Prawo religijne

Prawo żydowskie (halacha) reguluje życie wyznawcy judaizmu tak szczegółowo, że trudno oddzielić wyznawanie religii od zajęć doczesnych. Jego podstawą jest Pięcioksiąg mojżeszowy (Tora), zinterpretowany w części halachicznej Talmudu. Talmud dzieli halachę na 613 przykazań (micwot): 248 nakazów i 365 zakazów. Halacha była wykładana w ogromnej literaturze kazuistycznej, w której do komentarzy dodawano następne komentarze. Za najpełniejszą powszechnie uznawaną kodyfikację uważa się Szulchan Aruch sefardyjskiego rabina Józefa Karo z XVI wieku, w wersji uzupełnionej dla Aszkenazyjczyków przez Mojżesza Isserlesa. Niższego rzędu wskazówkami są responsy cieszących się autorytetem rabinów, którzy jednak często wydając odmienne orzeczenia powodowali zajadłe spory.

Życie ortodoksyjnego żyda powinno wyglądać w sposób następujący:

W 8 dniu po narodzinach chłopiec powinien być obrzezany. W ceremonii uczestniczy mohel (dokonujący operacji), sandak (osoba trzymająca dziecko), rodzice, zaproszeni goście oraz prorok Eliasz, dla którego stoi specjalny fotel. Po operacji mohel oznajmia: "Imię jego w Izraelu będzie X, syn Y". W pierwszy piątek po narodzeniu rodzice winni wydać uroczysty posiłek (Szalom Zachar). Za synów pierworodnych powinien być złożony okup. Matka dziecka jest nieczysta rytualnie przez 7 dni po urodzeniu chłopca, a przez 14 po urodzeniu dziewczynki.

Dziewczynkę od 12 roku życia, a chłopca od 13 uważa się za dorosłych, tzn. nałożony jest na nich obowiązek przestrzegania halachy. Moment ten upamiętnia obrzęd bar micwy (u dziewczynek bat micwy), w którym młody Żyd ma obowiązek wyrecytować w synagodze przypadający na dany tydzień fragment Tory, a często wygłasza przygotowany uprzednio drasz (komentarz).

Halacha ogranicza kontakty między osobami różnej płci: zakazuje mężczyznom zwracać uwagę na urodę kobiet, wąchać ich perfum, słuchać ich śpiewu. Zakazane jest przebywanie dwóch osób różnej płci w zamkniętym pokoju (jichud), z wyjątkiem męża z żoną, rodzica z własnym dzieckiem, osoby dorosłej z dziewczynką do 3 roku życia lub chłopcem do 9 roku życia. Zakazana jest także masturbacja i stosunki homoseksualne.

Obowiązkiem każdego Żyda jest ożenić się i mieć dzieci (możliwie większą ich liczbę). Z powodu segregacji płci kojarzeniem małżeństw powinien zajmować się zawodowy swat (szadchan). Jeżeli młodzi godzą się na związek, dochodzi do zaręczyn (tenaim), podczas których ich rodziny ustalają wysokość posagu itp. Przed dniem ślubu pan młody odczytuje w synagodze haftarę (czytanie uzupełniające, fragment pism prorockich). Przed ślubem sporządzana jest także ketuba (dowód zawarcia małżeństwa w języku aramejskim). Elementami uroczystości jest wejście młodych pod baldachim (chuppa), wymiana obrączek symbolizująca chęć zawarcia małżeństwa, stłuczenie szklanki (wskazujące na konieczność opłakiwania zburzenia świątyni jerozolimskiej nawet w czasie wielkiej radości), siedem błogosławieństw małżeńskich, odmawianych przez rabina. Po ceremonii państwo młodzi są odprowadzani do pokoju, aby dopełnić jichud, po czym następuje uczta weselna. Halacha reguluje sposób odbywania stosunku: zaleca zapewnić przyjemność żonie; zakazuje zmuszania do współżycia, stosunku w okresie żałoby, w stanie nietrzeźwym, podczas miesiączkowania (po tym okresie kobieta ma obowiązek kąpieli rytualnej w mikwie), przy zapalonym świetle, w obecności innej osoby. Rozwód jest przywilejem męża i polega na wręczeniu listu rozwodowego (get), napisanego w języku aramejskim. Jeżeli mąż żąda rozwodu, a żona nie wyraża zgody, decyduje sąd żydowski (bejt din). Jeżeli zaś żona żąda rozwodu, a mąż nie wyraża zgody - członkowie bejt dinu mogą tylko próbować wpływać na męża. Dawniej w takich przypadkach bito go, aż wyraził zgodę, dzisiaj w Izraelu może zostać uwięziony, ale poza diasporą żydówka, której mąż odmawia zgody na rozwód albo zaginął, nie może wyjść ponownie za mąż.

Halacha nakazuje oddawanie czci osobom, które ukończyły 70 lat, a także swoim rodzicom. Nie wolno sprzeciwiać się im, zwracać po imieniu, zawstydzać ich i tracić panowania nad sobą w ich obecności. Dzieci mają obowiązek karmić i ubierać swoich rodziców, wstawać z miejsca, gdy wchodzą i wyrażać się o nich z szacunkiem.

Osoba na łożu śmierci powinna wyznać swoje grzechy. Dokuczanie takiej osobie, denerwowanie jej uważane jest za równe z morderstwem. Istnieje obowiązek czuwania przy konającym. Widząc oznaki śmierci obecni rozdzierają szaty i wołają: "Bądź błogosławiony Sędzio pełen prawdy". Po śmierci wodę w tym pokoju wylewa się jako skażoną przez anioła śmierci. Pogrzebem (tahara) zajmuje się bractwo zwane chewra kadisza. Zmarły powinien spocząć na cmentarzu żydowskim w jak najkrótszym czasie, a ekshumacja jest zabroniona. Krewni zmarłego mają obowiązek obchodzenia żałoby, stopniowo łagodzonej. Przez pierwsze 7 dni żałobnik nie może golić się, myć się, opuszczać domu, pracować, studiować Tory i słuchać muzyki; następnie przez pewien czas nie powinien jeść mięsa, pić wina ani zakładać nowej odzieży. Kaddisz jest modlitwą aramejską, która nie jest modlitwą za zmarłych, jak się błędnie sądzi, ale prośbą o pokój i dobre życie.

W ciągu dnia Żyd powinien odmówić trzy razy modlitwy: szachrit rano, minchę po południu i maariw wieczorem. Głównym składnikiem modłów są błogosławieństwa Szemone Esre, które należy odmawiać stojąc twarzą do Jerozolimy oraz Szema Jisrael ("Słuchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym"). W skład modłów wchodzą także fragmenty biblijne. Pory odmawiania modlitw, choć ściśle określone halachicznie, nie zawsze są przestrzegane przez chasydów, którzy uważają, że modlitwa powinna wynikać z przeżyć duchowych.

Ogromna ilość przepisów prawa żydowskiego dotyczy spożywania pokarmów. Ponieważ jest to czynność religijna, posilanie się powinno zacząć się i zakończyć stosowną modlitwą. Żywność dozwolona do spożycia jest określana jako koszerna (kaszer). Natomiast nieczyste, trefne pożywienie obejmuje: mięso zwierząt nieparzystokopytnych (wielbłądy) lub nieprzeżuwających (świnie), stworzeń wodnych nie posiadających płetw i łusek (kraby, raki, węgorze), owadów (z wyjątkiem niektórych latających, np. szarańczy) i robaków, większości ptaków, a także mleka i jaj pochodzących od takich zwierząt; owoców z drzew mających nie więcej niż trzy lata. Nie wolno jeść mięsa zwierząt, które nie zostały zabite w sposób rytualny (szechita) przez wykwalifikowanego rzezaka (czyli szojcheta), albo które padły i których wnętrzności nie zostały skrupulatnie sprawdzone. Także warzywa i owoce powinny być sprawdzone. Przepisy te mogą być w pełni stosowane tylko w bardzo zamkniętych społecznościach, np. teoretycznie Żyd powinien być obecny przy dojeniu, aby wykluczyć dolewanie mleka od niekoszernych zwierząt. Z innych przepisów: nie wolno spożywać mięsa razem z mlekiem (ortodoksyjni Żydzi mają zatem dwa komplety garnków, naczyń stołowych, sztućców i zmywarek), a między spożyciem potrawy mięsnej i mlecznej winien minąć stosowny czas. Zabrania się wysiewania na jednym polu dwóch rodzajów ziarna i używania odzieży z dwóch rodzajów włókna.

Obowiązek święcenia soboty (szabat) wynika z Dziesięciu Przykazań. Judaizm uważa go za specjalny dar Boga dla narodu żydowskiego. W tym dniu każdy żyd dostaje od Boga drugą duszę. Szabat zaczyna się w piątek wieczorem (gdyż religijna sobota rozpoczyna się ze zmierzchem) zapaleniem dwóch świec przez panią domu i odmówieniem przez pana domu błogosławieństwa kidusz nad czarą wina. W trakcie szabatu żydowska rodzina spożywa dwa posiłki świąteczne: w wieczór piątkowy oraz w sobotnie południe, w trakcie których śpiewa się hymny szabatowe. Kiedy szabat mija, po nabożeństwie wieczornym obchodzi się ceremonię hawdali, czyli "rozdzielenia" . W trakcie szabatu nie wolno wykonywać codziennych prac, a spis zajęć zabronionych jest bardzo obszerny: obejmuje zakaz podróżowania oraz zapalania ognia, (np. papierosów, świec, kominka i kuchenki gazowej, a także używania urządzeń elektrycznych, np. telefonów, żarówek, komputerów, wind, dzwonków elektrycznych). Zakaz zapalania ognia spowodował powstanie specjalnych przepisów kulinarnych, w których dania (np. czulent) dogotowują się przez całą noc i podawane są w sobotę na obiad. Obecnie w Izraelu w budynkach użyteczności publicznej znajdują się windy, które w okresie szabatu automatycznie zatrzymują się na każdym piętrze - dzięki temu nie trzeba naciskać przycisków - czyli powodować swoim działaniem zamknięcia obwodu elektrycznego.

Najważniejszymi świętami żydowskimi są: Nowy Rok - Rosz ha-Szana, Dzień Pojednania - Jom Kippur, Święto Namiotów - Sukkot, Chanuka, Purim, Pascha, Zielone Świątki - Szawuot.

Centrum życia wspólnoty jest synagoga. Synagogi ortodoksyjne mają bardzo różnorodny wygląd, ale pewne cechy wspólne. Panuje zasada segregacji płci (mechica), co w praktyce oznacza, że parter jest zarezerwowany dla mężczyzn, a galeria na piętrze - babiniec - dla kobiet. W centrum znajduje się podium - bima, a na ścianie zorientowanej w kierunku Jerozolimy - arka ze zwojami Tory.

Judaizm a chrześcijaństwo

Wyznawców judaizmu od chrześcijan różni przede wszystkim wizja Boga, sposób zbawienia oraz interpretacja prawa i przymierza mojżeszowego, czego następstwem jest również spór o mesjaństwo Jezusa Nazarejskiego:

Stary Testament zezwala na oddawanie chwały, składanie ofiar i kierowanie modlitw jedynie do samego Boga. Kult wszelkich innych istot określany jest mianem bałwochwalstwa, nieświadomej czci demonów i przedstawiony został jako jeden z największych grzechów.

Jednocześnie judaizm postrzega Boga jako jednoosobowego i w żaden sposób niepodzielnego, głównie w oparciu o takie wersety jak Powtórzonego Prawa 6:4. Z kolei większość wyznań chrześcijańskich uznaje jednego Boga trój osobowego wskazując na wypowiedzi Boga w liczbie mnogiej z Genesis 1:26, 3:22, 11:6-7, a także Izajasza 6:8 oraz Ozeasza 12:4(5). Innymi słowy, dla wyznawcy judaizmu kult Jezusa jest bałwochwalstwem, gdyż jest On postrzegany nie jako wcielenie samego Stwórcy, Boga Izraela, lecz jako stworzenie. Istnieje wiele wspólnot chrześcijańskich np. Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Jednota Braci Polskich odrzucających boskość Jezusa z Nazaretu, a traktujących go jako człowieka - Mesjasza obiecanego Żydom w proroctwach. Są również drobne grupy chrześcijan odrzucające tzw.preegzystencję Jezusa i uznające Jezusa za syna Miriam i Josefa, urodzonego w Betlejem jako obiecanego Mesjasza Izraela. Z kolei wielu chrześcijan uważa Jezusa za wcielenie samego Boga Jahwe.

Innymi słowy, wielokrotnie z powodu niezrozumienia poglądów chrześcijanie w judaizmie postrzegani są jako czciciele dwóch bogów: prawdziwego Jahwe i fałszywego Jezusa, podobnie jak niegdyś zbuntowany Izrael czcił Jahwe i Baala (1 Królewska 18:21). Jeszcze krytyczniej oceniani są wyznawcy różnych odłamów katolicyzmu, gdyż poza kultem Jahwe i Jezusa występuje tam adoracja aniołów oraz zmarłych uznawanych za świętych (gł. kult maryjny), a także kult obrazów, posągów, relikwii i hostii (sporządzanie jakichkolwiek kultowych podobizn czegokolwiek i kogokolwiek zostało zakazane przez Mojżesza w księdze Powtórzonego Prawa 4:15-18.25-26 czy 5:8).

Postrzeganie prawa mojżeszowego

Góra Synaj

Wyznawcy judaizmu uważają, iż prawo nadane Mojżeszowi na górze Synaj było ostatecznym wyrazem woli Bożej, przez co jest ono wieczne i niezmienne. Z kolei chrześcijanie twierdzą, iż prawo mojżeszowe było tymczasowym rozwiązaniem, które miało obowiązywać aż do nadejścia Chrystusa.

Nie oznacza to jednak, iż chrześcijanie odrzucają przepisy Tory, lecz część z nich uważają za obrazowe lub obowiązujące w sensie duchowym. Dla przykładu, składanie ofiar w świątyni miało symbolizować ofiarę Chrystusa, przez co jego śmierć jest ucieleśnieniem i końcem tych ofiar. Podobnie rzecz ma się z Paschą. Zakaz spożywania nieczystych zwierząt był jedynie obrazem duchowej rzeczywistości i chrześcijanie interpretują go jako zakaz kontaktu ze wszystkim co jest demoniczne. Nakaz uśmiercania grzeszników był jedynie wyrazem ostatecznych standardów Bożej świętości i sprawiedliwości oraz wiecznego sądu, który czeka niepokutującego grzesznika. Za aktualne uznaje się jednak większość przepisów o charakterze czysto duchowym, jak np. nakaz miłości Boga i bliźniego czy zakaz bałwochwalstwa, morderstwa itp.

Taką definicję prawa mojżeszowego wprowadził sam Jezus o czym wielokrotnie wspominają Ewangelie. Było to prawdopodobnie głównym powodem jego odrzucenia przez kapłanów oraz teologów żydowskich, którzy obstawali przy literalnej i niezmiennej interpretacji Tory. Według judaizmu nauki Jezusa są sprzeczne z tym, co nakazał Mojżesz, dlatego też nauczyciel z Nazaretu uznawany jest przez nich za zwodziciela i fałszywego proroka.

Podstawa zbawienia

W judaizmie podstawą zbawienia jest wypełnianie przykazań Bożych (podobnie zresztą jak w przypadku większości religii na świecie). Z kolei chrześcijaństwo głosi zbawienie z wiary w Jezusa niezależnie od uczynków (Gal. 2:16). Nauczanie to od początku wzbudzało wiele kontrowersji i było opacznie interpretowane - wyznawcy judaizmu i innych religii zarzucali chrześcijanom rozpustę (Rzymian 3:8). Jezus obiecywał swoim wyznawcom wieczne życie i uniknięcie sądu ostatecznego, gdyż sam miał ponieść karę za ich grzechy (Jana 3:18, 5:24). Nie oznaczało to jednak życia w rozpuście i samowoli, lecz całkowite przebłaganie za uchybienia i upadki tych, którzy szczerze żyją nie dla siebie samych, ale dla Jezusa (2 Koryntian 5:15; 1 Jana 2:1). Odrzucenie prawa mojżeszowego i przykazań Bożych jako podstawy zbawienia było postrzegane przez większość Żydów jako herezja najgorsza z możliwych.

Wiele odłamów chrześcijaństwa różnie interpretuje powyższe zagadnienia. Część uznaje Jezusa za objawienie jednoosobowe i w żaden sposób niepodzielnego Boga Jahwe (branhamowcy). Z kolei adwentyści nakazują zachowywanie przepisów związanych z przestrzeganiem szabatu. W katolicyzmie zamiast siódmego dnia świętowany jest pierwszy dzień tygodnia, niedziela, na pamiątkę zmartwychwstania Jezusa. Adwentyści, podobnie jak starożytni Żydzi, nie jedzą wieprzowiny, zaś katolicy, na wzór kapłaństwa mojżeszowego, posiadają świątynię, ołtarz, miejsce najświętsze, rodzaj krwawej ofiary (ofiara mszy uosabiająca powtórne ukrzyżowanie Jezusa, baranka Bożego), wodę oczyszczenia czy ofiary z kadzidła. Na przestrzeni wieków doszło do wymieszania różnych elementów judaizmu z chrześcijaństwem, czego przyczyną były rozbieżności dotyczące sposobu interpretacji Starego Testamentu, na którym opierało się nauczanie apostolskie.

Żydzi, (dosł. 'chwalcy /Jahwe/' lub 'czciciele /Jahwe/' z hebr. Jehudim, יהודים, jid. Jidn, ייִדן, ladino ג׳ודיוס Djudios) - naród wywodzący się od plemion semickich, zamieszkujących Palestynę, określanych jako Hebrajczycy albo Izraelici, posługujący się początkowo językiem hebrajskim.

Pierwotnie wchodzili oni prawdopodobnie w skład grupy Habiru, którą w II tysiącleciu p.n.e. tworzyły ludy przybyłe do Syropalestyny z obszarów Mezopotamii. Uważa się, iż termin Hebrajczycy pochodzi właśnie od nazwy Habiru. Podstawą tożsamości narodu żydowskiego była religia narodowa - judaizm oraz kultura żydowska.

Żydzi zamieszkujący Państwo Izrael są nazywani Izraelczykami.

Źródło słów

Określenie Żyd, Żydzi pochodzi od słów Juda, Judejczyk - imienia jednego z 12. synów biblijnego patriarchy Jakuba oraz późniejszej nazwy jednego z 12. pokoleń Izraela. Plemiona Judy oraz Symeona zamieszkały w południowej części Palestyny, gdzie też znajdowała się Jerozolima, późniejsza stolica całego Izraela a następnie, po podziale państwa Salomona, Królestwa Judy. Judejczycy uważali się za bardziej godnych potomków Izraela, gdyż posiadali starożytną stolicę Dawida, świątynię Jahwe oraz w większym stopniu niż ich pobratymcy z północy zachowywali przepisy prawa mojżeszowego. Pod koniec VIII wieku p.n.e. północne Królestwo Izraela zostało rozbite przez Asyryjczyków, którzy także uprowadzili ludność hebrajską sprowadzając na jej miejsce inne narody. Wówczas Judejczycy stali się jedynym pokoleniem Izraela zamieszkującym tereny Ziemi Obiecanej oraz jedynymi Izraelitami, którzy posiadali własne państwo. Od tego momentu pozostałe pokolenia Izraela znajdujące się w diasporze są już rzadko wspominane przez Stary Testament, zaś określenie Judejczyk zaczyna być tożsame ze słowem Izraelita, Hebrajczyk. Także w VIII wieku przed Chrystusem w annałach Tiglatpilesara III pojawiają się najstarsze wzmianki o Judzie i rządzących nim królach. O królestwie Judy mówią także dokumenty Sanheriba, Asarhaddona, Assurbanipala oraz Nabuchodonozora II.

Pod koniec VII wieku p.n.e. Nabuchodonozor II rozpoczął przesiedlenia ludności judejskiej na tereny Babilonu, zaś w roku 587 p.n.e. został zmuszony do zburzenia Jerozolimy, świątyni i uprowadzenie pozostałych Judejczyków. To właśnie w okresie niewoli babilońskiej termin Judejczyk, Żyd stał się tożsamym ze słowem Izraelita, Hebrajczyk, tak iż mianem Żydów zaczęto określać wszystkie 12 pokoleń, a nie tylko samych Judejczyków. Trend ten można zaobserwować w Starym Testamencie, gdzie słowa Judejczyk i Judejczycy zastępują słowa Izraelici w księgach spisanych po upadku Królestwa Judy. Słowo jehudi יהודי (Judejczyk = Żyd) występuje sporadycznie jeszcze przed niewolą babilońską (2 Królewska 16:6, 25:25, Jeremiasza 32:12, 34:9, 36:14.21.23 38:19), lecz w księgach Nehemiasza i Estery pojawia się aż 61 razy, kilkakrotnie używa go Jeremiasz po upadku Jerozolimy, prorok Zachariasz posługuje się nim określając Izraelitę (8:23). Słowo jehudai יהודאי (Judejczycy = Żydzi) pojawia się dopiero w księdze Daniela (3:8.12) i jest wielokrotnie użyte w księdze Ezdrasza (4:12.23, 5:1.5, 6:7.8.14).

W Nowym Testamencie wszyscy Izraelici często określani są mianem Judejczyków (Żydów), pomimo iż wielu nie pochodziło z plemienia Judy. Apostoł Paweł pochodzący z pokolenia Beniamina (Filipian 3:5) nazywał siebie Judejczykiem, czyli Żydem (Dzieje Apost. 21:39, 22:3; Galacjan 2:15), co wskazuje na fakt, iż już w I wieku n.e. słowo Judejczyk było przez samych Izraelitów używane jako określenie Hebrajczyka.

Wszystkie imiona, które biblijny Jakub-Izrael nadawał swoim 12. synom, posiadały duchowe znaczenie, co dotyczy także imienia J(eh)uda. Z języka hebrajskiego tłumaczy się je jako chwała, wychwalony, wysławiony (w odniesieniu do Boga Jahwe). Żyd (Judejczyk) oznacza więc czciciela lub chwalcę Boga Jahwe i takie tłumaczenie imienia potwierdza opis z księgi Rodzaju 29:35.

Najstarsze dzieje Żydów.

Najstarszą historię Żydów przedstawia Biblia, która określa ich jako naród wybrany przez Boga Jahwe. Żydzi mieli pochodzić od Abrahama, który około 1800 r. p.n.e. przywędrował z Ur w Mezopotamii do ziemi Kanaan (obecnie Palestyna oraz państwo Izrael). Podczas trójpokoleniowego pobytu w Kanaanie Żydzi zaczęli posługiwać się językiem starokananejskim (będącym punktem wyjścia do języka hebrajskiego), choć w/g Biblii byli pierwotnie Aramejczykami. W późniejszym okresie Żydzi przebywali w Egipcie do 1200 p.n.e., gdy pod wodzą Mojżesza powrócili podzieleni na 12 plemion do ziemi Kanaan jako Ziemi Obiecanej przez Boga. Około 1050 p.n.e. zjednoczeni przez króla Saula pokonali plemiona filistyńskie. Za panowania królów Dawida i Salomona królestwo przeżywało rozkwit kulturalny i gospodarczy, stając się lokalnym mocarstwem. Król Dawid zdobył Jerozolimę i ustanowił ją stolicą królestwa (rok 1003 p.n.e.).

Po śmierci Salomona doszło do podziału państwa na dwa królestwa: Judę ze stolicą w Jerozolimie i Izrael ze stolicą w Samarii. Królestwa te prowadziły ze sobą nieustanne wojny przez dwieście lat, aż do podbicia Izraela przez Asyrię. W VI w. p.n.e. Judę zdobył Babilon, a Żydzi zostali uprowadzeni w tzw. niewolę babilońską. To wydarzenie zapoczątkowało rozproszenie - żydowską diasporę. Do Judei wróciła bowiem tylko niewielka część wysiedlonych Żydów, i to dopiero za króla Persji Cyrusa II Wielkiego. Reszta pozostała nad Eufratem, tworząc świetnie prosperującą społeczność.

Wielu uczonych uważa, iż nazwa Hebrajczycy pochodzi od terminu Habiru, starożytnego określenia wędrownych plemion semickich przybyłych do Palestyny zza Eufratu, którzy za czasów Amenhotepa IV spustoszyli miasta-państwa Kanaanu. Najstarszą inskrypcją wymieniającą Izrael wśród narodów Kanaanu jest Stela Merneptaha z XIII wieku p.n.e., zaś pierwsze wzmianki o Izraelu jako państwie znajdują się na Steli Meszy z IX wieku p.n.e.

Żydzi w diasporze

Palestyńska wspólnota żydowska przez kolejne stulecia podlegała, wraz z całym krajem, władzy imperium perskiego, następnie Aleksandra Wielkiego, Ptolemeuszów egipskich i ostatecznie syryjskich Seleucydów - aż do powstania Machabeuszy w 167 r. p.n.e., w którego efekcie powstało niezależne królestwo żydowskie. Przez całą drugą połowę pierwszego tysiąclecia p.n.e. rozwijała się świadomość narodowo-religijna Żydów w oparciu o religię judaizmu, która została skodyfikowana w tym okresie. Głównym centrum religijnym Żydów jest od tego czasu Jerozolima, gdzie stała Świątynia Jerozolimska. Po stu latach królowie żydowscy jako wasale poddali się Rzymianom. W I i II w n.e., po dwóch kolejnych powstaniach żydowskich, Rzymianie zdziesiątkowali ludność żydowską i zlikwidowali niepodległe królestwo. Od tej pory do czasów państwa Izrael przeważająca większość Żydów żyła poza Palestyną.

Ludność żydowska w diasporze w wyniku rozproszenia w różnych warunkach życiowych i w różnym otoczeniu rozpadła się na kilka odrębnych grup etniczno-kultowych: Aszkenazyjczyków, Sefardyjczyków, Żydów orientalnych, posługujących się różnymi językami (jidysz, dialekty judeo-romańskie). Pomimo rozproszenia, Żydzi zachowali swoją kulturę przez blisko dwa tysiące lat. Elementem łączącym Żydów rozsianych po całym świecie była ekskluzywistyczna, monoteistyczna religia - judaizm, którego przykazania obejmowały nie tylko kwestie wiary, lecz szczegółowo regulowały wszystkie aspekty życia codziennego. Judaizm stanowił podstawę świadomości narodowej Żydów i stanowił wyznacznik żydowskości - w przypadku Żydów wyznanie ściśle pokryło się z narodowością.

Diaspora żydowska rozproszyła się po całym znanym wówczas świecie. Kolonie żydowskie powstały w całej Europie, w nieprzyjaznym Rzymianom imperium perskim, na Kaukazie, w zachodnich Chinach, w Etiopii, w Arabii, w Afryce - zarówno w prowincjach rzymskich, jak i na jej wschodnim wybrzeżu. Nauki Mahometa wykazują wpływ teologii żydowskiej. Był to również okres żydowskiego prozelityzmu - najbardziej znanym jego przykładem jest Kaganat Chazarski. Istniejące od VI do X wieku na stepach między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim państwo Chazarów, ludu pochodzenia tureckiego, przyjęło judaizm jako wyznanie państwowe. Niektórzy autorzy, na przykład Artur Koestler, popierali kontrowersyjną tezę według której po upadku państwa Chazarów uchodźcy chazarscy przybyli do Europy i dali początek Żydom aszkenazyjskim. Nowoczesne badania genetyczne przeczą tej teorii.

Diaspora europejska

W średniowieczu najliczniejsza była diaspora europejska. Pierwszym wielkim ośrodkiem osadnictwa żydowskiego była Andaluzja - muzułmańska Hiszpania (stąd sefardim, hebr. "Hiszpanie"), gdzie warunki dla Żydów do przybycia Almorawidów w 1086 r. były tak korzystne, że często sprawowali najważniejsze funkcje państwowe. Diaspora andaluzyjska uległa rozproszeniu po reszcie Europy i po Bliskim Wschodzie po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii i Portugalii w latach 1492-1497. Wtedy największym ośrodkiem osadnictwa żydowskiego w Europie stały się kraje niemieckie (stąd aszkenazim, hebr. "Niemcy"). Natomiast w Polsce Żydzi masowo osiedlali się od XIII wieku. Niedługo po odkryciu Nowego Świata zaczęło się osadnictwo żydowskie w Ameryce.

W krajach feudalnej Europy chrześcijańskiej Żydzi stanowili odrębną grupę ludności, w istocie odrębny stan - rządzili się własnymi prawami, mieli własne sądy, władze samorządowe, zwykle cieszyli się ochroną panującego, ponieważ jako "słudzy Skarbu" (servici camerae) zapewniali mu dopływ gotówki z podatków. Żydzi skupiali się w miastach, gdzie osiedlali się w gettach - odrębnych dzielnicach, nieraz z własnymi murami i władzami. Należy podkreślić, że getta stanowiły skupiska dobrowolne i otwarte, podobnie, jak skupiska innych grup narodowościowych (np. Ormian).

W diasporze częste były akty wrogości wobec Żydów, szczególnie w okresach klęsk żywiołowych, za które ich winiono. Przybierały one zwykle formę pogromów - ruchawek tłumu, mordującego Żydów i rabującego dzielnice żydowskie. Ponadto oskarżano Żydów o mordy rytualne (sprawa Szymona z Trydentu) i profanacje. Aż do czasów reżimu Hitlera w Europie nie zdarzały się natomiast prześladowania w formie represyjnego ustawodawstwa - bo nie należy za takie uważać systemu feudalnego prawa, w którym każda grupa ludności ("nacja", "stan") miała właściwe dla siebie przywileje i ograniczenia. Wyjątkiem była Rosja, gdzie carowie nakładali na Żydów dalej idące ograniczenia i dopuszczali do pogromów. Do XX wieku ogólne nastawienie chrześcijan do Żydów, których wciąż uważano za "nieprzyjaciół Chrystusa", było nieprzyjazne, a niekiedy otwarcie wrogie.

W drugiej połowie XIX i XX wieku wśród Żydów europejskich powstały dwie przeciwstawne koncepcje: dążenie do asymilacji Żydów w miejscu ich zamieszkania oraz odrodzenia więzi narodowych i utworzenia własnego państwa (syjonizm). Narastające nastroje antysemickie w Europie oraz wzrastająca popularność ruchu syjonistycznego przyczyniły się do zapoczątkowania, a potem do emigracji kolejnych grup Żydów do Palestyny.

Święte pisma

Tora

Tanach

Talmud

Miszna

Gemara

Tora /hrwt/ (powrót na górę strony)

Tora jest powszechnie znana jako pięć początkowych ksiąg biblijnego Starego Testamentu. Według żydowskiej tradycji jest księgą objawioną, jest znakiem Przymierza (łac. testamentum - przymierze) Boga z Izraelem. Została dana mojżeszowi na górze Synaj. Zawiera przesłanie Boga do człowieka.

Początkowo istniała tylko w tradycji ustnej - jako nauka i prawo. Według zapisu w Talmudzie (Pirke Awot 1, 1) Mojżesz przekazał ją swemu następcy Jozuemu, Jozue Sędziom (przywódcom pokoleń), oni prorokom, a ci Mężom Wielkiego Zgromadzenia (Sanchedrynowi). W VII w. p.n.e. Tora została spisana. Odtąd stała się kanonem i twierdzą wiary. Jej słowa dokładni policzono (79.841) i do dziś żadne z nich nie zostało zmienione. Tora określana jest niekiedy mianem pięcioksięgu (hebr. Chumasz), gdyż składa się z pięciu ksiąg:

1. Sefer Bereszit - Księga Rodzaju - łac. Genesis

2. Sefer Szemot - Księga Wyjścia - łac. Exodus

3. Sefer Wajikra - Księga Kapłańska - łac. Leviticus

4. Sefer Bamidbar - Księga Liczb - łac. Numeri

5. Sefer Dewarim - Księga Powtórzonego Prawa - łac. Deuteronomium

Nazwy hebrajskie biorą się od początkowych wyrazów lub wyrażeń każdej z ksiąg.

Tora ma dla wyznawców judaizmu wielorakie znaczenie. Przede wszystkim stanowi Prawo, mające Boski charakter, wobec którego wszyscy są równi. Najkrócej wyraża je Dekalog. Torą religijni Żydzi nazywają całą naukę o świecie i Bogu. Tora jest historią starożytnego Izraela.

Tora jest także główną częścią Tanachu (w kościele chrześcijańskim znanego jako Stary Testament), czyli kanonu 24 ksiąg żydowskich. Składa się on z trzech części: Tory (prawo) obejmującej 5 ksiąg, Newiim (prorocy) - 8 ksiąg i Ketuwim (pisma) - 11 ksiąg. W 243 r. p.n.e. Tanach przetłumaczono na grekę. Powstały przez to przekład nazwano Septuagintą (grec. "siedemdziesięciu"), poniewąz według legendy dokonało go siedemdziesięciu mędrców i każdy przedstawił identyczny tekst, choć pracowali w całkowitym odosobnieniu. Rozpowszechnienie języka greckiego w tamtym okresie sprawiło, że Tanach stał się znany w całym ówczesnym świecie, otrzymując nazwę Biblia Hebrajska, od greckiego biblios - księga. W końcu IV w. n.e. Hieronim ze Strydonu przetłumaczył Tanach z greki na łacinę (przekład o nazwie Wulgata).

Egzemplarze liturgiczne Tory, zwane sefer Tora, przechowuje się w aron ha-kodesz (hebr. święta skrzynia), umieszczonej na wschodniej ścianie synagog i domów modlitw. Pisane są one odręcznie na pergaminie przez soferim, zawodowych przepisywaczy, specjalnym atramentem, gęsim piórem, zgodnie z regułami ustanowionymi przez masoretów (od hebr. masora - tradycja). Pergaminy są aszywane i zwijane w rodały, które następnie ubiera się w bogato haftowane okrycia zwane meil (sukienka) i ozdabia złotymi lub srebrnym koronami i tarczami. Korony mają dzwoneczki po to, by w momencie wyjmowania rodałów słysząc je wierni powstali z miejsc. Rodały są zaopatrzone w misterne wskazówki (hebr. jad) w kształcie ręki z wyciągniętym wskazującym palcem - po to, by przy odczytywaniu nie dotykać tekstu bezpośrednio ręką. Niegdyś sefer Tora przynoszono do synagogi uroczyście pod baldachimem ślubnym ze śpiewem i tańcami.

Dla Żydów Tora była zawsze księgą świętą. Ponieważ przez dwa tysiące lat nie mieli własnej ojczyzny, właśnie ją nazywali swoją ojczyzną.

Talmud

Prawo (Tora) przekazywane było z pokolenia na pokolenie. "Mojżesz otrzymał Prawo na Synaju i przyniósł je Jozuemu, Jozue Starszym, Starsi Prorokom, a Prorocy cłonkom Wielkiej Rady..." (fragment Sentencji Ojców z Miszny). W zmieniającym się świecie ogólne Prawo wymagało tłumaczenia, wyjaśnienia umożliwiającego praktyczne stosowanie, co też czynili mędrcy każdego pokolenia (tzw. tannaim).

Na początku III w. ustna interpretacja prawa stała się niezwykle skomplikowana. Wymogło to jego kodyfikacje, czego podjął się Juda ha-Nasi. W efekcie powstała Miszna (Prawo Ustne). Gromadząc praktyczne interpretacje zapisów Tory, stanowi ona pełny przewodnik po życiu codziennym Żyda, a także obejmuje orzeczenia na temat praktyk kapłanów w Świątyni. Całość podzielona jest na sześć rozdziałów, tzw. porządków (hebr. seder /rds/), wg tematyki.

1. Seder Zeraim ("nasiona") - prawa dotyczące rolnictwa oraz prawa ubogich, kapłanów i lewitów do zbiorów

2. Seder Moed ("czas wyznaczony") - prawa z dziedziny postów, świąt i szabatu oraz zasady ustalania kalendarza żydowskiego.

3. Seder Naszim ("kobiety") - prawo małżeńskie i rozwodowe oraz zasady regulujące pożycie małżeńskie.

4. Seder Nezikin ("szkody") - prawo cywilne i karne.

5. Seder Kodaszim ("świętości") - prawa zajmujące się ofiarami, ubojem rytualnym i porządkiem kultu świątynnego oraz uprawnieniami i obowiązkami kapłanów.

6. Seder Tohorot ("czystości") - zasady dotyczące różnych rodzajów rytualnej nieczystości i obrzędów oczyszczających.

Miszna nie obejmuje całego prawa ustnego. Znany jest także podobny zbiór zwany Tosefta (Suplement). Jest on również podzielony na sześć rozdziałów zatytułowanych tak samo jak rozdziały Miszny.

Po spisaniu Miszny prawo ustne rozwijało się dalej z taką dynamiką, że dostrzeżono celowość podjęcia kolejnej próby kodyfikacji. Stosując Misznę jako podstawę do dyskusji, zebrano dodatkowy materiał zwany Gemarą. Spisanie dodatkowych komentarzy nastąpiło niezależnie w Palestynie i Babilonii. W efekcie, w IV w., w Palestynie, powstał tzw. Talmud Jerozolimski, natomiast póĽniejszy Talmud Babiloński zredagowano w Babilonii na początku VI w. Talmud Jerozolimski spisano w języku zachodnioaramejskim, a Babiloński we wschodnioaramejskim. Talmud Babiloński jest o wiele (ponad czterokrotnie) obszerniejszy od wersji palestyńskiej. On też stał się z czasem kodeksem powszechnie obowiązującym każdego religijnego Żyda.

Gemara jest spisana stylem dalece bardziej swobodnym i mniej systematycznym niż Miszna. Przypomina w formie dyskusję, w której często zmieniany jest temat, pojawiają się wątki poboczne. Dlatego nie jest tu zachowany logiczny ciąg rozumowania. Treść nie jest też usystematyzowana, dlatego też np. zasady święta Channuka znaleĽć można w traktacie o szabacie.

Talmud do dziś jest ważnym tekstem studiowanym w jesziwot (akademiach żydowskich, l. poj. - jesziwa). Charakter studiów nad Talmudem dobrze oddaje pewna anegdota.

Na zajęciach w jesziwa nauczyciel spostrzegł, że dwóch uczniów przygląda się ptakowi za oknem, zamiast studiować tekst.

"O czym myślicie patrząc na ptaka? - zapytał nauczyciel.

Jeden z chłopców odpowiedział - Ja myślę o duszy zdążającej do nieba.

Bzdura! Lepiej skup się na swojej pracy - odparł nauczyciel.

Drugi chłopiec odpowiedział - A ja myślałem o tym, co by się stało, gdyby ptak nagle zdechł i spadł na ogrodzenie oddzielające posiadłości dwóch sąsiadów. Próbowałem się zastanowić, do którego z sąsiadów powinno należeć mięso.

O, proszę! Oto ktoś, kto rozumie, na czym polega studiowanie Talmudu! - rzekł nauczyciel."

Święta

Święta żydowskie to piękny, lecz niestety niezmiernie rozległy temat. Bogactwo obrzędów, głębokie tło religijne, złożoność tradycji fascynują każdego początkującego badacza, lecz z czasem mogą także zniechęcać. Każda bowiem próba uzupełnienia wiedzy i poszerzenia jej daje więcej pytań niż odpowiedzi.

Dletego też nie roszczę sobie pretensji choćby do próby kompleksowego ujęcia tematu. Postaram się jednak przybliżyć pochodzenie, znaczenie i obrzędowość najważniejszych świąt. Początkowo zabaknie w moim przedstwieniu jakiejkolwiek systematyki, choćby nawet chronologicznej. I tak np. Rosz Haszana znajdzie się obok Pesah, czy nawe Szabatu (!!). Liczę jednak, że z czasem uda mi się stworzyć jakiś sensowny układ i przy rosnącej liczbie opisów nie dopuszczę do nadmiernego chaosu.

Szabat /tb#/

[wśród Żydów aszkenazyjskich używana jest wymowa SZABAS]

Pochodzenie

Szabat jest dla Żydów świętem najważniejszym. Jest wymieniony w Dekalogu jako czwarte przykazanie. W Księdze Wyjścia napisano: "Pamiętaj o dniu Szabatu, aby go święcić. Sześć dni będziesz pracował i wykonywał wszelką swoją pracę. Ale siódmego dnia jest Szabat Pana, Boga twego: nie bedziesz wykonywał żadnej pracy ani ty, ni twój syn, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoje służebnice, ani twoje bydło, ani obcy przybysz, który mieszka w twoich bramach. Gdyż w sześciu dniach uczynił Pan niebo i ziemię, morze i wszystko co w nich jest, a siódmego dnia odpoczął. Dlatego Pan pobłogosławił dzień Szabatu i poświęcił go" (Wj 20, 8-11).

Szabat jest świętem na cześć Boga Stworzyciela i Przymierza, które zawarł z Izraelem. Ma również przypominać Żydom wyzwolenie z niewoli egipskiej. W przykazaniu o Szabacie padają niezwykłe słowa, jak na drugie tysiąclecie p.n.e. Jest tam mowa o równości prawa do odpoczynku dla niwolnika, właściciela i obcego!

Żydzi uważają Szabat za największy dar, jaki otrzymali od Boga. Jest to dla nich dzień harmonii, wewnętrznego uspokojenia i pokoju. Ogromne znaczenie ma również jego mistyczna interpretacja. W Dekalogu określenie święty odnosi się tylko do jednego pojęcia - właśnie Szabatu. Wyznacza mu to najwyższą pozycję w żydowskim życiu religijnym.

Zakaz pracy

Powstrzymanie się od pracy w Szabat stanowi akt wiary. Praca bowiem nierozerwalnie łączy się z ujarzmianiem przyrody, podporządkowywaniem sobie natury. Prowadzi ona człowieka do poczucia, że jest on jedynym panem i stwórca. Szabat ma mu uzmysłowić, że prawdziwym Panem i Stwórcą tego świata jest Bóg.

Zasadniczym problemem przy omawianiu istory Szabatu, jest zdefiniowanie pracy. Nie zawsze oznacza ona bowiem wysiłek fizyczny. Pracę kreśla się jako działanie, które powoduje zmiany w otoczeniu, a więc działanie często utożsamiane jest z władzą człowieka nad przyrodą. Na podstawie tekstów biblijnych sformułowano listę 39 prac zabronionych w Szabat, po hebrajskau zwanych melahot: 1. orka

2. siew

3. żniwa

4. wiązanie snopków

5. młocka

6. czyszczenie ziarna

7. selekcja ziarna

8. przesiewanie

9. mielenie

10. wyrabianie ciasta

11. wypiek

12. strzyżenie owiec

13. wybielanie skór

14. czesanie (gręplowanie) surowca

15. farbowanie

16. przędzenie

17.-19. operacj tkackie

20. rozpuszczanie przędzy

21. zawiązywanie węzłów 22. rozwiązywanie węzłów

23. szycie

24. darcie tkanin

25. myślistwo, zakładanie pułapek

26. ubój bydła

27. obdzieranie ze skóry

28. uzdatnianie skór

29. skrobanie skór

30. cechowanie z znaczenie

31. krojenie materiału

32. pisanie

33. wycieranie napisów

34. budowanie

35. burzenie

36. rozpalanie ognia

37. gaszenie ognia

38. kończące budowę uderzenie młota

39. przenoszenie ciężarów z obszaru prywatnego w miejsce publiczne, i odwrotnie

Powyższy zbiór zakazanych prac został w Talmudzie poszerzony o tzw. chazerot. Są to czynności, które same w sobie nie łamią zakazu pracy w Szabat, ale są bardzo zbliżone do zakazanych i nie powinny być wykonywane, aby przez nieuwagę nie przekroczyć tej cienkiej bariery (i nie naruszyć nakazów Tory).

Choć melahot w swej pierwotnej formie brzmią nieco archaicznie, to jednak ich współczesna interpretacja i poszerzenie o chazerot pozwala na skuteczne stosowanie w dzisiejszym świecie. Na przykład praca 3. - żniwa. Oznacza ona każde usunięcie rośliny z miejsca, w którym wyrosła, do czego możemy zaliczyć: ścinanie, zrywanie kwiatów, liści, gałęzi, jagód, grzybów, owoców, wyrywanie krzewów rosnących w ziemi lub w doniczkach. Jesli poszerzymy tę kategorię o chazerot, w jej skład będą wchdzić także np. wchodzenie na drzewo (bo można przy tym złamać gałąˇ, a to oznacza zrywanie gałęzi, liści), opieranie się o drzewo (bo przez to może spaść owoc - co byłoby czynnością zakaaną), jazda konna (bo w jej wyniku mógłby zostać wyrwany grzyb lub strącony owoc z gałęzi), etc.

Odpoczynek

Szabat nie polega jednak wyłącznie na przestrzeganiu zakazów. W czwartym przykazaniu powiedziane jest "siódmego dnia Pan odpoczął". Odpoczynek po hebrajsku nazywa się menucha, co oznacza również pogodę, ciszę, pokój, wytchnienie. Menucha to stan, w którym nie istnieje konflikt, walka, nie ma strachu i nieufności. Spełniając przykazania Szabatu religijny Żyd może ten stan osiągnąć.

Szabat jest świętem podnioslym, ale i radosnym. Ma stanowiś przedsmak raju, życia w bliskości Boga. Wg Talmudu w tym dniu dna jest człowiekowi dodatkowa dusza - neszama jetera, która przydaje świętości należnej temu dniowi i opuszcza go wraz z zakończeniem święta.

Obyczaje

Na przygotowanie Szabatu należy poświęcić co najmniej jedną czwartą, ale nie więcej niż połowę, pieniędzy wydawanych w ciągu tygodnia. Ewentualna pożyczka na ten cel powinna być nieoprocentowana i zwrócona - jako dług honorowy - w pierwszej kolejności. W przygotowaniach powinni brać udział, choćby symbolicznie, wszyscy członkowie rodziny. Przed Szabatem ortodoksyjni Żydzi dokonywali twila - rytualnej kąpieli w mykwie (specjalnym basenie). Wszyscy tego dnia starali się wyglądać czysto i odświętnie. Ze względu na nakaz powstrzymania się od pracy na czas Szabatu zatrudnia się do pomocy nie-Żyda (zwanego "szabes-gojem"), który staje się zazwyczaj blisko związany ze swoimi pracodawcami, badąc traktowany niemal jak członek rodziny.

Przed rozpoczęciem szabatu, w piątkowe popołudnie mężczyˇni spotykają się w synagodze na nabożeństwie Kabalat Szabat (hebr. "przyjęcie szabatu"). Obchody szabatu rozpoczyna się rozpaleniem (w piątek, na 20 minut przez zmierzchem) i błogogsławieństwiem świec. Dokonuje tego zawsze kobieta, zazawyczaj pani domu. Następnie pan domu (po powrocie z synagogi) błogosławi żonę i dzieci, po czym wspólnie zasiadają do stołu. Na stole, przykrytym najlepszym obrusem, stoją dwie swiece, wino i dwie chałki przykryte serwetą. Następuje kidusz (błogosławieństwo wina) i każdy uczestnik wieczerzy upija po łyku z kielicha wina. Kolejny etap to obmywanie rąk i dalsze błogosławieństwa. Póˇniej ojciec rodziny błogosławi chałkę i każdy bierze po kawałku do zjedzenia. Potem zaczyna się wieczerza.

Tradycyjnie w szabat spożywa się trzy posiłki - w piątkowy wieczór, sobotnie południe i na koniec szabatu, w sobotni wieczór. Szabatowe menu obejmuje najczęściej: ryby (zwykle faszerowany karp lub śledzie), siekana wątróbka z jajkiem, rosół z knedlekami lub farfelkami , kugel (potrawa podobna do anglosaskiego puddingu), cymes (danie z owoców i warzyw) oraz - najbardziej charakterystyczny - czulent (gorące danie z mięsa, ziemniaków, pęczaku, fasoli, cebuli i innych).

Szabat jest świętem radosnym, przeznaczonym dla odpoczynku, rodziny i Boga. Na czas jego trwania zapomina się o codziennych problemach i kłopotach, a koncentruje na tym, co przyjemnego miało miejsce w kończącym się tygodniu. Szabat jest równiez okazją do studiowania pism religijnych, ze szczególnym uwzględnieniem talmudycznego traktatu Pirke Avot (Nauki Ojców).

Szabat kończy się o zmroku w sobotę uroczystościa zwaną hawgada (hebr. "oddzielenie"). Odmawia się wtedy błogosławieństwa nad światłem winem i wonnymi ziołami oraz zapala dwie cienki i splecione hawdalowe świece. Spożywa się róznież trzeci z szabatowych posiłków - seuda szliszit (skromny, tradycyjnie składający się z chałki, śledzi i piwa). Spiewa się rówież zmirot - pieśni podobne do weselnych, żegnające odchodzącą "królową Szabat".

Szawuot /tw(wb#/

[w języku polskim nazywane Świętem Tygodni lub Pięćdziesiątnicą]

Szawuot obchodzone jest szóstego siwan (koniec maja - początek czerwca), w pięćdziesiąt dni po święcie Pesach. 49 dni (7 tygodni) pomiędzy Pasach a Szawuot nazywanych jest omerami. Omer to pierwszy snop jęczmienia, który składany był w ofierze w Świątyni w Jerozolimie.

Pochodzenie

Według tradycji 6. siwan Mojżesz otrzymał na górze Synaj od Boga Torę. 49 omerów odpowiada 49 dniom wędrówki Żydów przez pustynię po ucieczce z Egiptu. Są one czasem oczyszczenia dla duszy przed Szawuot. Ponadto na ten okres przypada wiele bolesnych rocznic: meczeńska śmierć Rabiego Akiby i 24 tysięcy jego uczniów (w II w n.e.), pogromy w czasie wypraw krzyżowych, powstanie w getcie warszawskim. Dlatego też jest to okres żałoby, w którym należy unikać radosnych uroczystości.

Za czasów Świątyni Szawuot było świętem rolniczym. Wierni pielgrzymowali do Światyni, aby złożyć tam pierwsze dojrzałe płody rolne. Tradycyjnie było ich siedem rodzajów: jęczmień, pszenica, oliwki, daktyle, granaty, figi i winogrona. Do tego przyprowadzano również zwierzęta. Dary - po złożeniu ich w ofierze - przeznaczane były na wspólną uroczysta ucztę, w której uczestniczyli wszyscy niezależnie od statusu społecznego czy majątkowego. W czasie Szawuot panowała atmosfera radości, praca była zabroniona.

Obyczaje

Noc poprzedzającą święto powinno się spędzać studiując Torę i Talmud. Tradycja ta wywodzi się z opowieści, że Żydzi zasnęli w oczekiwaniu na powrót Mojżesza. Mówi się również, że podczas tej nocy jest krótka chwila, podczas której prośby modlących trafiają prosto do Boga.

Szóstego siwan kończy sie żałoba i nadchodzi czas radości. Synagogi i mieszkania przyozdabia sie zielenią na pamiątkę zieleni i kwiatów, które okryły górę Synaj podczas objawienia. W synagodze odczytuje się dziesięć przykazań (wysłuchuje się ich stojąc), Księgę Rut (prababki króla Dawida, który urodził się i zmarł 6. siwan) oraz modlitwę za zmarłych - izrkor (hebr. "wspomnij, zapamiętaj"). W czasie szawuot jada się głównie potrawy mleczne.

Kalendarz żydowski

W czasach prehistorycznych, gdy Żydzi nie prowadzili jeszcze osiadłego tryby życia, będąc ciągle wędrownymi plemionami pasterskimi, posługiwali się rachubą miesięcy opartą wyłącznie na cyklu księzycowym. Było to powszechne dla podobnych im plemion. Dopiero po osiedleniu sie w Plaestynie Żydzi zaczęli korygować tę rachubę o obserwację pozycji słońca i cykliczność pó roku. Nie wiadomo jednak, w jaki sposób wyrównywali różne długości roku księżycowego i słonecznego. Zapewne po prostu dodawali określoną liczbę dni pod koniec 12-miesięcznego roku księzycowego. Z czasem wykształcił się, obecny do dziś, mechanizm regularnie pojawijającego się roku przestępnego.

Kalendarz żydowski w dzisiejszym rozumieniu tego pojęcia uformował się podczas niewoli babilońskiej (VI w. p.n.e.). Posiada on niezmiernie ważne znaczenie w życiu religijnego Żyda, ponieważ według niego ustalany jest termin wszystkich świąt. Rachuba kalendarza zaczęła się, według tradycji, od dnia stworzenia świata lub (jak sądzą niektóre autorytety) od szóstego dnia świata, tj. od stworzenia człowieka. Obecnie mamy rok 5764 (rozpoczęty we wrześniu 2003 roku kalendarza gregoriańskiego).

Kalendarz żydowski ma charakter księżycowo-słoneczny. Miesiące określane są w oparciu o cykl faz Księżyca, natomiast lata - w oparciu o ruch Słońca. Miesiąc księżycowy liczony jest od nowiu (molad - narodziny księżyca) do nowiu i trwa 29,5 dnia. W związku z tym dwunastomiesięczny rok księżycowy trwa 354 dni, podczas gdy rok słoneczny 365,25 dnia, co daje ok. 11 dni różnicy. W ciągu 19 lat (gdy fazy księżyca przypadają ponownie na te same dni tygodnia) różnica ta urasta do 210 dni, a więc siedmiu trzydziestodniowych miesięcy. Dlatego w ciągu tych 19 lat siedmiokrotnie dołączany jest dodatkowy miesiąc (w 3, 6, 8, 11, 14, 17 i 19 roku cyklu). Dodatkowy miesiąc nazywany jest Adar bet (lub Adar szeni). Dla dokładnego wyrównania rachunku niekiedy w miesiącach Cheszwan i Kislew dodaje się po jednym dniu. W zależności od konfiguracji długości tych miesięcy rok przyjmuje następujące nazwy:

Rok żydowski składa się z 12 miesięcy. W roku przestępnym, jak już wspomniałem, dodawany jest trzynasty miesiąc. Rok nieprzestępny składa się z 354, 355 lub 356 dni, a przestępny z 383, 384 lub 385. Pierwszym miesiącem kalendarza jest Nisan, zaczynający się wczesną wiosną. Początek roku przypada natomiast na miesiąc siódmy - Tiszri (w początkach jesieni). Pełne zestawienie nazw miesięcy, ich długości i gregoriańskich odpowiedników znajduje się w tabeli poniżej.

Dni tygodnia w kalendarzu żydowskim nie mają swych nazw, lecz są określane kolejnymi literami alfabetu od alef do waw (jednoznacznymi z cyframi od 1 do 6). Ostatni, siódmy dzień tygodnia nazywa się Szabat (w wymowie aszkenazyjskiej - Szabas). Doba rozpoczyna się wieczorem i kończy wraz ze zmierzchem dnia. Tradycja ta wypływa ze słów Tory "I nastał wieczór, i nastał poranek - dzień pierwszy..."

W starożytności sprawami kalendarza i czasu zajmowali się kapłani. Współcześnie kalendarze żydowskie są drukowane i dostępne powszechnie. Podaje się w nich dane dotyczące świąt, w tym dokładne godziny i minuty rozpoczynania i kończenia Szabatu na każdy tydzień.

Język hebrajski

Hebrajski - język starszy od wszystkich cywilizacji europejskich, język przenikany sferą sacrum, język którym przemawia do nas Tora i Talmud. Ale także język, w którym współcześni Izraelczycy rozmawiają o obejrzanym dzień wcześniej teleturnieju, albo w którym opowiadają sobie ostatnio zasłyszany dowcip. Hebrajski - język pełen sprzeczności i tajemnic, ale przez to tak bardzo zajmujący i pociągający.

Języka hebrajskiego nie sposób mi porównać z żadnym innym, z pośród tych, z którymi miałem przyjemność obcować. Zupełnie inny alfabet, wymowa, reguły gramatyczne. I do tego ów niezwykły brak samogłosek w zapisie pełnym... Chciałbym, żeby ta strona poprowadziła mnie i Was do pewnego zgłębienia tajemnic języka hebrajskiego. Dla mnie stanowić będzie swoisty zapis odkrywania kolejnych jego tajników. A dla Was? No cóż, mam nadzieję, że pozwoli Wam spojrzeć na hebrajski tekst jak na coś więcej niż zbiór powyginanych robaczków, a może nawet zachęci do dalszej nauki?...

Historia języka

Język hebrajski należy do kannanejskiej gałęzi, północno-zachodniej semickiej podgrupy, semickiej podrodziny, chamito-semickiej rodziny języków. Został zaadoptowany przez Izraelitów po objęciu przez nich we władanie Kanaanu (ok. XIII - XII w. p.n.e.). Najstarsze zapiski w języku hebrajskim datuje się na XI-X w. p.n.e. Język nazywany był też "mową Kanaanu" lub judejskim. Posługiwano się nim do czasu niewoli babilońskiej. W V-IV w. p.n.e. został wyparty z potocznego użycia przez język aramejski, stając się wyłącznie językiem tekstów religijnych, naukowych i literackich.

Gramatycznie hebrajski jest typowym językiem semickim, jako że większość jego słów posiada temat złożony z trzech spółgłosek, rozdzielonych samogłoskami. Zmienianie lub pomijanie samogłosek zmienia znaczenie tematu. Znaczenie zmieniane jest również przez przedrostki i przyrostki dodawane do tematu. Hebrajski wyróżnia dwie płcie - męską i żeńską. Znajdują one swoje odzwierciedlenie w fleksji czasownika i formach czasownika. Współczesny hebrajski wprowadził pewne zmiany w fonetyce, składni i morfologii. Zmieniła się wymowa niektórych form, a także zmodyfikowano zasady dodawania przedimków i przyimków do rzeczowników i zaimków. Starożytny hebrajski preferował szyk zdania, w którym orzeczenie poprzedza podmiot, natomiast współczesny przeciwnie - podmiot przed orzeczeniem.

Okres biblijny klasyczny (1200 - 200 p.n.e.)

W tym okresie Kanaan stykał się z terytorium Fenicjan i dlatego jest prawdopodobne, że hebrajski w swej najwcześniejszej formie był niemal identyczny z językiem fenickim. Od ok. 3 w. p.n.e. Żydzi w Palestynie zaczęli używać języka aramejskiego w mowie i piśmie. Żydzi poza Palestyną używali języków krajów, w których mieszkali.

Oryginalny alef-bet składał się tylko ze spółgłosek. Samogłoski - zarówno ich pisownia, jak i wymowa - stworzone zostały przez uczonych, znanych jako masoreci, pomiędzy V a IX w. n.e. Masoreci uważani są również za tych, którzy wystandaryzowali wszystkie różnice pomiędzy dialektami.

Zasób słów języka w tamtym okresie był bardzo ubogi. Konkretne przymiotniki używano w połączeniu z abstrakcyjnymi rzeczownikami. Niewielka ilość partykuł łączących i określających relacje pomiędzy fragmentami wypowiedzi, w połączeniu z jedynie dwoma czasami (dokonanym i niedokonanym) powodowały niejednoznaczność języka. Dlatego, w celu sprecyzowania wypowiedzi, stosowano różne konstrukcje składniowe. Konstrukcja w postaci: pierwszy z serii czasowników w formie dokonanej, a pozostałe w niedokonanej, wskazywała na czynność w przeszłości. Jeśli zaś czasownik w formie niedokonanej poprzedzał czasowniki dokonane, oznaczało to czas teraˇniejszy lub przyszły.

Okres pobiblijny (od II w. p.n.e.)

Pochodzący z tego okresu tzw. "rabiniczny hebrajski" był językiem Miszny. Chociaż był to wyłącznie język pisany, lepiej nadawał się on do przystosowania do praktycznego, codziennego użycia niż hebrajski biblijny. Nowe słowa i konstrukcje składniowe w dużym stopniu pochodziły z aramejskiego. Słownictwo zapożyczano również z greki, łaciny i perskiego. Wyrazy pochodzące z biblijnego hebrajskiego otrzymywały nowe znaczenia. Wprowadzono jaśniejsze i bardziej jednoznaczne zasady określające czas czynności. Słownictwo hebrajskie poszerzało się dalej w średniowieczu na skutek arabskiego wpływu na hebrajskie pisma filozoficzne, a także w wyniku częstych tłumaczeń arabskich prac filozoficznych i naukowych. Od IX w. n.e. użycie hebrajskiego zaczęło zanikać.

Okres nowohebrajski (od XIX w. n.e.)

Gdy Żydzi, w XIX w. przenieśli się do Palestyny, hebrajski ożył ponownie jako język mówiony. Współczesny hebrajski, Ivrit, został uznany za oficjalny język urzędowy Izraela w 1948. Słowa pisane są w nim od prawej do lewej, alfabet składa się z 22 znaków. Słownictwo jest oparte na biblijnym hebrajskim, zasady składni na rabinicznym. Długie samogłoski są wyrażane w piśmie przez nieme spółgłoski. W świętych księgach, książkach dla dzieci i poezji jest używana tzw. pisownia uproszczona, z masoreckimi znakami - kropkami i kreskami, wskazującymi samogłoski. Pisownia bez tych znaków, powszechnie używana w życiu codziennym, zwana jest pisownią pełną. Wymowa oparta jest na języku Żydów sefardyjskich, zamieszkujących głównie w Turcji, Grecji i Bułgarii, a wcześniej także w Hiszpanii (do czasu wygnania w XV w.). Starożytny język pisany, aby sprawnie funkcjonować we współczesnym świecie, musiał zaadoptować ogromną ilość nowych słów, głównie terminów naukowych. Urodzony na Litwie naukowiec Eliezer ben Yehuda, opierając się na biblijnym hebrajskim, samodzielnie wyprowadził ok. 4000 nowych słów. Współczesny hebrajski modyfikowany jest cały czas pod wpływem narodowych języków żydowskich imigrantów. Duży wpływ miał na niego również jidisz - język Aszkenazyjczyków.

Palestyna przedizraelska

Palestyna, kraina historyczna na bliskim wschodzie, od najdawniejszych czasów zamieszkana była przez ludy semickie, zwane Kananejczykami. Miasta kananejskie Megiddo, Lachisz i Gaza już w XXIV w. p.n.e. utrzymywały ścisłe kontakty handlowe z Syrią. Palestyna nazwę swą zawdzięcza Filistynom (jeden z tzw. ludów morskich, niesemicki, pochodzący prawdopodobnie z Krety), którzy osiedlili się w południowej Palestynie po nieudanym najeˇdzie na Egipt w XII w. p.n.e

Państwo starożytne

W XIII-XII w. p.n.e. tereny Palestyny opanowane zostały przez plemiona i izrael. Zjednoczone w XI w. p.n.e. przez pierwszego króla żydowskiego Saula, utworzyły państwo rządzone następnie przez Dawida i Salomona. Około 930 p.n.e. nastąpił rozpad państwa na Izrael (część północna, ze stolicą w Samarii) i Judę (tereny południowe, ze stolicą w Jerozolimie). W 772/771 p.n.e. Asyria podbiła Izrael, a ok. 587 p.n.e. pod ciosami Nabuchodonozora II, króla Babilonii, upadła Juda.

W ciągu następnych stuleci Palestyna przechodziła z rąk do rąk. Od ok. 538 p.n.e. była prowincją perską, o nazwie Jehud. W 323 p.n.e. król perski Dariusz pobity został przez Aleksandra Macedońskiego, który przejął Palestynę. Po przedwczesnej śmierci Aleksandra Palestyna znalazła się pod kontrolą egipskiej dynastii Ptolomeuszów. Od 198 p.n.e. na tron egipski wstąpiła dynastia Seleucydów, a pierwszym królem został Arystobulos III. Arystobulos i jego następcy próbowali wytępić wiarę i kulturę żydowską. Dlatego w 142 p.n.e. Żydzi palestyńscy, pod przywództwem kapłana Matatiasza, wzniecili powstanie przeciw Seleucydom i wywalczyli niezależność.

Powstanie, po śmierci Matatiasza, prowadzone było przez jego synów, głównie Judę, znanego jako Machabejczyk, czyli "młot". Dlatego bunt ten określa się jako powstanie Machabeuszów. Rządzący Palestyną potomkowie Matatiasza utworzyli rodzimą dynastię Hasmoneuszów. Rządzili kolejni synowie kapłąna: Juda, Jonatan i Szymon. Od 63 p.n.e. Palestyna pozostawała pod zwierzchnictwem Rzymu jako państwo sprzymierzone. Korzystając z okresu niepokojów Herod, syn idumejskiego króla Antypatra, podbił Judę i włączył ją do imperium rzymskiego jako prowincję o nazwie Judea, otrzymując w 37 p.n.e. tytuł króla Żydów. Po antyrzymskich powstaniach żydowskich w I i II w. n.e., zburzeniu w 70 Jerozolimy przez cesarza Tytusa i wygnaniu Żydów, nazwa "Judea" została zastąpiona przez "Palestyna".

Palestyna nowożytna do 1918 roku

W VII w. Palestynę podbili Arabowie. W końcu XI w. na terenie Palestyny i Syrii krzyżowcy utworzyli królestwo jerozolimskie, opanowane w XIII w. przez muzułmańśkich władców Egiptu. Od XVI w. do 1917 Palestyna należała do imperium osmańskiego.

Utworzenie współczesnego państwa

Tragedia narodu żydowskiego w czasie drugiej wojny światowej stała się bezpośrednią przyczyną utworzenia w Palestynie niepodległego państwa żydowskiego. Ujawnienie w pełni okropieństwa Holocaustu przekonało nawet umiarkowanych syjonistów o konieczności istnienia państwa żydowskiego. Żydzi, wyswobadzani z obozów zagłady, nie mogli wrócić do swych dawnych domów - zasiedlonych po wywózce innymi rodzinami, do dawnych społeczności - niechętnie ich przyjmujących, gdyż powrót Żydów oznaczał konieczność zwrotu ich zrabowanego i rozparcelowanego mienia. Wspomnieć nadto należy aspekt psychologiczny. Jak Żydzi mogli żyć na kontynencie, który utopił we krwi sześć milionów ich braci? Ta trudna sytuacja znalazła zrozumienie pośród władz państw alianckich. Nałożyła się na nią specyficzna sytuacja w Palestynie.

Palestyna, kolebka cywilizacji żydowskiej, od 1918 roku znajdowała się pod okupacją Wielkiej Brytanii. W latach 1922-48 podległość ta przyjęła formę terytorium mandatowego. Sytuacja wewnętrzna w Palestynie w ostatnich latach wojny stawała się coraz trudniejsza do opanowania przez Brytyjczyków. Żydzi z Palestyny walczyli o swoje prawa. Unia Syjonistycznych Rewizjonistów była zdeterminowana pracować nad ustanowieniem niepodległego państwa żydowskiego. Nawet przed wojną wycofała swoich członków z legalnie istniejących oddziałów milicji i utworzyła własną grupę Irgun. W 1943 roku Manahem Begin przejął nad nią dowództwo, zdecydowany posłużyć się własną taktyką, by zmusić Brytyjczyków do odejścia. Po wojnie w Palestynie został utworzony żydowski ruch oporu. Irgun kontynuowała swoją kampanię terroru i sprawa, o którą walczyła, rzeczywiście przyciągnęła uwagę świata, po eksplozji bomb podłożonych w hotelu Króla Dawida w Jerozolimie.

Zaogniona sytuacja zmusiła Wielką Brytanię do przekazania odpowiedzialności za Palestynę nowoutworzonej ONZ. Jej Zgromadzenie Ogólne, po wyraˇnym poparciu prezydenta USA Harrego Trumana udzielonym idei syjonistycznej, 29 listopada 1947 zdecydowało o podzieleniu Palestyny na dwa niepodległe państwa - żydowskie i arabskie, oraz Jerozolimę posiadającą status terytorium międzynarodowego. Przewidywano, że żywot państwa żydowskiego będzie krótki. Otoczone ze wszystkich stron wrogo nastawionymi Arabami, państwo żydowskie skazane było na upadek. Wkrótce po ogłoszeniu rezolucji ONZ osiedla żydowskie w Palestynie stały się obiektem ataków.

Zdarzenia przybrały jednak niespodziewany obrót. Żydowski oddziały zbrojne, pod władzą Ben Guriona, nie tylko zdołały utrzymać osiedla, ale nawe poszerzyły posiadane terytorium. 14 maja 1948r. Ben Gurion oficjalnie proklamował powstanie państwa Izrael. Ostatecznie tzw. wojna o niepodległość zakończyła się zawieszeniem broni podpisanym między Izraelem a Egiptem, Libanem, Syrią i Jordanią. Akt ten usankcjonował zdobycze terytorialne Izraela, wykraczające poza ziemie przyznane Żydom przez ONZ.

Dalsze losy Izraela przecinały przez kolejne konflikty zbrojne - w 1956 (nieudana interwencja izraelsko-brytyjsko-francuska po egipskiej nacjonalizacji Kanału Sueskiego), 1967 (wojna z Egiptem, Jordanią i Syrią, a w jej wyniku aneksja Wzgórz Golan, Zachodniego Brzegu i arabskiej części Jerozolimy) i latach 1973-79. Ostatnim poważnym konfliktem militarnym w rejonie była izraelska inwazja na Liban w 1982 roku, w celu zniszczenia baz Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Ta akcja wojskowa i działania powstałego w 1987 roku palestyńskiego ruchu oporu Intifada zwróciło uwagę świata na bliski wschód. Presja opinii światowej skłoniła obie strony do rozmów pokojowych, które - przerywane okresami niepokojów - trwają do dziś.

Ustrój polityczny

Israel jest demokracją parlamentarną, której system polityczny opiera się na zasadzie trójpodziału władzy (na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą). Poszczególne jej gałęzie współdziałają według reguły wzajemnej kontroli i równowagi. Realizuje się ona poprzez odpowiedzialność rządu (egzekutywy) przed parlamentem (organem legislacyjnym) oraz gwarantowaną przez prawo niezależnością władzy sądowniczej.

---