Jan Dobraczyński

Listy Nikodema

Warszawa 1990

Przedruk z wydawnictwa "PAX", Warszawa 1978 Wstęp

"Listy Nikodema" pisane były w latach 1948-1951, przy łóżku umierającej na nieuleczalną chorobę córeczki pisarza. Elżunia zmarła w sierpniu 1950 roku.

Książka była wielokrotnie wznawiana i tłumaczona na wiele języków obcych. Jest ciągle potrzebna, ciągle poszukiwana, ciągle znajduje nowych czytelników. Co jest tajemnicą tej popularności?

Powieść jest rodzajem komentarza ewangelicznego. Autor szuka wyjaśnienia dla każdej sytuacji życiowej w słowach Jezusa w Ewangelii. To pozwoliło mu zrozumieć tajemniczy sens bolesnej choroby i śmierci dziecka, sens wszystkich wojennych doświadczeń, prawdę naszego czasu. Autor dzieli się z czytelnikiem swoimi odkryciami, pokazuje na jakiej drodze można spotkać Chrystusa.

Elżuni

"...Panie, mówiłem, tam na gałęzi drzewa siedzi kruk. Rozumiem, że Twój majestat nie może się zniżać do mówiącego. Lecz ja potrzebuję znaku. Gdy skończę moją modlitwę, spraw, aby ten kruk odleciał. To będzie jakby skinienie w moją stronę na znak, że nie jestem zupełnie sam na świecie...

I patrzyłem na ptaka. Ale on siedział nieruchomo na gałęzi. Wtedy znowu zwróciłem się do kamienia.

Panie, mówiłem, masz słuszność. Twój majestat nie może się zniżać do moich żądań. Gdyby kruk odleciał, byłbym jeszcze smutniejszy. Bo taki znak byłby znakiem danym mi przez kogoś równego - a więc znowu przeze mnie samego, znowu byłby odbiciem moich pragnień. I ciągle tkwiłbym w swojej samotności.

I oddawszy cześć wróciłem.

Lecz wtedy właśnie moja rozpacz ustąpiła miejsca nieoczekiwanej radości..."

Antoine de Saint Exupery

"Citadelle"

List I

Drogi Justusie!

Ta choroba, Justusie, zniszczyła mnie zupełnie! Dawniej byłem człowiekiem pełnym sił, który otaczającym ludziom umiał okazać łagodność i wyrozumiałość. Wolny byłem od wiecznego rozdrażnienia, niecierpliwości i od nieznośnej potrzeby ciągłego skarżenia się drugim. Dopiero teraz odkrywam w sobie te obrzydliwe cechy zgonionej istoty, która niby dzika winorośl na każdy płot gotowa się wspiąć i do każdego płotu ma żal, że ją nie dość wysoko ku słońcu podnosi. Tylu rzeczy potrafiłem sobie dawniej odmówić. Dziś ledwo dopełniam przepisanych postów! Przyznaję także: nie mam dziś dla nikogo wyrozumiałości. Coraz bardziej są mi obcy moi chaberim z Wielkiej Rady. Nudzą mnie śmiertelnie ich nie kończące się spory na temat oczyszczeń i dyskusje nad nowymi halakkami. Te sprawy stają mi się każdego dnia obojętniejsze. Można przez całe życie wypełniać najskrupulatniej wszystkie przepisy, a przecież nie mieć za to nic... Dlaczego ta choroba przyszła właśnie na nią? Cały Zakon streszcza się w słowach psalmu: "Rób, człowieku, co ci Najwyższy każe - a On cię nigdy nie opuści". Nigdy... Niewielu jest ludzi, którzy by równie uparcie jak ja pościli, dbali o czystość, składali ofiary, rozważali halakki i haggady. Tutaj coś zawodzi. Nie mam na pewno tylu grzechów, by Najwyższy miał mnie za nie karać tak strasznym nieszczęściem. Wprawdzie istnieje w Pismach historia Hioba... Ale ten Idumejczyk po pierwsze nie był wiernym, po wtóre nie wiedział, czym się służy wszechmocnemu Szekinah; uparcie nie chciał uznać, że każdy człowiek grzeszy, jeśli ciągle, bez przerwy, nie dba o czystość swych myśli i uczynków. A wreszcie - Najwyższy jego samego dotknął cierpieniem, a nie kogoś, kto by mu był tak drogi, jak mnie Rut! Straszną jest rzeczą choroba: widuję przecież te odrażające, pokrzywione stwory, które żyją w szczelinach starego muru pod bramą Gnojną. Ale patrzeć bezsilnie, jak choroba pożera ciało najukochańszej istoty - to jest coś, z czym pogodzić się niepodobna!

Z kimkolwiek rozmawiam - muszę o tym mówić! Niedługo ludzie będą ode mnie uciekali niby od kogoś, kto zaraża smutkiem jak inny trądem czy egipską chorobą oczu. Jeszcze mi tylko jedno zostało, co mnie ratuje: moja praca. Tworząc haggady, mówiąc w nich o wielkości Nienazwanego - odurzam się tym niby winem. Wiem, że mówi się o nich z coraz większym uznaniem. Szepty te, które aż do mnie dochodzą, są mi pewną pociechą. Chociaż obok pochwał spotykają mnie także nagany, te zaś ranią mnie wyjątkowo dotkliwie. Ludzie zdają się nie rozumieć, że przeżywając chorobę Rut zdolny jestem mówić jedynie twardymi słowami, które nie znoszą obróbki. Jeżeli trafiam czasami w niewłaściwe, nie dość mocne słowo - to trudno... Coraz częściej zdarza mi się mówić: "to trudno" - i tym powiedzeniem osłaniam niby tarczą swoje rozkrwawione serce. Czuję się wtedy jak żółw, który wciągnął pod skorupę głowę i nogi i woli raczej nigdzie nie iść niż narazić się na bolesne dotknięcie. Kiedy dawniej mówiłem "to trudno", znaczyło to, że sprawa jest ważna i że żadna ofiara nie będzie dla niej zbyt duża. Dziś moje "to trudno" znaczy: lepiej, aby najważniejsze sprawy zamilkły, niżbym miał jeszcze więcej cierpieć. Choć właściwie jak można jeszcze więcej cierpieć? Czy ten, kto z lęku przed dalszym cierpieniem stał się niezdolny do bronienia czegokolwiek, nie wypił już całej miary ludzkiego bólu?

I to także mnie przygnębia, że moje cierpienie przyszło na mnie w chwili, gdy cały świat znalazł się na tym kłopotliwym zakręcie. Nie tylko ty to odczuwasz. U nas także jakby jakaś gorączka wstąpiła ludziom w krew. Nigdy w Wielkiej Radzie i w Sanhedrynie nie wybuchały tak zawzięte spory. Kłótnie przenoszą się potem pod portyk, na Xystos, zamieniają się w bójki, w których niestety biorą udział nawet mądrzy i szanowani doktorzy. Najzawziętsze konflikty kończą sikkaryści; rzecz ohydna - ta sekta najgorliwszych wynajmuje się po prostu, by za pieniądze mordować tych, których śmierci ktoś zapragnął. Ludzie starsi i doświadczeni mówią, że podobne podniecenie i nienawiść panowały przed dwudziestu kilku laty, gdy z Galilei raz po raz nadciągały bandy buntowników. Rządy Rzymian doprowadziły do uspokojenia kraju i trzeba przyznać, że są znośniejsze niż tyrania Heroda i jego synów. Ale czy ten względny spokój potrwa jeszcze długo? Coś się unosi w powietrzu niby niepokojący podmuch burzy, która kryje się jeszcze za wzgórzami, ale już jest blisko. Wszyscy są przeciwko wszystkim. Nie jest dla nikogo tajemnicą, że legat rzymski w Syrii nienawidzi prokuratora rzymskiego w Judei, że prokurator i tetrarchowie gryzą się ze sobą jak psy o kość; że potomkowie Heroda są sobie największymi wrogami, gotowymi się wzajemnie truć i mordować. Nad wszystkim zaś niby rudy cień khamsimu wisi pamięć o dalekim cesarzu, okrutniku i szaleńcu. Wieści o krwawych proskrypcjach, jakie on każe zarządzać w Rzymie, sprawiają, że w słuchających o tym zaczyna się odzywać dziki, niepohamowany instynkt nienawiści. W Cezarei Grecy już kilkakrotnie rzucili się na naszych. Podobno doszło do walk w Aleksandrii i w Antiochii. W Rzymie, jak słyszałem, na wiadomość, że pretorianie zabrali Sejanusa, tłum napadł na naszą dzielnicę. Wszędzie wojna, krew i mordy. A tak niedawno jeszcze rzymscy pismacy wieścili "złotą erę" i czasy "wiecznego pokoju"!

Mam przeczucie, jakby się coś niedobrego gotowało. W takich chwilach - prawda? - człowiek wolałby się czuć swobodny, by móc czujnie uważać, z której strony nadejdzie niebezpieczeństwo. Zamiast tego całą moją uwagę przyszpila do siebie ta choroba. Może jutro czy pojutrze nadejdą wydarzenia o znaczeniu przełomowym, a ja ich nadejścia nawet nie spostrzegę. Jestem jak człowiek, który niesie tak duży ciężar, że zaledwie zdolny jest widzieć, gdzie ma postawić nogę.

Nadchodzi coś, coś się zbliża... Co to może być, jak sądzisz, Justusie? Odpowiedz mi: czy ty naprawdę spodziewasz się, że kiedyś pojawi się Ten, którego nazywamy Mesjaszem? Saduceusze od dawna w Jego przyjście nie wierzą. Nałykawszy się filozofii greckiej uważają Go po prostu za symbol. śmieją się pogardliwie, gdy im ktoś mówi o Człowieku_Mesjaszu. Zresztą - po co im Mesjasz? Im zależy tylko na tym, by istniała świątynia, by w tej świątyni cały Izrael składał ofiary, by tylko oni byli pośrednikami między człowiekiem a ołtarzem Pańskim, i na koniec, by Rzymianie nie sprzeciwiali się takiemu stanowi rzeczy. My jesteśmy dalecy od odbierania ludziom wiary w Mesjasza. Mówimy o Nim często, opowiadamy w licznych haggadach, jak będzie wyglądało Jego przyjście. Ale choć pisałem o tym i mówiłem tyle razy, nie mogę, przyznam ci się, pozbyć się niespokojnej myśli, że te wszystkie obietnice brzmią nieco za pięknie. Malki Massiah, Zwycięzca Edomu, Pan świata i natury, która wraz z Jego pojawieniem się ma się stać tak płodna, jaka nie była nigdy - czyż to jednak wygląda prawdopodobnie? Kim my jesteśmy? Małym narodem, otoczonym dziesiątkiem innych i wraz z nimi przykutym do rydwanu barbarzyńskiego Rzymu. Skłóceni sami ze sobą... Kim musiałby być ów Syn Dawida, aby potrafił odmienić ten stan? Zwyczajnym człowiekiem - czy raczej półbogiem? Ale półbogowie chodzą po ziemi tylko w greckich bajkach. Ja wierzę, że Najwyższy czynił niegdyś rzeczy cudowne. Ale dziś wszystko stało się zupełnie zwyczajne... Opowiada się, że gdzieś za morzami leży ziemia cudów. Tylko że ci, którzy tak mówią, są nałogowymi kłamcami. Ja rzeczy niezwykłych nie oglądałem nigdy. świat, który mnie otacza, jest daleki od cudowności. Wiem, co w nim rządzi: złość, nienawiść, duma, pycha, namiętność... Aby ten świat zwyciężyć, trzeba by być bardziej złym, bardziej nienawidzącym, dumnym i namiętnym niż wszyscy inni. Na tym świecie tylko wojna przynosi zwycięstwo... Mesjasz musiałby być wodzem, który by zdołał poprowadzić nas na wszystkich naszych wrogów - a tych są legiony! Może to budzi w tobie oburzenie, ale takiego Mesjasza nie wyobrażam sobie. Nie potrafię się oderwać od tego, co widzę, słyszę, czuję... Czy ktoś, kto by z garstką naszej młodzieży porwał się na cały świat i zdołał go zwyciężyć, mógłby być uważany za człowieka z krwi i kości? Niestety - choć nienawidzę wszystkiego, co pochodzi od saduceuszy, czuję, że zaczynam myśleć podobnie jak i oni. Mesjasz wydaje mi się tylko jakimś idealnym wzorem wszystkich cnót, który nam został podany, i gdybyśmy go choć w części zdołali naśladować, uczynilibyśmy nasze życie lepszym, milszym, piękniejszym. I wydaje mi się, że nie ja jeden tak myślę. Są faryzeusze, którzy, gdy ktoś przy nich wspomni o przepowiedni dotyczącej powrotu Eliasza, mówią: "Czekajcie, czekajcie na niego", tak jednak, jak się powiada o rzeczy nie mającej się nigdy spełnić. Ale głośno nikt nie chce wyjawić takich myśli. Ja również nie wypowiadam ich. Piszę o tym tylko do ciebie, Justusie, i rozmawiam o tym z Józefem. On, jak wiesz, nie jest ani faryzeuszem, ani saduceuszem, wyznaje zaś filozofię, która mówi, że uczciwie zarobione złoto stanowi najistotniejszy sens ludzkiego życia. Moi chaberim mają mi za złe, że przyjaźnię się z nim, że wspólnie prowadzimy handel. Ze względu na jego stosunki z goimami uważają go za zanieczyszczonego. W gruncie rzeczy Józef jest wielkim grzesznikiem... Mam jednak do niego słabość. On jeden, mimo tylu swoich spraw, które mu nie dają dłużej wysiedzieć na miejscu ani w Jerozolimie, ani w Arymatei, interesuje się zdrowiem Rut, znajduje czas, by ją odwiedzić, porozmawiać z nią, zabawić, przynieść jej jakiś podarunek. Dla mnie jest rzeczą niezrozumiałą, jak człowiek nie zachowujący przepisów Zakonu - jestem pewny, że gdyby nie jego bogactwa, byłby ogłoszony jednym z minim - może posiadać tyle dobroci. Zawsze oceniałem ludzi według ich pobożności i nigdy bym nie przypuścił, że właśnie między mną a Józefem zawiąże się bliższy stosunek. Nawet przyjaźń. Gdyby nie on... Przeżywałem już chwile całkowitego załamania. Chciałem bluźnić, kląć, szukać zapomnienia w grzechach. W takich dniach wielkie a nieszczere słowa pociechy, jakimi mnie obdarzali moi chaberim, wywoływały we mnie mdłości. Natomiast proste odezwanie się Józefa, jakiś żart, którym, czuję to, chce mnie oderwać od mojej rozpaczy, sprawiają, że odzyskuję równowagę. Nigdy bardziej niż teraz nie było mi potrzeba przyjaźni ludzkiej i nigdy nie dobijałem się o nią natarczywiej. Jakaż to jednak trudna do znalezienia perła, zwłaszcza wtedy, gdy się jej szuka!

Dzięki spółce z Józefem, choć niczym się teraz do tego nie przykładam, mój majątek rośnie i pomnaża się. Stałem się prawie równie bogaty jak Józef. Uważają nas za najmajętniejszych ludzi w całej Judei. Ileż radości dzięki temu bogactwu byłbym w stanie sprawić Rut, gdyby była zdrowa! Ale ona patrzy obojętnie na wszystko, co jej przynoszę. Czasami kładę na jej posłaniu cenne klejnoty przywiezione z dalekich krajów. Ona nie chce mnie urazić - jest w niej dziwna wrażliwość - więc przekłada przez chwilę pierścienie i naramienniki swymi małymi dłońmi, tak zręcznymi do wszelkiego szycia, a potem mówi: "Tak, to bardzo ładne..." Choć stara się to ukryć, słyszę w jej głosie zniechęcenie. "Zabierz to..." - powiada. Wyciąga się, lekkim ruchem głowy daje znak, żeby się od niej oddalić, przymyka oczy... Kurcz ściska mi gardło, gdy to widzę, i teraz, gdy piszę...

Zawsze sądziłem, że bogactwa, które Najwyższy pozwolił mi zebrać, były mi dane na znak pochwały z Jego strony. I nieraz, gdy przeglądam którąś z moich haggad przed przeczytaniem jej ludziom, myślę, że musiałem się Odwiecznemu spodobać, skoro pozwala mi tak o sobie pisać. Dlaczegóż więc przyszła ta choroba jak cierń wbity w rękę pracującego? Czemu On mnie przygina do ziemi, gdy tylu grzeszników obok chodzi bezkarnie? Czasami wydaje mi się, jakbym siedział w jakimś okrutnym więzieniu, gdzie się doświadcza ciężkich tortur, a jednocześnie widział tuż za kratą domy, w których ludzie żyją zwyczajnie, kochają się, doznają małych codziennych radości, nie docenianych dawniej, a tak nagle pożądanych w zamknięciu. Któż z nas pojmuje, czym jest zdrowie - przedtem, zanim choroba zagości w jego domu? Kto wie, jak miłość potrafi wyssać wszystkie siły z człowieka, kiedy nagle tracimy możność pomocy temu, kogo kochamy?

Wydaje mi się, że ból dotyka mię bardziej niż kogokolwiek innego. A przecież muszę przyznać, że cały świat jest pełen okrutnych cierpień, które obejmują wszystkich, i wszyscy w jakimś stopniu są godni współczucia. Może to jest tak, że każdy z nas żyje w więzieniu i gdy patrzy na dom drugiego myśląc z zazdrością o jego szczęściu, w rzeczywistości widzi tylko drugie więzienie? Jeśli to, co przychodzi na świat, ma wywołać naprawdę przewrót, musi przynieść odpowiedź na bezsens życia. Napisałem "bezsens" i choć czuję niewłaściwość tego słowa, nie potrafię go już przekreślić. Ty mnie znasz, Justusie, i wiesz, że pozostanę zawsze wyznawcą Najwyższego. Nie potrafiłbym się wyrzec nadziei, że On przecież zechce mi w końcu pomóc. Wreszcie - nawet bez względu na tę nadzieję - nie śmiałbym Go opuścić. Cóż by mi wtedy zostało? Jestem prawdziwym Izraelitą - jednym z tych, którzy są skazani, by o Nim świadczyć. Moje życie tak się układa, że wszystko, czymkolwiek się zajmuję, jest służbą dla Niego - albo też zaczyna mnie odpychać swoją bezsensownością. Nie ucieknę przed Nim jak Jonasz. Więc dlaczego On mnie przywalił tą chorobą?

Oto masz, drogi nauczycielu stan mego ducha, o który pytałeś. Zmienił się, jak widzisz, od czasu gdy siadywałem u twych stóp i słuchałem twego nauczania. Czasami wydaje mi się, że się wielce zestarzałem, choć wiem, że nie powinienem tak mówić wobec twojej dostojnej starości. Odpisz mi - a ja ci napiszę znowu o sobie - i o Rut... Obym ci mógł wtedy donieść: "Jest zdrowa"!

List II

Drogi Justusie!

Kiedy widzę cierpienia Rut, na wszelkie sposoby staram się coś czynić, działać. Być może, iż w ten sposób szukam tylko ratunku przed rozpaczą. Niech i tak będzie. Lepiej na próżno wyobrażać sobie, że jej w jakiś sposób pomagam, niż z opuszczonymi rękami bezradnie patrzeć na jej twarz coraz bledszą, na przezroczyste powieki przetkane fioletowymi żyłkami lub słuchać oddechu, który brzmi jak jęk. O Adonaj! To ponad siły człowieka! Hiob stracił swe dzieci, nie jest jednak powiedziane, że patrzył na ich męczarnie. Ból drugich stwarza zamknięty świat - świat, w którym nie sposób żyć i z którego nie można uciec, nawet przez śmierć. Zresztą gdy się ma do wybierania między bólem a śmiercią, nie wybiera się niczego.

Kiedy więc Chuz, Eleazar i Samuel zostali przez Wielką Radę Faryzejską wysłani dla przyjrzenia się bliżej działalności Jana bar Zachariasza, poszedłem z nimi i ja. Nie prowadziła mnie do niego tylko ciekawość. Mocno wrosły w nas zapisane w księgach historie o prorokach, którzy leczą i wskrzeszają. Stanął mi w pamięci syn wdowy z Sarepty sydońskiej... Tamta była poganką, litościwą wprawdzie, ale kobietą obcą naszej krwi i naszej wierze. Ja zaś jestem Judejczykiem, wiernym wyznawcą Zakonu, faryzeuszem, "pożywaczem terumy". Służę Bogu całym swym życiem. Nie żałuję jałmużny, nie zadaję się z poganami, dbam o czystość, odprawiam posty i modły. Nie chcę się chwalić... Gdy chwalę siebie lub ktoś mnie darzy pochwałą, odczuwam z początku zadowolenie i radość, ale one szybko znikają... To tak, jakby się zjadło figę, która jest smaczna, ale po niej inne będą już mniej smakowały. Znasz mnie zresztą. Nie chcę się chwalić, ale wydaje mi się, że moja praca ma swoją wartość. Nauczam - i wiem, że jestem słuchany. Haggady, które napisałem, mówią w sposób przystępny o wielkości, mocy i chwale Przedwiecznego. Jedną z nich, świeżo napisaną, opowiem ci: Pewien rabbi idąc drogą spotkał anioła, który niósł łuk. Gdy zeszli się w wąskim przejściu, jeden drugiemu nie chciał ustąpić z drogi. "Ustąp mi - rzecze rabbi. - Jestem zajęty myślami o Nim... Odejdź..." Ale anioł nie zeszedł mu z drogi. "Czemu mnie zatrzymujesz?" - zniecierpliwił się nauczyciel (a był to bardzo mądry rabbi, znający wszystkie tajemnice nieba i ziemi - gdy pisałem tę haggadę, myślałem o tobie, Justusie). Wtedy anioł rzekł: "Ustąpię ci, gdy mi powiesz, jaki On jest". Rabbi uśmiechnął się. "Dobrze trafiłeś - powiedział - tylko ja mogę ci to wyjaśnić. On jest jak piorun: spada z grzmotem na grzesznika i przybija go do ziemi..." "A co czyni ze sprawiedliwym?" - pytał anioł. "Nosisz Jego łuk - rzekł rabbi - a nie wiesz tego? Zdarza Mu się, że i w niego szyje swoimi strzałami..." "Po cóż jednak?" "Czyni to, gdy człowiek zbytnio wyrośnie. Pamiętasz, jak nie mogąc przemóc Jakuba w walce poraził wreszcie jego biodro?" "Więc sądzisz, czcigodny, że On boi się człowieka?" "Tss! Tak nie mów, to by było bluźnierstwo. Trzeba powiedzieć inaczej: Jest w Nim tajemna słabość i gdy ją człowiek odkryje - staje się Mu równy siłą. Ale ten sekret znają tylko najmędrsi..." I anioł zszedł z drogi mądremu nauczycielowi.

Jak ci się podoba moja haggada? To jest moja myśl, że On jest wszechpotężny, ale istnieje w Nim jakaś słabość. Trzeba tylko odkryć właściwe zaklęcie. Praojciec Jakub znał je na pewno, gdy nie ustąpił Mu krokiem. Mnie niestety to słowo nie jest znane.

Lecz gdzie i jak go szukać? Kiedyś wydawało mi się, że świat składa się z dwóch części: z wielkiej, w której przebywają grzesznicy i poganie, oraz z małej, w której jest miejsce dla wiernych Zakonu i sprawiedliwych. Dziś zaczynam sądzić, że byłby to podział zbyt prosty. Są grzesznicy jak Józef, których nie mogę wyobrazić sobie razem z najgorszymi; są wierni jak saduceusze - a przecież gdyby oni zostali usprawiedliwieni, nie byłoby sprawiedliwości! Nie wystarczy nazywać się wiernym, nosić talit, filakterie i pięć cici u płaszcza. Istnieje drabina - jak ta widziana we śnie przez Jakuba - na którą się wspinamy bez końca. I niełatwo jest powiedzieć, na którym jej szczeblu znajduje się słowo wiążące Najwyższego. Nie jest się u szczytu, nawet gdy się zostało faryzeuszem... Nie wszyscy moi chaberim wydają mi się ludźmi świątobliwymi. Taki na przykład rabbi Joel... Drażni mnie ich pobożność, którą obnoszą niby goniąca za mężczyznami dziewka swą nową kuttonę.

Lecz jeśli nawet nie wszyscy faryzeusze są prawdziwie pobożni i cnotliwi, czymże wobec ich czystości, modlitw, postów, rozważań jest moralność zwykłego amhaareca? Każdy z nich jest wstrętnym grzesznikiem, zajętym tylko zaspokajaniem swoich namiętności. Ci ludzie nigdy nie podnoszą oczu w górę, żyją z karkiem przygiętym do ziemi jak trzoda, bez pamięci, bez świadomości nawet, że istnieje Najwyższy, Jego aniołowie i cnoty... Czcigodny Hillel mówi: "Przybliżmy Zakon do ludu" - i ja przynajmniej staram się to czynić. Moje haggady idą między chaberim, oni zaś opowiadają je słuchaczom. Któż jednak z amhaareców chce ich słuchać? Gdybym uczył, jak wypiekać chleb z piasku, zbiegliby się. Sprawy Najwyższego ich nie ciekawią.

Ale jakże tu myśleć o przybliżeniu Zakonu, kiedy ma się w domu takie nieszczęście? Cierpienia Rut są przerażające... Nie sposób jest rozważać chwałę Najwyższego, gdy słyszy się obok jęk i widzi rozchylone usta drżące bólem. Pytasz, co na to lekarze? Nie umieją nic poradzić. Zresztą lekarze... Z początku przychodzili pewni siebie, hałaśliwi, określający chorobę, zanim się jeszcze im o niej powiedziało. Potem, gdy ich leki zawiodły, stali się milczący i tajemniczy. Moje pytania pozostawiali bez odpowiedzi, porozumiewając się tylko między sobą niezrozumiałymi słowami. Byli coraz bardziej wymagający - nic już nie obiecując i żadnej pomocy nie dając. A w końcu zaczęli znikać... Jeden za drugim opuszczali mój dom. Odchodząc zapewniali, że Rut na pewno odzyska zdrowie. Ale jak i kiedy - tego nie mówił żaden. Radzili czekać cierpliwie. Jak gdyby znudzeni moimi pytaniami, wzruszeniem ramion dawali mi do zrozumienia, że żądam od nich nie wiedzieć czego. Ani jeden nie wykrztusił z siebie, że ich wiedza zawiodła. Raczej zdawali się przypisywać całą winę mojej natarczywości...

Czy oburza cię, że w moim bólu pomyślałem o ratunku, jaki może przyjść z rąk tego kapłańskiego syna, pędzącego życie na spalonej słońcem pustyni? Coraz częściej mówi się o nim, że jest prorokiem. Wielkie słowo. Od wielu już lat nie było proroka na ziemi Judzkiej. A ten człowiek przypomina naprawdę Eliasza: lata całe żył samotny wśród skał między Hebronem a wybrzeżem Morza Asfaltowego. Kiedy wreszcie porzucił samotność i stanął nad brodem koło Bethabara, ludzie zadrżeli. Jest, mówią, wielki, czarny, z włosami potarganymi, ubrany w skórę wielbłąda, o oczach jak dwa gorejące węgle. Nie mówi podobno, ale krzyczy. Powtarza wciąż: "Czyńcie pokutę, pokutujcie, żałujcie za grzechy..." Zanurza ludzi w Jordanie, polewa im głowy i daje rady, jak mają postępować. Niezliczone tłumy ciągną do niego.

Już zaraz za bramą miasta weszliśmy w ciżbę. W Jerozolimie ostatnie dni były chłodne; nocami padał deszcz ze śniegiem. Ale w miarę jak zstępowaliśmy ku Jerychu, robiło się coraz goręcej i nasze wełniane simlah zaczęły nam ciążyć. Od jeziora biło gorąco niby z piekarskiego pieca. Ludzi na drodze było coraz więcej. Spływali bocznymi drogami i ścieżkami.

Z dołu szli inni - powracający. Pytano ich z krzykiem: "Czy prorok nie odszedł? Jest ciągle?" "Jest!" - odkrzykiwali. "Chrzci dalej?" "Chrzci!" Wracający znad Jordanu mieli twarze pełne powagi, jakby nieco wystraszone. "Czy krzyczy i grozi?" - zwracano się do nich. "Gromi kapłanów i faryzeuszów - odpowiadali. - Ale dla innych jest dobry..." Do Jerozolimy doszła już wieść o tym, że Jan, chociaż sam pochodzi z kapłańskiego rodu, pełen jest gniewu wobec saduceuszów. Ale ma słuszność. Cóż jednak mógłby mieć przeciwko nam? My jedni pamiętamy zawsze o czci dla proroków i my także wzywamy lud do pokuty. Wielu z naszych chaberim pokutuje dobrowolnie za grzechy nieczystych amhaareców. Prorok, który by dziś pojawił się między nami, tylko w nas mógłby znaleźć oparcie.

Coraz było goręcej, duszniej i coraz tłumniej. Wyruszywszy z miasta wczesnym świtem, odpoczęliśmy w południe w miejscu, gdzie białe i czerwonawe wzgórza wstępują w równinę otaczającą Jerycho. Rzadkie dotychczas i trzymające się tylko rozpadlin kępy zieloności stawały się tutaj masą zwartą, niby mechaty dywan, nad który wystrzelały palmy. Miasto bieliło się na wzgórzu swymi domami i wspaniałością swoich pałaców. Za zbitym kłębem krzewów balsamowych i wysokich traw na dnie ghoru płynął śpiesznie Jordan. Ludzie zbiegali ku niemu jak niezliczone potoki. Wszystko tu szło: amhaarece, rzemieślnicy miejscy, mali straganiarze, celnicy, wysmarowane karminem nierządnice, bogaci kupcy, bankierzy, lewici, służba świątynna, żołnierze, doktorzy, znawcy Pisma, ba - nawet kapłani. W rozgwarze setek i tysięcy głosów słychać było narzecza galilejskie, chananejskie, syrofenickie, nosowy język grecki, pokrzykiwania arabskie. Wędrował do brodu naród wybrany: Judejczycy, Galilejczycy, przybysze z diaspory, a także Samarytanie, Idumejczycy... Niezliczone stopy miesiły piasek osypiska, w jakie rozpadł się wysoki i stromy brzeg rzeki. Jordan w tym miejscu pozwala siebie przekroczyć. Ludzie wchodzili w wodę, ona zaś burzyła się i pieniła. Tych, którzy nie chcieli się zamoczyć, przewoziły na drugi brzeg łodzie i tratwy. Człowiek, który posiadał łódź lub potrafił zbić tratwę z kilku desek, mógł nieźle zarobić. Przewoźnicy przekrzykiwali siebie wzajem, rzucali się ku dostatniej ubranym przybyszom, ciągnęli ich siłą do swoich łodzi. Dochodziło do sporów i bijatyk. Oba brzegi rzeki były zapchane ludźmi, a nad tym ogromnym obozowiskiem unosił się bulgot rozmów. Dzielono się uwagami o proroku, spierano, śmiano, opowiadano. Całe stada wędrownych sprzedawców z koszami pełnymi żywności kręciły się między zebranymi. Nawoływano do małych chlebów jęczmiennych, do obarzanków, do ryb suszonych lub małych teritów, które pospólstwo jada na surowo. Tu i tam paliły się ogniska; gotowano przy nich strawę. Inni sprzedawcy handlowali owocami. Masa zebranego wśród zieleni ludu przypominała tłumy pielgrzymów obozujących pod murami miasta w dniach świąt Paschy lub Szałasów.

Kiedy stanęliśmy nad brzegiem rzeki, dzień pochylił się już ku wieczorowi. Roziskrzona kula wisiała nad wzgórzami Judei, których ostre i poszarpane kształty rysowały się pod blask słońca czarnym i groźnym cieniem. Było już za późno, by przejść rzekę i rozmawiać z prorokiem; należało z tym poczekać do rana. Znaleźliśmy sobie miejsce z dala od rozkrzyczanego tłumu, w którym niewątpliwie nie brakło ludzi nieczystych. Dokonawszy przepisanych obmyć siedliśmy do wieczornego posiłku. Słońce zapadało coraz niżej, a długie cienie drzew leżały na zielonoburej wodzie wyciągnięte przez całą szerokość rzeki. Jeszcze niektórzy przechodzili ją w bród. Ale większość przybyłych układała się już do spoczynku. Prorok musiał odejść, bo ludzie na przeciwległym brzegu, stojący poprzednio nad samą wodą zbitym tłumem, rozproszyli się po okolicy. W przestrzeni tracącej barwy gorącą czerwienią zapalały się ogniska. Góry Moabskie unosiły się niby różowy obłok nad kamieniejącym w mroku wąwozem. Zaraz jednak zaczynały gasnąć: szarzejąc wracały spomiędzy chmur na ziemię. Woda chlupotała, gwar cichł. Odmówiwszy modlitwy wieczorne i owinąwszy się płaszczami wyciągnęliśmy się na ziemi. Piasek stygł prędko. Trzciny szumiały. Z dna ghoru niebo wydawało się mniej niż zwykle wysokie; robiło wrażenie płaskiego sklepienia świątyni.

Leżąc na wznak myślałem o Rut. Widok choroby rodzi myśli może bardziej niż widok śmierci. śmierć coś kończy, choroba nie kończy niczego... Choroba przychodzi niespodziewanie, rozpala się, przygasa, znowu odżywa... Gdy człowiek sądzi, że już odeszła, ona powraca na nowo. Staje się niby kołysanie to w tył, to w przód. Zaciskamy zęby, czekając, kiedy przeminie. Nie mija! I wreszcie któregoś dnia dochodzimy do przekonania, że tego już dłużej nie zdołamy znieść. Starczy nam jeszcze sił na dziś, może jeszcze na jutro... Dni tymczasem lecą, od tamtego "jutra" upływa kilka szabatów i wiecznie jest to samo: mała poprawa, a po niej nowy nawrót choroby.

Z początku miałem sił w nadmiarze. Mogłem czuwać, robić starania, zdobywać się na świeże pomysły. W końcu jednak moja energia wyczerpała się; szanuję się teraz jak zapaśnik, który wie, że tylko trwaniem potrafi zmóc przeciwnika. Choroba stała się niby garb, do którego zaczynam się przyzwyczajać. Nie mogłem przedtem spać ani jeść. Teraz śpię coraz mocniej, jakby broniąc się przed obudzeniem. I jem... Pewnego dnia gotowe obudzić się we mnie podejrzenie, że chora jęczy bez powodu... Nie przestałem walczyć! Mam jednak takie uczucie, jakbym zdradził sprawę. Zdradziłem ją, sam nie wiem kiedy i sam nie wiem jak.

Nad ghorem wisiał woal mgły, spoza którego przebijał się czerwony sierp księżyca. Woda przelewała się z szumem. Długo nie mogłem zasnąć...

Zbudził nas wcześnie hałas ludzkiego rojowiska. Pokrzykując żałośnie mewy kręciły się nad rzeką. Zobaczyliśmy, że zbliża się do nas grupa kapłanów i lewitów. Szli poważnie, wspierając się na laskach i wlokąc za sobą po mokrym piasku swe długie szaty. Kilku pachołków roztrącało ludzi, aby kapłani mogli przejść nie dotknięci przez ciżbę. Idący przodem Jonatas syn Ananiasza ubrany był w efod, co znaczyło, że przybył tutaj jako przedstawiciel świątyni. Dlatego skłoniliśmy się mu pierwsi, choć żaden z nas go nie znosi. Jest synem dawnego arcykapłana, szwagrem Kajfasza, nasim - przewodniczącym Sanhedrynu. Ohydny saduceusz, który drwi z wiary w zmartwychwstanie! Tak się upodobnił do Greka, że jest doprawdy bezczelnością z jego strony nakładać efod! To on obsadził swymi ludźmi sadzawkę Owczą i ma dochód od każdego umytego zwierzęcia.

Odpowiedział na nasz ukłon uśmiechem tak przyjaznym, jakby to nie on przezywał nas "kretami, które ryją pod świątynią".

- Witajcie, czcigodni nauczyciele - powiedział - niech Najwyższy będzie z wami.

Czekaliśmy na to, co będzie dalej. Ciągle życzliwie uśmiechnięty, wyjaśnił nam powód swojej obecności na tym miejscu. Jak się okazuje - nawet saduceusze nie mogą już dłużej udawać, że nie widzą tłumów ściągających do Bethabara. Podobno także prokurator przysłał gońca z zapytaniem, co znaczy to zbiegowisko nad rzeką. Również w małym Sanhedrynie debatowano nad tym przedwczoraj cały dzień. W porę ktoś przypomniał sobie o starym obyczaju, który nakazuje, aby każdy nowo występujący prorok przedstawił swoją misję świątyni. Postanowiono więc wysłać do Jana poselstwo, które by go wezwało do wyjaśnienia, z czym przyszedł. To, że sam Jonatas stanął na jego czele, dowodziło, jak poważnie kapłani traktują całą sprawę.

- Tak więc dowiemy się za chwilę, kim on jest - kończył nasi. - I nie wykręci się słowami. Skoro jest Eliaszem - Jonatas począł się śmiać złośliwie - zażądamy od niego znaku. Niech uczyni cud. Oczywiście, jeżeli potrafi... - chichotał, gładząc się po brodzie. - Zażądamy od niego, by uczynił cud. A wtedy...

Saduceusze nie wierzą w cuda, więc uważają, że to jest znakomita pułapka. Ale mają rację w tym, że starają się umniejszyć znaczenie syna Zachariaszowego. Rzymianie są podejrzliwi i we wszystkim węszą spiski. Walka o wyzwolenie będzie musiała kiedyś wybuchnąć; nie wolno jednak, aby znowu stała się próżnym wybuchem. Jan nie jest na pewno człowiekiem, który mógłby naród do niej poprowadzić...

Jonatas zaproponował, abyśmy razem z nimi udali się do proroka. "Będzie poważniej - twierdził - gdy i wy, nauczyciele, postawicie mu pytania. Jeśli nie będzie umiał na nie dać odpowiedzi i zmiesza się, wielkość jego zblednie tym skuteczniej...."

Gdy trzeba drzeć skórę ze składającego ofiarę amhaareca, saduceusze dają sobie doskonale radę bez nas. Ale gdy trzeba o czymś przekonać lud, wolą występować razem z nami. Są tchórzami jak prawdziwi zdrajcy. Kto wie, czy nie podejrzewają nas, że jesteśmy w porozumieniu z Janem; wolą się od tego zabezpieczyć, wspólnie go atakując. Naradzaliśmy się chwilę nad propozycją Jonatasa. Ale ostatecznie przyjęliśmy ją. Jan nie jest naszym człowiekiem i nie mamy powodu go oszczędzać.

Dwiema dużymi łodziami przewieziono nas na wschodni brzeg. Zbity tłum stał tu półkręgiem nad samą wodą. Ze środka ciżby dochodził głos mówiącego. To prawda: on nie mówi, ale krzyczy. Pachoły zaczęli torować nam przejście i tłum rozstępował się, patrzył jednak ciekawie, co się stanie. Otoczeni pachołkami szliśmy środkiem. Wreszcie zobaczyłem Jana. Stał nad brzegiem pochylony nad ludźmi zanurzonymi w wodzie. Jest to olbrzym suchy i czarny. Nie zauważyłem jednak, aby miał wzrok smoka. Przeciwnie, pod strzępiącymi się brwiami tkwią oczy marzące, smutne, szarobłękitne jak wczesnowiosenne niebo. Gdyby nie zarost, który go postarza, wyglądałby bardzo młodo. Ale w jego ruchach i gestach jest gorączka. Jak mówiąc krzyczy, tak chodząc - biega. Ledwie ujrzał nas, ruszył ku nam. Poczułem przez chwilę niepokój, bo zbliżał się jak człowiek, który ma zamiar rozpocząć walkę. Lecz gdy ruchy i głos wydają się zaczepne, wzrok uspokaja. Stanął przed nami wsparty na swym długim kiju. Poranny wiatr rozwiewał mu włosy i gładził wysoką, mocną pierś. Zatrzymał się nagle, a na jego twarzy odmalowało się jakby uczucie zawodu: można by sądzić, że oczekiwał kogoś innego. Jonatas wysunął się przed nas i zaczerpnąwszy obficie powietrza powiedział głosem mocnym, aby być słyszanym przez wszystkich:

- Janie, synu Zachariasza! Przychodzimy tutaj od arcykapłana Józefa i całego Sanhedrynu. Chcemy cię, jak każe stary obyczaj, zapytać. Czy będziesz nam odpowiadał?

- Tak - rzucił krótko. Ma głos dźwięczny i głęboki. - Pytajcie...

- Janie, synu Zachariasza, synu Abiasza...

Jonatas mówił teraz z najwyższą powagą i namaszczeniem. Ludzie naokół cisnęli się, lecz zachowywali się cicho, pragnąc słyszeć rozmowę.

- Kim jesteś? Może Mesjaszem?

Zaprzeczył śpiesznie. Jeszcze słowa wisiały na ustach kapłana, gdy już zawołał:

- Nie! Nie! Nie jestem Mesjaszem...

Pomyślałem, że ta odpowiedź rozprasza właściwe niebezpieczeństwo. Gdyby Jan ogłosił się Mesjaszem, mógłby już nie odpowiadać na dalsze pytania. Mesjasz jest ponad świątynią. Ale prorok musi zachować pokój ze świątynią. Wprawdzie Jeremiasz... Lecz są to dawne dzieje; dziś prorok musi chodzić na pasku kapłanów. Chyba gdyby był z nami.

- Więc może jesteś Eliaszem? - zapytał Jonatas.

Znowu ważył się los chrzciciela znad Jordanu. Ale odpowiedź przyszła równie śpieszna jak poprzednia:

- Nie jestem...

Jonatas przez chwilę przełykał ślinę. Zrozumiałem, że to przeczenie zaskoczyło go. Mnie zresztą także. Tłum mówi o Janie jako o Eliaszu. Gdy powiedział, że nim nie jest, połowa jego sławy spłynęła w piasek.

- Jesteś prorokiem?

- Nie!

Patrzyłem zaskoczony w szarobłękitne oczy, lecące spojrzeniem poza nas w przestrzeń. Jan ledwie chce patrzeć na tych, co go otaczają. Jego świat zaczyna się gdzieś daleko, za tłumem tłoczących się ludzi. Zauważyłem, że jego oczy są obrzucone zmarszczakami jak oczy pustynnych wędrowców lub żeglarzy, nawykłych do wypatrywania dalekich horyzontów. Mówi i słucha jakoby w roztargnieniu. Dałbym głowę, że równocześnie czegoś nasłuchuje.

- Kimże wobec tego jesteś? - w pytaniu Jonatasa zabrzmiała pogarda.

Odpowiedział strofą Izajasza:

- "Jestem głosem, który woła na pustyni..."

Wtedy odezwałem się:

- Czemu więc chrzcisz?

Jego wzrok wrócił z dali i spoczął na mnie. Spostrzegłem w jego oczach gorączkę i napięcie.

- Ja chrzczę wodą - powiedział - ale...

Oczy jego pobiegły znowu w dal, za tłum, gdzieś ku tamtej stronie rzeki.

- ...jest już Ten, który stał się wcześniej niż ja, a przyjdzie po mnie... - Usta mu zadrżały. Zapatrzony w horyzont mówił to z jakimś rozczuleniem, prawie jak kobieta, gdy mówi o ukochanym mężczyźnie:

- Nie jestem godny rozwiązać rzemyka u sandałów Jego...

Lecz w tej samej chwili pękła nuta miękka i łagodna. Prorok wybuchnął wołaniem:

- On przyjdzie i ochrzci was Ogniem i Duchem!

Szare łagodne oczy stały się nagle straszne. Znikła z nich marzycielska dobroć. Zaczęły sypać ogniem niby wyjęta z ogniska i rzucona w powietrze żagiew. Postąpił krok naprzód, zaciskając dłonie na swym kiju.

- Rodzie żmijowy! Sądzicie, że unikniecie Pańskiego gniewu? Spróchniałe drzewo nie ujdzie siekiery! Pytać przyszliście?

Jonatas cofał się, a olbrzymi prorok szedł na niego, grzmiąc gniewnymi słowami:

- Pytać chcecie? Jedno wam tylko odpowiem: Pokutujcie! Pokutujcie! W prochu i w popiele pokutujcie! Jak Niniwa! Wam się zdaje, że jesteście inni niż oni? - zatoczył ręką krąg. Jonatas uskoczył za mnie. Rozszalały prorok stał przede mną, mówił wprost do mnie; jego gorączkowe słowa leciały mi prosto w oczy niby iskry.

- Sądzicie, że jesteście wolni od grzechu, boście synami Abrahamowymi? Patrz!

Schylił się, porwał z ziemi garść małych utoczonych przez wodę kamieni, podsunął mi je na dłoni przed samą twarz.

- Z tych kamieni Najwyższy, gdy zechce, zrodzi nowych synów Abrahamowi! Pojąłeś?

Ogarnęło mnie takie drżenie, że nie umiałem nic odpowiedzieć. Rozumiesz, że jest się czego przestraszyć, gdy szalony i wielki mężczyzna zaczyna ci z bliska wygrażać. Ani się spostrzegłem, kiedy zostałem sam. Moi towarzysze i saduceusze dali nurka w tłum. Tylko ja jeden z całego poselstwa stałem przed Janem, on zaś krzyczał na mnie. Głupiemu tłumowi musiało się to podobać, bo słyszałem z tyłu i z boków szydercze szepty. Gdyby rzucił się na mnie z kijem, nie znalazłby się nikt, kto by mnie bronił.

- Już idzie On! - znowu zaczął mówić. - Już się zbliża...

Groźnie brzmiący głos przygasł, wzrok minął mnie jak nędzną trawę. Pojąłem: ten człowiek żył niby na skraju dwóch światów: świata marzeń i świata gniewu. Gdy patrzył blisko - wybuchał; gdy patrzył daleko - marzył.

- Ma wiejadło w ręku - mówił, jakby śpiewał psalm - podrzuci na nim pszenicę, oddzieli ziarno od plew. Zachowa ziarno w spichrzu, lecz plewy spali ogniem nieugaszonym...

Zastygł na chwilę w bezruchu. Wzrok jego szukał Idącego, jak szuka lądu zbłąkany żeglarz. Lecz już ludzie obok zaczęli rzucać pytania. Kilka razy powtarzali je, zanim skrócił spojrzenie i zobaczył ich.

- Co mamy czynić? - mówili. - Co mamy czynić, Janie? Co mamy czynić?

Choć patrzył na nich, nie gromił. Miał już nową twarz: twarz kogoś, kto przenosi swą beznadziejną miłość na spotkane dziecko. Odpowiadał:

- Masz dwa płaszcze? Oddaj jeden ubogiemu...

Zwrócił się do celnika, który stanął obok mnie, a ja ani spostrzegłem, że człowiek nieczysty podszedł do mnie na odległość mniejszą niż siedem kroków:

- Bierz tylko tyle, ile ci każą brać.

Jakiś żołnierz, noszący znaki króla Heroda, zapytał:

- Co mam czynić?

- Służ - odpowiedział - za swój żołd. Czuwaj i strzeż, czego ci strzec kazano, lecz nie bij, nie zabijaj, nie krzywdź...

Teraz zobaczyłem jakiegoś amhaareca, chłopa lub rybaka z Galilei, bo miał galilejską wymowę. Był tęgi, o twarzy szerokiej, z gruba ciosanej. Małe oczy znikały za sterczącymi policzkami. Trzymał przed sobą swe wielkie dłonie pełne zgrubień. Wysunął się z tłumu z głupkowatą miną. Była w nim lękliwość spleciona z zuchwałością. Musiał należeć do tych, którzy, gdy przyjdzie do awantury w gospodzie, pierwsi rzucają się do bitki, a potem pierwsi uciekają. Kilku innych Galilejczyków, nieśmiałych i niezdarnych, wypchnęło go przed siebie. Prawdopodobnie zdobył ich uznanie zapowiedzią: "Już ja mu powiem..." Ale teraz zapomniał języka i coś mamrotał pod nosem. Wreszcie wydobył z siebie słowa - oczywiście wrzasnął, i to tak głośno, że aż sam się przestraszył swego krzyku:

- Co mamy czynić? Jan zatrzymał się przed nimi. Swoją dłoń czarną, spaloną z wierzchu, białą od spodu położył na ramieniu rybaka. Dłużej niż na kimkolwiek innym oczy proroka spoczęły na Galilejczyku. On, taki rozproszony, przez pół tylko wszystko widzący, z całym skupieniem wpił wzrok w tępą twarz tamtego.

- Zarzucaj swoje sieci - powiedział. - I czekaj... Czekaj...

I szedł dalej ku innym, którzy się ku niemu cisnęli. Ulegając niepojętemu wewnętrznemu nakazowi (odkąd Rut jest chora, zdarza mi się podejmować najbardziej rozpaczliwe postanowienia), posunąłem się ku niemu i ja. Znalazłem się w grupie ludzi, którzy szli ku wodzie, by dać się ochrzcić. Obok mnie galilejski rybak zrywał z siebie porywczo kuttonę, odkrywając zbrązowiały tors. Właściwie to było śmieszne. Jordan musi być aż gęsty od grzechów amhaareców, celników i dziewczyn publicznych, tych wszystkich, którzy nie wypełniają Zakonu. Ja staram się go wypełniać jak mogę najlepiej. Pokutuję za grzechy całego Izraela. Nie przyszedłem do Jana po oczyszczenie, ale po zdrowie dla Rut. A przecież zbliżałem się ku wodzie zwijając po drodze płaszcz na rękę. Choć to było naprawdę niesłuszne, gotów byłem poddać się obmyciu, byle w ten sposób zdobyć łaskę proroka. Mijając go podniosłem na niego wzrok. Wydaje mi się czasami, że potrafię prosić spojrzeniem. Powiedziałem prawie pokornie:

- Co mam czynić, rabbi? Moja...

Przerwał mi. Ale nie było gniewu w jego ruchu, gdy dotykał dłonią mego ramienia. Teraz nie krzyczał jak przedtem. Rzekł:

- Służ, jak potrafisz. Umiej się wyrzec... I czekaj...

Dziwne - prawda? Powiedział mi "czekaj", jak tamtemu Galilejczykowi. Może tak zresztą mówi do wielu. Przecież uważa się tylko za poprzednika kogoś drugiego. Ale słów "umiej się wyrzec" - nie rozumiem zupełnie. Czego mam się wyrzec? Służby Najwyższemu? Nie wyrzeknę się jej, póki życia!

Woda rzeki, ciepła i miękka, spłynęła mi po plecach. Jan mówi, że ona oczyszcza, ale mnie się zdało, że właśnie brudzi; że pokrywa błotem. Odszedłem w tłum zawstydzony swoim postępkiem.

śmiejesz się na pewno, że się dałem wykąpać razem z celnikami i nierządnicami. Nie chciałem wrócić do moich towarzyszy; zresztą na szczęście gdzieś zniknęli. Ukryłem się wśród krzewów nadbrzeżnych i siadłszy na ziemi myślałem, jak bardzo głupio postąpiłem. Jakiż pożytek z tego oczyszczenia, skoro nie otrzymałem w zamian nawet obietnicy zdrowia dla Rut? Lecz Jan, jak się okazuje, nikogo nie leczy. Odtrąca tych, co mu przynoszą chorych. "Mój czas jest krótki - powiada. - A praca moja to prostowanie dróg. Kiedy On przyjdzie..." I znowu patrzy poprzez ludzi. Wykąpałem się więc w Jordanie za nic. Pocieszałem się, że każdemu z nas zdarza się popełniać niedorzeczności.

Przesiedziałem nad rzeką cały dzień. W Jerozolimie musi być zimno; widać stąd, jak nad wzgórzami Judei wiszą ciężkie chmury. Tu panuje parna duchota i krzewy pełne są kwiatów. Ale może i dla czego innego nie śpieszę się z powrotem do miasta. Tam jest Rut, a ja, choć ją kocham i zrobiłbym wszystko, aby była zdrowa, z coraz większym trudem patrzę na nią. Jej choroba stała się już moją chorobą...

Znowu przyszedł wieczór i Jan przestał chrzcić. Tłum, jak wczoraj, rozpełzł się po wybrzeżu. Zapalano ogniska, przekupnie z wrzaskiem zachwalali swoje placki, ryby, owoce, a także młode wino w glinianych dzbankach. Niedaleko ode mnie zobaczyłem grupę Galilejczyków, tych samych, którym przewodniczył ów tęgi rybak. Wszyscy oni zresztą wyglądają na rybaków. Siedli w krąg ogniska, odmówili modlitwy, a potem zaczęli jeść. Rozmawiali. Mój rybak coś gadał niskim, dudniącym głosem. W kole swoich nie był nieśmiały - wydawał się raczej nadmiernie hałaśliwy. Mówili inni. Tuż naprzeciw widziałem oświetloną blaskiem chłopięcą twarz, piękną jak twarz dziewczyny. Ten mówił cicho i z rzadka. Doszło do moich uszu, jak zwrócił się do człowieka, który siedział obrócony do mnie tyłem: "Nie widziałem cię, Natanaelu, przy proroku..." Nie mogłem usłyszeć, co tamten odpowiedział, widziałem tylko, jak wskazał dłonią na wysoką figę, rosnącą nieco dalej od wybrzeża. "Ty zawsze marzysz..." - odrzekł z uśmiechem chłopak. O czym tacy ludzie mogą marzyć? Sądziłem, że o nowej łodzi, o nowej sieci, o zabawie, o paru denarach łatwo zarobionych, o dziewczynie... Tymczasem Szymon (tak nazywają tego tęgiego rybaka) rzekł: "To nie jest marzenie. Prorok Jan mówi wyraźnie, że On przyjdzie lada chwila. Kazał czekać..." Wyobraź sobie: oni myślą o tym Kimś, zupełnie jakby to był człowiek, który tylko patrzeć, jak wyjdzie spoza krzewów. Nasłuchiwałem, bo mnie bawiła ich rozmowa. "Kim On będzie?" - przerwał któryś z nich. "Jak to kim? - zaśmiał się Szymon. - Mesjaszem! Przyjdzie w zbroi, z mieczem, otoczony żołnierzami... Albo przyjedzie na koniu, jak setnicy rzymscy..." "I zacznie się wojna? Jak myślisz, Szymonie?" "Kto wie, czy będzie potrzebna. Może wszystko runie na Jego widok..." "A my co?" "Pójdziemy za Nim!" - krzyknął gorąco Szymon. Któryś obok zaczął śmiać się szczerze i nawet bez goryczy: "Czyż będą Mu potrzebni tacy jak my?" "No, Janie, a ty co myślisz?" - zapytano chłopca o twarzy pięknej dziewczyny. "Ja myślę - powiedział jak poprzednio spokojnie i wolno - że choć jesteśmy tylko biedakami i grzesznikami, będziemy Mu służyli. Co z tego, że nawet nas nie dostrzeże? Mesjaszowi miło jest służyć, choćby z dala..." "Nie ma w nich zarozumiałości" - myślałem, leżąc na rozciągniętej simlah i patrząc w niebo. Gwiazd nie było widać tak samo jak poprzedniej nocy, mglisty opar unosił się nad rzeką. Księżyc także jeszcze nie wyszedł. Było ciemno i tylko połyskiwały ogniska, dwakroć liczniejsze dzięki odbiciom ich blasku w wodzie.

Myślałem o Rut - i myślałem o tym Kimś, kogo zapowiedział Jan. Każda z tych myśli wypierała drugą. Przeplatały się wzajem.

Zasnąłem późno, lecz obudziłem się wypoczęty i rześki. Moich Galilejczyków już nie było, poszli pewno z ciżbą, która otoczyła proroka. Podążyłem i ja w tamtym kierunku. Chciałem raz jeszcze spojrzeć na Jana, zanim wyruszę w drogę powrotną. Minąłem wysokiego Człowieka o ciemnych, ale jakby przetkanych złotem włosach, spadających Mu na ramiona. Szedł w zamyśleniu. Rozgarnąłem ludzi.

Jan stał w pośrodku. Ludzie znowu zwracali się do niego, a on im odpowiadał. Jego oczy uciekały poza tłum. Może były nawet bardziej niespokojne niż wczoraj. Aby się skupić nad pytaniami ludzi, którzy go otaczali, prorok boleśnie marszczył brwi. Był jak pieśniarz, który chce śpiewać, a musi słuchać nudnego gadania. Lecz w tejże chwili, gdy wysunąłem się z tłumu w krąg wewnętrzny, zobaczyłem skierowane ku mnie, rozszerzone żarliwym uczuciem oczy proroka. Zrobiłem krok w tył, bo mi się wydawało, że szykuje się, aby wybuchnąć nowym gniewem. Zaraz jednak spostrzegłem, że jego wzrok nie był utkwiony we mnie, a jedynie w Kimś tuż obok mnie, jego zaś usta nie zaciskały się gniewnie. Przeciwnie - zdawały się drżeć jakby od wzruszenia. Obróciłem głowę, by zobaczyć, na kogo patrzy. Wysoki ciemnowłosy Człowiek, którego minąłem, stał teraz obok. Miał twarz, jakiej się nie zapomina: twarz kogoś, kogo się kiedyś spotkało, nie wiadomo tylko, gdzie i kiedy. Cóż ci powiedzieć jeszcze o niej? Są twarze podobne do profilu ptaka lub zwierzęcia, różniące się od siebie tym lub owym. Ta miała jakiś rys wspólny dla wszystkich innych twarzy. Ale to nie była pospolitość. Wydawać się tylko mogło, że dobre spojrzenia wszystkich ludzkich oczu zbiegły się w Jego spojrzeniu. Szedł wolno ku Janowi, a Jan szedł ku Niemu. Gdy byli tuż przed sobą, prorok zatrzymał się. Powiedział głosem stłumionym, głębokim, drżącym:

- A więc jesteś?...

Pochylił się, jakby chciał upaść na kolana. Ale Nadchodzący zbliżył się prędko i wziął go za ramiona.

- Przychodzę, abym był ochrzczony przez ciebie...

- Przeze mnie? - wykrzyknął Jan. - Nigdy! To Ty przecież...

- Tak trzeba - powiedział Tamten ze spokojną stanowczością.

Chciałem zobaczyć, jak Go będzie chrzcił. Ale ludzie zwarli się w krąg (widziałem moich Galilejczyków, jak tęgo torowali sobie drogę łokciami), ja zaś nie miałem ochoty cisnąć się. Postanowiłem wracać. Przeszedłem Jordan. W pewnej chwili zdawało mi się, że usłyszałem za sobą grzmot. Obejrzałem się. Wysoki Człowiek wychodził właśnie z wody i obwijał się kuttoną. Jan coś mówił wskazując na Niego palcem. Lecz tłum stał dość obojętnie. Zawróciłem. Ogarnął mnie niezrozumiały smutek, jakby coś koło mnie przeszło, a ja tego nie umiałem zatrzymać. "Próżno tu przyszedłem" - myślałem. Ruszyłem ciężko w górę po osypisku. Wędrowałem zgarbiony cały dzień w chłodnym, przejmującym do szpiku kości deszczu.

List III

Drogi Justusie!

Mamy coś nowego. Tym razem nie chodzi już o Jana, syna Zachariasza. Inny Człowiek zaćmił jego sławę. Ludzie, jak dawniej nad Jordan, ciągną teraz za Przybyszem z Galilei, który w gronie swoich braci i przyjaciół przybył do miasta. Nazywają Go Prorokiem, choć On niczego nie zapowiada. Prorocy uginali serca królów, wstrząsali tronem i świątynią. On nie zwraca się ani do króla (w tym trzeba Mu przyznać rację - tylko głupiec uznać może rozpustnika z Tyberiady), ani do Sanhedrynu. Idzie po prostu przed siebie w nie kończącej się wędrówce, przemawia do amhaareców oraz do wszelkiej hałastry, wśród której nie brak nierządnic, celników i żebraków. Nie żąda poszanowania dla swojej nauki; głosi ją siedząc wprost pod drzewem na skraju drogi lub na odłamie skalnym w byle zacienionym miejscu. Co mówi? Póki sam nie usłyszałem, nie umiałbym ci na to odpowiedzieć. Każdy z tych, którzy Go słuchali, słyszał co innego. Dla jednych jest to nierozumne, dla drugich zbyt mądre. Ci Mu zarzucają zbytnią prostotę, tamci znowu niezrozumiałość; są tacy, których zgorszył, są inni, których wzruszył i porwał. Wszyscy zgadzają się na jedno: że mówi dobrze, językiem potoczystym, gładkim, przechodzącym w melodyjny zaśpiew. W miłym głosie pod pokryciem łagodnych słów zdaje się dźwięczeć siła. Niech tylko ktoś spróbuje z Nim sporu, zapala się i miota słowami, które są jak błyskawice. Ludzie twierdzą, że nie słyszeli jeszcze nikogo, kto by tak mówił. Z tego, co mi o Nim opowiadano, sądziłem, że to jest jeden z uczniów Hillela, który powtarza nauki starego mistrza. Podobno nawet kilka razy wypowiedział zdanie, które Hillel zwykł był powtarzać: że cokolwiek człowiek chce, aby mu dobrego inni uczynili, wpierw musi sam im to czynić. Ale prędko doszedłem do przekonania, iż to nie jest jego uczeń. Hillel jako prawdziwy faryzeusz nauczał wyjaśniając Pisma. On mówi zuchwale, nie zawsze odwołuje się do Pism. W Nim jest jednak coś z proroka - to poczucie niezależności... Zresztą Hillela nie mógł znać: to Człowiek w moim wieku albo i młodszy.

Potem myślałem, że to może uczeń Jana, bo On także chrzci. Okazało się jednak, że chrzcił nie On, tylko Jego uczniowie. Zresztą teraz już zaprzestali. Nie jest uczniem Jana. Nie chcę ci jeszcze zdradzić wszystkiego... Gdyby był uczniem Jana, byłby to uczeń niewdzięczny, zagasił bowiem swego mistrza, jak się gasi kaganek jednym dmuchnięciem. Potoki ludzi, spływające do Bethabara, wyschły niby Cedron w miesiącu Ijar. Może dlatego Jan porzucił teraz ujście Jordanu i poszedł do Tyberiady, gdzie stojąc przed pałacem ciska klątwy na głowę tetrarchy. Pierwszą osobą, jaką znalazł Antypas po swoim powrocie z Rzymu, był prorok wieszczący mu za kazirodztwo haniebną śmierć w dalekiej ziemi na zachodzie. Inny alboby się ukorzył, alboby kazał wygnać napastliwego proroka z powrotem na pustynię. Antypas jest pełen wahania: siedzi, jak mówią, przytulony do Herodiady i drży ze strachu przed wróżbami. I taki chciałby, aby mu Rzymianie oddali panowanie nad Judeą!

Wracam do Proroka z Galilei. Nazywa się Joszua - Jezus. Imię równie zuchwałe jak Jego słowa. Nie mogłem dowiedzieć się imienia Jego ojca. On sam tego imienia nie używa nigdy. Gdy mówi o sobie, nazywa siebie śmiesznie: Bar Nasz - Syn Człowieczy. Tak jakbyśmy wszyscy nie zrodzili się z ludzkiego ciała! Był przedtem naggarem w Nazarecie, w mieście, które nawet wśród Galilejczyków ma opinię gniazda szerszeni. Wyrabiał stoły, stołki, sochy, stawiał domy. Podobno znał się dobrze na rzemiośle. Nagle wszystko rzucił i poszedł nauczać. Mógł utrzymać się całkiem dobrze z uczciwie zarobionych pieniędzy. On jednak woli być włóczęgą, który żyje z tego, co Mu ofiarują ludzie. Dziwne, prawda? Każdy z nas, jeśli nawet szumiał w latach młodości, z wiekiem staje się przywiązany do spokojnego, zabezpieczonego trybu życia. On przeciwnie: doszedłszy lat dojrzałych zamienił życie ciche i pewne na grożące niespodziankami, niewiadome.

Cóż ci jeszcze o Nim rzec? Nie pości, nie jest nazyrejczykiem, nie powstrzymuje się od wina... Za to czyni cuda. To zdobyło Mu wielką rzeszę zwolenników. Można nie wierzyć w trzy czwarte tego, co ludzie o Nim plotą, lecz przecież nie sposób wszystko odrzucić. Sam rozmawiałem z takimi, z których zdjął gorączkę jednym dotknięciem ręki, którym wzrok oczyścił, którym zagoił wrzody. Dziwisz się pewno, że rozmawiam z ludźmi, którzy korzystali z czarów Galilejczyka? Niestety - to choroba Rut uczyniła mnie takim. Nie wspominam ci o niej ani słowem. Ale po co? Gdyby się było coś zmieniło... Nie zmieniło się jednak nic! A raczej przeciwnie - każdy dzień przynosi coś nowego: nową klęskę. Choroba toczy się jak koła wozu po pochyłości. Cóż ją teraz zatrzyma, gdy każdy dzień coraz bardziej osłabia ciało? Ostatni z lekarzy, zanim odszedł, powiedział z fałszywym zachwytem: "Ufajmy w siłę młodości. Młody wiek czyni cuda..." Wiesz przecie, co oznacza u nich taka pociecha. Lecz gdyby nawet młodość była tym jedynym lekarstwem, to każdy dzień umniejsza jego wartość. To nie młodość pożera chorobę, to choroba żre młodość. Wóz toczy się coraz prędzej. I może się tak toczyć jeszcze bardzo długo... Powinienem powiedzieć - na szczęście! Nie potrafię jednak zdobyć się na to słowo. Już ci napisałem: jestem jak miasto, które się poddało, ale wróg jego przegranej nie przyjął - i każe mu walczyć dalej...

Wstydzę się tego, ale żeby skończyć tę udrękę, gotów jestem iść do Galilejczyka i prosić Go o ratunek. Nie potępiaj mnie, Justusie! Mówiono mi o Nim, że zrobił u siebie, w Galilei, dziwny cud. Był w Kanie - to mieścina położona wysoko nad brzegiem morza Genezareth, w której galilejskie młode pary zwykły odbywać zaślubiny. Trafił właśnie na jedną z takich uroczystości. Zaproszono Go i ucztował z gośćmi. W tym widzisz Go całego! Poszedł pić wino i jeść miodowe placki między galilejskich chłopów, którzy, jak wiesz, obyczaje mają prostackie i zawsze gotowi są do pijatyki i bójek. Czy można myśleć o zachowaniu czystości, gdy się weszło między takich ludzi? Nikt tam, wiadomo, nie zważa na modlitwy, na posty, na zbieranie okruchów, na należyte obmywanie naczyń. Goście weselni najprzód piją, ile się da, potem tańczą do siódmego potu i wyją różne pieśni, wreszcie zaczynają się szczypać po kątach. Nikt z faryzeuszy nie wszedłby w takie towarzystwo. Jesteśmy po to, by dawać amhaarecom dobry przykład, a nie by pochwalać ich rozwiązłości. Tymczasem Galilejczyk nie dość że siedział między nimi, ale jeszcze, gdy im zabrakło wina - przemienił wodę w wino! Jeśli ten cud zdarzył się naprawdę, można powiedzieć, że dar bezcenny znalazł się w nieodpowiedzialnych rękach. Prorok powinien być kimś wzniosłym, nieprawdaż? Można dawać głodnym chleb, ale nie wino! Moja służba wynosi co dzień żebrakom kosz chleba, a mój rządca obliczył niedawno, że gdybym codziennie dawał po dwa chleby każdemu z wiernych Judei i Galilei, a także diaspory, mój majątek pozwoliłby na całe trzy dni takiego szaleństwa! Co by to było, gdybym zamiast chleba i wezwania do modlitwy dawał każdemu dzban wina i zachętę do zabawy! Bezmyślna jałmużna czyni ubogich lekkomyślnymi.

Ale należałoby jeszcze z innej strony ocenić wartość tego czynu. Tym, którzy Mu stanęli na drodze, przemienił ogromne bathy wody w wino, by się nim mogli ożłopać wśród krzyków pijackiej uciechy. Lecz innym, którzy Go nie spotkali, co zrobił? Czy nie powinien, mając taki wielki dar, szukać najbardziej godnych? Czy nie słuszniejszą rzeczą byłoby, gdyby na przykład uleczył moją Rut, nie zaś zalewał winem (podobno bardzo przedniego gatunku) dom jakiegoś tam galilejskiego chłopka? Niechby mi ją jednak uleczył... Gdyby to zrobił, potrafiłbym Mu okazać wdzięczność.

Przed świętami przybył do miasta. Postanowiłem Go zobaczyć. Dowiedziawszy się, że siaduje pod portykiem Salomona z uczniami i słuchaczami, wybrałem się w tamtą stronę. Był tam rzeczywiście, otoczony tłumem. Ciżba pachnie czosnkiem, cebulą i starą oliwą. Sami amhaarece: chłopi, drobni kupcy, rzemieślnicy. Krzyczy to wszystko po prostacku, przeważnie nieczystym językiem używanym w Galilei. Mijałem ich powoli, niby pogrążony w myślach, lecz patrzyłem ciekawie spod nasuniętego na oczy turbanu. I - na czoło Mojżesza! - teraz ci powiem, kim jest Galilejczyk. To ten wysoki Człowiek, którego z takim zapałem witał Jan, a potem Go chrzcił w Jordanie! Nie mylę się, jestem tego pewien. Ma zresztą twarz, jakiej się nie zapomina. Pisałem Ci wtedy: twarz człowieczą... Próżno szukam nowego określenia. Tamto - wiem - nic nie mówi. Lecz jak ci Go opisać? Wysoki, doskonale zbudowany, o obliczu, które wyraża nieskończoną harmonię... Znowu utknąłem! Ale to prawda, że ta twarz pasuje do Jego postaci, do głosu, do słów... Jest spokojna - jednak nie martwa. Przeciwnie - powiedziałbym, że jest w niej za dużo życia. Tylko że znowu słowa "za dużo" nie odpowiadają rzeczywistości. W tej twarzy niczego nie jest za dużo, niczego za mało. Jest niby wzór twarzy ludzkiej. Twarz taka, jakimi twarze ludzkie powinny być. Ci ohydni rzeźbiarze greccy, których nasprowadzał Antypas, mogliby się cieszyć, gdyby zechciał im służyć na wzór: na pewno zrobiliby według niego posągi do cyrku w Cezarei. Tylko czy który z nich, najbardziej nawet w swym bezwstydzie utalentowany, potrafiłby taką twarz przenieść w kamień? Jest do tego stopnia pełna wyrazu, że nie sposób jej sprowadzić do czegoś prostego, uchwytnego jednym spojrzeniem. Każda inna ma jakiś szczegół, który nad wszystkim góruje. Gdybym chciał na przykład wyobrazić ciebie (wybacz myśl bezbożną!) - pokazałbym myślące czoło nad ściągniętymi uwagą brwiami. Reszta byłaby już nieważna. Ale twarz Galilejczyka jest ważna w każdym rysie. Jego czoło myśli, Jego usta... Jego usta kochają. Inaczej nie potrafię o nich powiedzieć. Wąskie wargi wśród zarostu, czy mówią, czy pozostają bez ruchu, zawsze zdają się wyrażać krzyk miłości. Tak samo oczy. Są czarne niby studnia bez dna, która swą głębokością przywołuje i kusi. Nie będę się już więcej silił na opisywanie. Z moich słów i tak żadnego wyobrażenia mieć nie będziesz... Mój rylec ślizga się bezradnie po tabliczce. Mógłbym ci dawać tysiące Jego opisów, gdy chcę je jednak wszystkie związać w jeden obraz - nic z tego nie wychodzi.

Przechodziłem więc koło Niego, a On, otoczony swoimi, coś do nich mówił. Udając chwilową ciekawość zatrzymałem się przy grupie. Nie zwrócił na mnie uwagi, mówił dalej gorąco, z przekonaniem, wtórując słowom ruchem rąk: "Zbliżyło się Królestwo Niebieskie..." Zapytałem od niechcenia:

- Co nazywasz królestwem, Rabbi?

Tylko grzeczność kazała mi dać Mu ten tytuł. Rzucił na mnie szybkie spojrzenie i zaraz odpowiedział:

- Prorocy aż do Jana głosili Prawo. Kto je zna - ten wie o Królestwie; kto mu zaprzecza - nic nie wie. Ale Prawo trwa. Ziemia przeminie i niebo, a jedna nawet litera Prawa nie odmieni się...

On cały jest w tych słowach! Mówi niby zwyczajnie, twardym językiem amhaareców. Słowa wydają się jasne, naiwnie proste. Nie przed nimi jest głębia, ale rozpoczyna się za nimi. Zapalają się one i nie gasną. Jakbyś zapuszczał się z pochodnią do pieczary: idziesz, a one wciąż pokazują ci dalej drogę... Prorocy, Prawo, Królestwo - skąd ten Naggar z małego miasteczka zna tak dobrze Pisma? On zaś wrócił do swojej nauki. Mądry! Od razu układa haggadę. Zaczął mówić:

- Był król, który chciał wziąć żonę bratu swemu. Odesłał więc swoją do jej ojca i kazał powiedzieć: "Nie podoba mi się twoja córka. Nie śpiewa pięknie ani dba o moją radość. Jest kłótliwa, jej język kręci się w ustach niby kołowrotek. Nie otrzymałem także od ciebie za nią dość wspaniałego moharu. Weź ją sobie z powrotem..." Ale ojciec oddalonej obruszył się i kazał posłom powiedzieć królowi: "ále postąpiłeś. Wiedziałeś bowiem, biorąc moją córkę, kogo bierzesz, i nie była ci ona złą żoną, póki ci się nie spodobała żona twego brata. A tak dodajesz nieprawość do nieprawości. Wróć moją córkę do łask, żonę zaś oddaj bratu, byśmy obaj nie zebrali wojska i nie pokarali cię każdy za swoją kobietę, a twego królestwa nie oddali innemu". Bo powiadam wam: kto opuścił żonę, by wziąć inną - scudzołożył, i kto opuszczoną poślubił, winny jest cudzołóstwa...

Znowu przepaść za słowami. Niby opowiada po prostu o sporze Antypasa z Aretasem, lecz nagle jego myśl zdaje się odrywać od ziemi, ulatywać. To królestwo, o którym mówi, że je weźmie kto inny, i tamto, o którym twierdził, że się zbliżyło - czyż nie są to dwa obrazy tej samej rzeczy? Miałem ochotę zapytać Go o to, ale odszedłem od nich, bo mi się wydało, że nie wypada komuś takiemu jak ja stać w tłumie amhaareców. Lecz przyznaję: nigdy nie słyszałem człowieka, który by mówił jak Ten.

Myślałem - i biłem się z myślami: a jeżeli On potrafi wyleczyć Rut? Pisałem ci już kiedyś: ta choroba jest jak garb. Gdyby nagle znikła, życie stałoby się nie do wiary lekkie. Chwilami myślę, że wtedy nic by mi już nie brakowało do szczęścia. A znowu czasem wydaje mi się, że gdyby się nagle ta troska skończyła, wyszłyby wtedy z ukrycia inne - które teraz właśnie ona trzyma w niepamięci. I może przyszłaby chwila, w której pomyślałbym, że lepsza była chora Rut... Nie! Nie! To niemożliwe! Ta choroba jest rzeczą najokropniejszą! Nie mogłem oprzeć się pragnieniu zwrócenia się do Niego. Oczywiście nie chciałem się pchać razem z tłumem nieczystych. Najprościej było może posłać do Niego służbę i wezwać Go do swego domu. Ale tego także wolałem uniknąć. W Wielkiej Radzie, w Sanhedrynie mówi się z pogardą o galilejskim Proroku. Co by tam pomyślano, gdybym Go sprowadził do siebie? Ośmieszyłbym się w oczach wszystkich. Może nawet uznaliby to za czyn nieczysty. Przyszło mi jednak do głowy, że mógłbym się z Nim zobaczyć ukradkiem, w nocy. Była w tym tylko jedna trudność, że nie wiadomo, gdzie Go szukać: jest niby ptak, który każdej nocy na innej gałęzi chowa głowę pod skrzydło. Wpierw więc trzeba się z Nim umówić. A do Niego podejść nie sposób. Nie jest sam ani przez chwilę. Tłum oblega Go bez przerwy, a nawet gdy spożywa posiłek, otacza Go gromadka uczniów.

Po paru dniach nadarzyła się jednak sposobność. Wśród uczniów Proroka zobaczyłem znajomą twarz. To mały człowiek, kupczyk z Bezety, pochodzący z Kariothu. Kupowałem coś kilka razy w jego kramie i rozmawiałem z nim. Człowiek niegłupi i mimo młodego wieku otarty między ludźmi. Z wyglądu postać raczej obskurna: mały, cherlawy, kaszlący. Dłonie ma niespokojne, śliskie, wiecznie spocone. Handel mu nie szedł - któż zresztą potrafi na Bezecie wytrzymać konkurencję z lewitami, którzy obracają złotem Ananiasza i jego synów? Wierzyciele zabrali mu wszystko. Myślałem, że gdzieś zginął. On tymczasem pojawił się obok Proroka. Chodzi za Nim, słucha Go, a gdy ludzie zbyt się pchają, robi porządek z taką miną, jakby był najzaufańszym sługą Mistrza. Udało mi się odwołać go na stronę. Mokra jego dłoń łyknęła parę sykli, które mu wetknąłem. Obiecał, że mi ułatwi nocą rozmowę z Prorokiem.

Wczoraj przybiegł do mnie z wiadomościami. Powiedział, że Galilejczyk ma nocować w małym domku na Ofelu i jeżeli przyjdę przed drugą strażą, będę mógł z Nim rozmawiać. Było to mało pociągające: Ofel jest siedliskiem szumowin. Zanurzać się nocą w ten labirynt śmierdzących lepianek nie jest rzeczą bezpieczną. Rozumiałem jednak, że to jest jedyna możliwość rozmawiania z Mistrzem bez wywołania hałasu. W duchu kląłem, że ja, jeden z najpoważniejszych ludzi z Judei, członek Sanhedrynu i Wielkiej Rady Faryzejskiej, mam spotkać się po kryjomu z Prorokiem amhaareców. Nie było jednak wyboru. Stoi mi zresztą przed oczyma bez przerwy twarz Rut, coraz bielsza, i jej czarne brwi ściągnięte na czole w węzeł bólu...

Wieczorem wyszedłem z domu zawinięty w czarną simlah. Dochodzący pełni krąg księżyca prószył na miasto mętnym blaskiem. Co chwila nakrywały go chmury, pędzące szybko po niebie, gnane i szarpane przez wiatr. Towarzyszyło mi dwóch ludzi służby, uzbrojonych w miecze i kije. Szliśmy schodami w czarną głębię dolnego miasta. Nad nami rozpinał swe łuki wodociąg. Z pełnej dostojności dzielnicy pałaców zstępowaliśmy niby w otchłań - w mroczne rojowisko glinianych bud. Mieszkają tu najubożsi, u nich zaś w czasie świąt zatrzymują się pielgrzymi, których nie stać na lepszą kwaterę. Na szczęście święta już się skończyły i obcy odpłynęli. Pozostały po nich sterty śmieci i zwierzęcego nawozu. Nad całą dzielnicą wisi wstrętny zaduch. Wszystko tu cuchnie, z czarnych otworów wylewa się woń brudu i nędzy. Kroki nasze rozlegają się głośno w panującej ciszy, przerywanej tylko chrapaniem śpiących, które słychać z każdego kąta.

Nie bylibyśmy na pewno znaleźli domu owego Fegiela, w którym przebywał Galilejczyk, gdyby stukot naszych stąpań nie wywołał z jakiejś czarnej wnęki mojego Judasza. Czekał widać na nasze nadejście.

- Tędy, rabbi, tędy - powiedział. - Ostrożnie. Można skręcić nogę...

Zaczęliśmy się wspinać po rozpadających się schodach, przechodziliśmy małe wstrętne zakamarki, wędrowaliśmy wzdłuż obrzydliwie opaskudzonych murów. Chmury znowu zasłoniły księżyc; wiatr wzmógł się, zawodził w ciasnych uliczkach. Czułem, jak we mnie rośnie niepokój, gdy zanurzałem się coraz głębiej, bez nadziei znalezienia samemu powrotnej drogi, prosto w serce tego matecznika. Nawet nie wyobrażałem sobie, że w Jerozolimie, prawie u stóp świątyni, istnieje takie trzęsawisko wszelakiej ohydy. Dolne miasto znałem dotąd tylko z drogi łączącej Xystos z Grobami Królewskimi, sadzawką Siloe i bramą áródlaną. Judasz prowadził nas coraz dalej, sunąc przodem zwinnie i prędko niby szczur wśród ruin. On zna tutaj każdy zakątek. W mroku domy i domki zdawały się piętrzyć jedne nad drugimi, podobne ludziom pnącym się w górę po trupach towarzyszy. To słabiej, to znowu silniej atakował nas odór ludzkiego gnojowiska.

Nareszcie gdzieś koło na wpół uschniętego drzewa figowego, skrzypiącego w ostrych podmuchach wiatru, Judasz zatrzymał się. Przed nami był mur, a w murze niskie drzwi. Dał nam znak, abyśmy poczekali, sam zaś wśliznął się do środka. Drzewo trzęsło się, a szelest jego zeschłych liści był podobny dzwonieniu cienkich pieniążków. Mimo grubego płaszcza było mi zimno, czułem przebiegające po ciele dreszcze. Moi ludzie spoglądali niespokojnie na wszystkie strony. Pomyślałem sobie, że i w nich budzi obawy miejsce, w jakim się znaleźliśmy.

Z ciemności dobiegł mnie głos Judasza:

- Pójdź, rabbi. Mistrz nie śpi, zgadza się porozmawiać z tobą. Twoi ludzie niech poczekają...

Niechętnie rozstawałem się z towarzyszami. Nie widziałem nic - z rękami wyciągniętymi przed siebie wszedłem w mrok. Judasz jednak położył dłoń na mojej ręce i prowadził mnie. Był to jakby korytarz, który ciągnął się, jak mi się zdawało, bardzo długo. Za ścianami szumiał wiatr. Nie czułem go, a tylko słyszałem, jak się zanosił długimi poświstami.

Korytarz skończył się nagle, a razem z nim ciemność. Niespodziewanie znalazłem się w małej izbie oświetlonej kagankiem. Stały tu dwie ławy i jeszcze kilka ubogich sprzętów. W głębi było okno zasłonięte okiennicą, którą wiatr od czasu do czasu szarpał, jakby próbował oderwać. Na jednej z ław siedział Galilejczyk z twarzą opartą na dłoniach, zamyślony, zastygły w bezruchu. Widziałem Go teraz z boku. Na tle oświetlonej ściany rysował się wyraźnie Jego profil: ostry, twardy, nieomal kanciasty, a jednocześnie dziwnie miękki i w swych liniach łagodny. Długi, wygięty w łuk nos o wyraźnych nozdrzach, wąskie, delikatne usta, stanowczy podbródek... A obok tego oczy mieniące się wszystkimi tonami łagodności i współczucia. Znowu ta niepokojąca sprzeczność. Można by powiedzieć o Nim, że jest człowiekiem pięknym. Lecz Jego uroda nie ma w sobie nic ze zniewieściałości. Gdy oczy zdają się tylko czarować - usta, można by sądzić, nakazują wszystko. Mówią o sile i nieustępliwej woli. Może to pragnienie władzy? Chyba nie... Namiętności są jak gorączka: płoną, ale pod żarem czai się słabość. Ambicja potrafi być długotrwała. Ale i ona, w miarę jak się zbliża do celu, pozbawia spokoju i równowagi. Ten człowiek może natomiast pragnąć czegoś do szaleństwa, a przecież nie sięgnie po przedmiot swoich pragnień rozgorączkowaną ręką. Najbardziej niezwalczona pokusa nie uczyni Go tyranem.

Zatrzymałem się w progu, mrugając oczami. Ogarnęło mnie onieśmielenie. Nie dziw się temu. To może jest zwykły amhaarec - ale umie patrzeć jak władca. Podniósł na mnie wzrok. Spokojny zresztą, niegroźny; raczej łagodny i dziwnie przenikliwy. Kiedy na mnie patrzy, mam uczucie, że wszystko we mnie widzi, wszystko wie i żadne słowa nie są Mu potrzebne. Judasz zniknął, byliśmy tylko dwaj w pustej izbie. Nagle uśmiechnął się. Ten uśmiech jest jak blask słońca, który od razu rozpogadza niebo i usuwa z nas zniechęcenie. Odpowiedziałem Mu uśmiechem. Postąpiłem krok, chciałem być uprzejmy. Powiedziałem:

- Witaj, dobry Rabbi...

Spokojnym ruchem wskazał mi miejsce obok siebie na ławie.

- Czemu nazywasz mnie dobrym? - zapytał. - Dobry jest tylko Wszechmocny...

Jego pytanie mogło znaczyć tylko jedno: "Czy uważasz mnie za kogoś bliskiego Najwyższemu, czy też, jak wykrzykują moi przeciwnicy, sądzisz, że jestem narzędziem szatana?" Zawahałem się. Cóż ja naprawdę wiem o Nim? Ale pojąłem, że jeśli Mu nie okażę szacunku, nic nie wyjdzie z jakiejkolwiek pomocy, jaką mógłbym uzyskać dla Rut. Zresztą choć nie patrzy groźnie, niełatwo jest powiedzieć Mu w oczy: "Jesteś sługą Beliala..." Rzekłem więc:

- Ufam, Rabbi, że przychodzisz od Niego. Nikt nie zdołałby uczynić takich jak Ty cudów bez pomocy Boskiej...

Przysiadłem na ławie i czekałem, co powie. On zaś miał oczy utkwione we mnie. Dałbym głowę, że wiedział, z czym do Niego przyszedłem. Podjął spokojnie:

- Ufasz... Wiedz więc: kto chce zobaczyć Królestwo, musi się narodzić na nowo. Zupełnie na nowo...

Skupiłem myśli. Ten człowiek mówi o sobie i tym swoim Królestwie jak o rzeczach jednoznacznych. Nie tak, jakby był zapowiadaczem czy przewodnikiem do tego Królestwa, ale po prostu samym Królestwem. Lecz czym jest to Królestwo, skoro go właściwie nie ma, bo go nie można zobaczyć? Trzeba się drugi raz narodzić? Ten pomysł wydał mi się śmieszny. Narodzić się na nowo? Cóż to znaczy? Człowiek ma umrzeć i powtórnie wrócić na świat? Czy może starzec stanie się niemowlęciem i wciśnie w brzuch matki? Ostatnią myśl wypowiedziałem głośno, może nawet nieco z lekceważeniem. Nimb Proroka zmalał od razu w moich oczach. Z Nim tak jest: chwilami mówi nieodparcie, porywająco - a potem jakby się oddalał, i wtedy wszystko wydaje się złudzeniem. Jeszcze raz powtórzę ci moje odkrycie: On chyba mógłby być tyranem, ale On nim nie chce być...

Ledwie jednak wypowiedziałem tamtą uwagę, doznałem uczucia, jakby moje słowa zabrzmiały fałszywie, podobne do zgrzytu. On zdawał się tego nie dostrzegać, mówił dalej z powagą w głosie:

- Wiedz, że nikt, kto się nie narodzi z wody i z Ducha, nie wstąpi do Królestwa. Ciało rodzi się z ciała i ciałem jest. Masz rację: starzec nie wróci do łona matki. Ale Duch rodzi także i rodzi wiecznie. Nie dziw się, gdy mówię: "Trzeba narodzić się na nowo". Słyszysz ten wiatr? Wyciągnął rękę, białą i wyrazistą, na której znać jeszcze ślady ciężkiej pracy, wskazał okiennicę, która drżała.

- Szum jego słyszysz, a nie widzisz go. Nie wiesz, skąd nadleciał i gdzie leci, a przecież znasz Tego, kto wiatr w dłoni trzyma i wiać każe... Tak samo z narodzinami z Ducha: nie widziałeś, a dokonały się...

- Jak? - krzyknąłem. - Jak się dokonały?

- Nie wiesz? - zapytał z dobrotliwą ironią. - Ty, który jesteś nauczycielem, znawcą Pism, wykładającym halakki, twórcą haggad...

Znowu wrócił do poważnego tonu:

- Wiedz, że mówię wam, co wiem, i świadczę wam o tym, co widziałem. Jednak - nie wierzycie mi... Czy znajdę wreszcie kiedyś wiarę na ziemi? Teraz jakby ból i zwątpienie zadźwięczały w Jego słowach. Ręce, które podniósł przy okrzyku, opadły bezwładnie, warga obwisła, nadając twarzy wyraz żałosnej prośby. Przez jedno mgnienie oka miałem wrażenie, że mam przed sobą żebraka, rozkładającego przed oczami przechodniów swoją nędzę. To, co powiedział, wydawało się skierowane do mnie. On mówił w ciemności, w niewidzialne za ścianami izby miasto, w szeroki świat:

- Mówię wam o rzeczach ziemskich - a nie wierzycie. Jak zdołacie uwierzyć, gdy będę wam mówił o sprawach nieba? W jaki sposób tam iść, wie tylko Ten, kto z nieba zstąpił: Syn Człowieczy, który jest.

Poczułem dreszcz na ramionach. Ta przepaść za każdym wyrazem! Nie mówił do mnie, nie patrzył na mnie. Miał oczy utkwione w przestrzeń. Spokojny, dźwięczny głos z każdym słowem urastał w siłę. To było niby wyzwanie rzucone komuś niewidzialnemu, zakończenie niezrozumiałej dysputy. Ukradkiem, z nieśmiałością spoglądałem w Jego twarz. Wciąż nie rozumiałem, o czym On mówił, i nie wiem, czy jest ktoś, kto by Go pojął. Jego myśl przerasta słowa... Mówi jak mędrzec lub jak szaleniec... Narodzić się na nowo? Jak? Czy to znaczy, że trzeba coś poznać? Zrozumieć? Odkryć? O czym On mówi? Jedno tylko czułem - jak bardzo głupia była moja uwaga o starcu, który ma się zmienić w niemowlę. On na pewno ma na myśli jakąś wzniosłą tajemnicę ducha. Może należy do esseńczyków albo do sadokidów? Może zostało Mu objawione zaklęcie wprowadzające w wielkie misterium?

- Lecz - ciągnął Galilejczyk - trzeba, aby został wpierw podniesiony w górę jak wąż miedziany, którego Mojżesz zawiesił na palu u stóp góry Hor. Wtedy kto na Niego spojrzy i uwierzy - nie zginie. Narodzi się - na wieczność. Najwyższy bowiem tak pokochał ludzi, że posłał do nich swego Syna Jedynego. Nie na sąd Go posłał, ale na świadectwo miłosierdzia i miłości. Nie aby oskarżał i karał, ale by ratował i przebaczał. Kto się od Niego odwróci, ten sam się zgubił. Kto do Niego przyjdzie - ten znalazł ratunek...

Nie wiem, jak długo mówił. Straciłem świadomość upływającego czasu. Nie odpowiadałem: słuchałem milcząc Jego słów. Do reszty przestałem je rozumieć. Zrodziło się jednak we mnie przekonanie, że tajemnica, którą On oznajmiał, musi być wielka, największa z tajemnic świata. Nie miałem nadal pojęcia, na czym ona polega; przeczuwałem tylko jej wagę. Cuda i Królestwo - w tym zawiera się jakiś związek. Królestwo przychodzi z cudami, a wśród nich największym, choć niewidocznym, jest dobroć... To mało - dobroć; jeśli Jego słowa rozumieć należycie, słowo "dobroć" nie oddaje nawet części prawdziwego znaczenia tej cnoty Najwyższego. Skoro Wszechmocny ma być dobry, musi być najlepszy. Można być absolutnie sprawiedliwym, ale co to znaczy być absolutnie dobrym? Sprawiedliwość zna swoją miarę. Dobroć nie ma żadnej. Jest tylko jedna prawdziwa sprawiedliwość. Jest nieskończony świat miłosierdzia...

Ławka pode mną drżała, gliniana polepa zdawała się zapadać. świat rozdzielał się na połowy. Wszystko dzieliła ta rozmowa. Przed nią byłem człowiekiem pełnym równowagi, o ugruntowanym poglądzie na życie, byłem obcy wątpliwościom. Obecnie nie jestem już niczego pewien! Jakiś niepokój wstąpił we mnie. Wszystko rozsypało się wokoło mnie. Podobno ludzie umierający tak właśnie czują: zdaje im się, że to nie oni odchodzą od świata, ale świat spada z ich ramion, rozsypuje się jak zleżały, zżarty przez mole płaszcz...

Drgnąłem, gdy wstał z ławy. On zaś porywczym krokiem podszedł do okna, odczepił zatyczkę, pchnął okiennicę, która otworzyła się z trzaskiem. Blask świtu wlał się do izby razem z ostatnim podmuchem wiatru i zgasił dyszący ostatkiem sił płomień kaganka.

- światłość zstąpiła na ziemię - powiedział.

W pierwszej chwili myślałem, że mówi o dniu, który wstał. Ale On był dalej w swoich myślach.

- Ludzie - mówił - boją się jednak blasku i lepiej się czują w mroku, który zakrywa ich złe uczynki. światło ich woła, ale oni odwracają się od niego. Słońce ich szuka - lecz oni chcą cienia.

Podniósł ręce, chwilę trzymał je uniesione przy twarzy, a potem oparł się o ramę okna. Za oknem była zielono_biała ściana Ofelu, rozbłyskująca w słońcu. Zamierający wiatr szumiał gałęźmi. Cień Człowieka z rozłożonymi ramionami wydawał się skrzyżowaniem dwóch kierunków. Z góry od świątyni dochodził szklany dźwięk srebrnych trąb, których graniem lewici witali wschodzący świt.

Nie odwrócił się. Stał jak wierny, który odmawia szema, twarzą do przybytku. Cichym głosem kończył:

- Dzień ma tylko dwanaście godzin... Potem... znowu wyczułem w Jego słowach ból - potem... wysoko... wysoko... aby wszyscy...

Odszedłem niedługo później. Nie powiedziałem Mu nic o Rut. Nie umiałem...

Zaledwie wróciłem do domu, zacząłem tego żałować. Tutaj choroba jest sprawą, wobec której wszystko traci sens. To niby cierń w nodze, który najprzód tylko dokucza, a potem staje się piekłem. Zmarnowałem sposobność... Cóż mi dała ta rozmowa? Wysłuchałem niezrozumiałych, może szalonych słów, dowiedziałem się, że winienem się narodzić na nowo... Oto wszystko! Cóż wspólnego z tą niezrozumiałą radą ma zdrowie Rut? Kończę ten list patrząc na jej przerażająco białą twarz. O, Justusie! Dlaczego tak jest? Chyba jestem człowiekiem, który mógłby bez przerwy i lepiej niż wielu głosić chwałę Odwiecznego! Inni Mu służyć nie chcą. Ja Mu służę całym swoim życiem: nie ma w nim nic, co by nie było tą służbą. Zamiast to uznać, On zesłał na mnie tę chorobę, która miażdży mnie powoli, dzień za dniem. Zamiast w swoich wrogów, uderza w swych najgorliwszych czcicieli! Cud dobroci, o którym mówił Galilejczyk - czy to nie jest bolesny żart? O, Justusie, ta rozmowa nic mi nie pomogła. A nawet wydaje mi się, że po niej moja rozpacz jeszcze wzrosła. Właściwie po tym wszystkim, co On powiedział. Przedtem można się było ze światem pogodzić. Teraz - nie. Nie! Nie!

List IV

Drogi Justusie!

Nic się u mnie nie zmieniło.

Prorok odszedł, powrócił do Galilei. Nie widziałem Go ani razu od tamtej rozmowy w zaułku Ofelu. Wiem, że przebywał potem czas jakiś w Judei, aż do chwili, gdy rozeszła się wiadomość o uwięzieniu Jana. Antypas, podszczuty przez Herodiadę, doczekawszy się chwili, gdy prorok odszedł z Tyberiady z powrotem nad Jordan, wysłał za nim swoich żołnierzy. Ci doścignęli go i pochwycili. Został zamknięty w Macheroncie, w tej starej twierdzy w Górach Moabskich, w której niegdyś bronił się przed Rzymianami Arystobul. Na miejscu zburzonego przez nich zamku Herod zbudował nowy, po swojemu - olbrzymi i bez smaku. Cień Nebo wisi nad jego murami. Byłem tam kiedyś. To warownia, której bez podstępu i zdrady zdobyć nie sposób. Stoi na skale urywającej się stromą ścianą od strony morza. W głowie się kręci, gdy patrzeć z murów, bardziej jeszcze, niż gdy się stoi na krawędzi portyku Salomona. Z innych stron okalają zamek także głębokie wąwozy zarosłe dziką, splątaną zielonością i pełne dziwacznych gorących źródeł, wydzielających zatęchłą woń. Zakątek jest pełen grozy. Na tamtejszych skałach niewątpliwie można odnaleźć ślady szatańskich szponów. Wyobrażam sobie, że całe masy nieczystych duchów pochylają się teraz nad leżącym w lochu prorokiem. One tak lubią takich jak on śpiewaków i marzycieli. Poprzez marzenia wdzierają się najłatwiej do ludzkiego serca - a gdy się tam raz dostaną, nie ma na nie sposobu. Nie pomoże ani "korzeń Salomona", ani najpotężniejsze zaklęcie.

Kiedy rozeszła się wśród ludzi wieść o zawleczeniu Jana do Macherontu, Jezus zniknął z Judei. Ma słuszność - gdy prorocy giną, to jeden po drugim. Przykład jest zaraźliwy: ledwo Jan znalazł się w więzieniu, już między saduceuszami zaczęto mówić o tym, że należałoby zamknąć także Proroka z Nazaretu. My w Wielkiej Radzie patrzymy na Niego z pobłażaniem. Nie dokuczył nam jak dotychczas zbytnio, a może być jeszcze przydatny. Na to, że gromi saduceuszów, nie mamy powodu się uskarżać.

Prorok powrócił więc do swojej Galilei. Powrócił - i tam sprawia cuda. Myślę wciąż o tym, chłonę każdą wieść, jaką ludzie stamtąd przynoszą. W zdrowiu Rut nie ma żadnej poprawy. Wóz stacza się dalej. Nie mogę o tym myśleć, nie mogę na to patrzeć, nie mogę o tym pisać - i nie mogę się od tego ani na chwilę oderwać. Wszystkie inne sprawy, na które patrzę, zdają się tylko grą cieni. Wydają się ważne, a przecież nie mają żadnej głębokości. Chwieją się na powierzchni. Ona jedna jest naprawdę ważna, wyczuwalna na dnie każdej innej sprawy niby osad na spodzie garnka. Żyję, jem, piję, śpię, rozmawiam z ludźmi, uśmiecham się do nich, zanurzam w głąb rozważań - ale to wszystko jest równie wiotkie jak sen. Wszystko jest snem, tylko ta choroba nim nie jest. A raczej - ona jest także snem, bo i sen nie jest od niej wolny. Nie wiadomo, kiedy stoję wobec niej bardziej bezradny: gdy dręczy mnie omotanego sennością, czy gdy przychodzi w blasku słońca bezwzględna jak miecz podniesiony nad głową.

Choroba tkwi głęboko, może aż w duszy człowieka. Lekarze chcą ją stamtąd wywabić, zastawiają na nią sidła. Ale ona nie daje się zwieść. Rzadko pastwi się nad ciałami słabymi, nędznymi. Jeżeli w nie uderza, to tylko pogardliwym ciosem łaski. Ale ciało kwitnące, piękne, młode - to właściwy łup! Zamienić świeże ramię dziecka na obciągniętą złuszczoną skórą kość o ropiejących łokciach - to jej triumf największy!

Doktor Sabataj powiada, że choroby to są opary piekła rozdmuchiwane po świecie przez szatanów. Może ma słuszność. Mnie jednak zdarza się myśleć, że nie ma nic na świecie, co by nie było stworzone przez przedwiecznego Adonaj, więc też nie ma niczego, co by nie nosiło na sobie Jego piętna. Choroby zostały także stworzone w tamte sześć dni. Szatan nic z niczego nie robi. On tylko stara się odwrócić dzieła Najwyższego...

Lecz Prorok z Nazaretu zwycięża choroby. Czyni to z jakąś zdumiewającą swobodą, jakby mimochodem. Nie wiem, co ostatecznie jest prawdą z tego, co ludzie o Nim mówią, ale opiszę ci trzy Jego cuda, o których opowiadano mi niedawno. Zaledwie przybył do Judei - a wyobraź sobie, że szedł środkiem Samarii, po drodze zaś zatrzymał się w Sychar i parę dni spędził na rozmowach z Samarytanami - udał się do Kany, w której dokonał poprzednio tego niezbyt rozsądnego cudu z przemianą wody w wino. Przybył tam do Niego jeden ze świty Antypasa, pół_Grek, a pół_Arab i, jak twierdzą, człowiek mało uczciwy. Chciał koniecznie nakłonić Proroka, by zstąpił do Kafarnaum i wyleczył jego syna, który tam leżał dotknięty gwałtowną chorobą. Żeby mieć poparcie, rozdał trochę asów między hałastrę, by krzyczała: "Pomóż mu, Rabbi. To dobry człowiek! Pomóż mu! Ulecz mu syna!" Ledwo Jezus wszedł do miasta, hałastra zaczęła swoje wycia, "Pomóż mu! Pomóż!" Zatrzymał się, spojrzał po nich. Zmarszczył brwi. Powiedział jak ten, kto przyniósł skarb, podczas gdy ludzie dopominają się o drobne grosze: "Trzeba wam koniecznie znaków i cudów? Bez tego nie zdołacie uwierzyć?" Ludzie ucichli i rozdziawili gęby. Gdyby powiedział: "Dlaczego tego łotra nazywacie dobrym człowiekiem?" - albo: "Pieniądze wzięliście i dlatego krzyczycie, umilknijcie - to poganin"... Nie, On ich zganił za to, że chcą cudu. Jakby nie wiedział, że dlatego tylko za Nim chodzą! Wtedy wyszedł z ciżby ojciec chłopca i sam zaczął skomleć: "Zstąp, Panie, ulecz mego syna. Zejdź śpiesznie, bo już umiera. Droga w dół nieciężka. A z powrotem dam Ci osła. Zejdź, Panie..." Nauczyciel przerwał mu: "Wracaj do domu, syn twój żyje". I ruszył dalej swoją drogą, a za Nim tłum. Tamten dosłownie oniemiał. Chwilę biegł za Nazarejczykiem, coś bełkotał, chciał Go schwytać za płaszcz. Potem przystanął, podrapał się w głowę, zawołał na swoich i powlókł się do domu. Drugiego dnia był w domu. Jego syn został uzdrowiony właśnie w chwili, gdy On mówił: "Syn twój żyje". Rozumiesz, Justusie! On go uleczył - jednym słowem, na odległość z Kany do Kafarnaum. Nie wygłaszał zaklęć, nie dotykał chłopca. Rzekł, ot tak sobie, trochę jakby niecierpliwie: "Syn twój żyje". I w tej chwili gorączka chłopca spadła. Kto wie, czy będąc wtedy na Ofelu nie mógł także powiedzieć: "żyje" - a Rut byłaby wstała. Obeszłoby się bez wzywania Go do domu. Przeszedłem próżno obok Niego. Ale czy ja potrafiłbym Mu zaufać? Uczynił także inny cud. To było w Achabara. Przechodził przez to miasteczko - bo On wciąż wędruje z miasta do miasta, jakby nie mógł wysiedzieć na miejscu (kto wie, czy tak nie musi robić, może Mu już żołnierze Antypasa depczą po piętach) - kiedy wyszedł ku Niemu trędowaty. Człowiek w rozprutej kuttonie wszedł do miasta! Tylko w Galilei może się zdarzyć coś podobnego. Co powinno się zrobić wobec takiego złamania prawa? Przepis mówi, że należy wezwać ludzi, by kamieniami wygnali nieczystego z powrotem na pustynię. On jednak zatrzymał się obok człowieka z zakrytą twarzą, jakby nie widział jego choroby. Wtedy tamten zaczął wykrzykiwać: "Rabbi, uzdrów mnie! Rabbi, oczyść mnie! Byłem grzeszny, ale długo już cierpię. Uzdrów mnie! Jeżeli zechcesz, możesz mnie oczyścić..." Z początku zdawał się tych okrzyków nie słyszeć. Ale na dźwięk słów ostatnich stanął. Zmierzył wzrokiem trędowatego. Wyciągnął rękę i dotknął go. "Tak, chcę" - powiedział. Biała skóra na dłoniach nieczystego zbrązowiała, jakby padł na nią cień. Człowiek podniósł ręce i jednym szarpnięciem zdarł z głowy płachtę zasłaniającą mu twarz. Była jakby ogarnięta płomieniem: wżery ran wypełniały się ciałem, plamy znikały, jakby zmywane przez niewidzialne ręce. "Rabbi!" - krzyknął i padł na kolana. Płacz, śmiech i skowyt dławiły go, nie mógł wymówić nic więcej. Prorok pochylił się nad nim. "Idź w spokoju - rzekł. - Weź dwa wróble, kawałek drzewa cedrowego, nić karmazynu i gałązkę hyzopu. Udaj się z tym do Kades do kapłana. Niech cię uzna za oczyszczonego. A potem złóż ofiarę, jak przykazuje Tora. Nie grzesz tylko więcej i nie rozpowiadaj, kto cię uzdrowił..." Znowu ta jakaś niedbałość... Jedno słowo: "Chcę" i z człowieka opada najstraszniejsza z chorób. A potem zaraz: "Nie rozpowiadaj". Jakby chciał powiedzieć: "To drobiazg, nie ma o czym mówić". Lecz wobec tego cóż jest rzeczą ważną? Jeśli leczenie chorób i cierpienia jest niczym, to w czym się zawiera istotna treść Jego czynu? Mówiłem ci, że słowa tego Człowieka otwierają przepaść. Brzmią jak zwyczajne ludzkie słowa, lecz gdy raz zabrzmiały, nie cichną. Stają się coraz głośniejsze. Narastają echami. Tak samo jak Jego czyny. Gdyby uzdrowił jednego tylko człowieka, można by to było ukryć. Ale gdy uzdrawia tak wielu, postępuje, jakby spychał lawinę kamieni, która toczy się po górskim zboczu. Można sto razy mówić: "Nie rozpowiadaj". Toczące się kamienie same wołają.

A wreszcie trzeci cud. Zstąpiwszy nad brzeg jeziora, do Kafarnaum, które to miasto ukochał najwięcej, odkąd Go wypędzono z Nazaretu (zaraz ci o tym opowiem!), Prorok udał się w szabat do synagogi. Gdy szeliah skończył psalmy i zwrócił się do zebranych, by wskazali tego, który będzie czytać Proroków, Nazarejczyk podniósł rękę. śmiało wstąpił na tebutę. Haccan podał Mu zwój Proroków. Miał właśnie odczytać pierwszy werset, gdy nagle w tłumie rozległ się dziki wrzask. To krzyczał opętany. Wielu wyznawców Zakonu szatan ma dziś w swojej mocy. Mówią niektórzy doświadczeni soferim, że nigdy nie widziano aż tylu opętańców. Ludzie odsuwali się od człowieka, który miotał się, szarpał na sobie odzież, wył z ustami pełnymi piany. "Idź precz! Idź! - krzyczał. - Po co przyszedłeś? Odejdź! Chcesz nas zgubić! Znam Ciebie, wiem, kto jesteś..." - Zamilknij! - zawołał Jezus.

Oczy opętanego stanęły w słup, z ust popłynęła ślina razem z wielkim charkotem.

- Wyjdź z niego! - rozkazał Nauczyciel spokojnym głosem.

Człowiek zakrzyczał tak strasznie, że przelęknieni ludzie zaczęli wybiegać z bożnicy. Z łoskotem padł na ziemię, twarzą do posadzki. Miotały nim drgawki, palce darły kamienne płyty. Wił się coraz wolniej. Wreszcie wyprężył się, znieruchomiał. Można było pomyśleć, że nie żyje. W synagodze panowała cisza, ludzie stali zamarli w trwożnym bezruchu. Leżący dźwignął głowę niespodziewanie. Unosząc się na rękach utkwił oczy w Nazarejczyku stojącym na Tebucie ze zwojem pism w ręku. "O, Panie!" - wyszeptał głosem człowieka wracającego po długiej chorobie do zdrowia. Podczołgał się ku Niemu. Jego usta szukały ręki Proroka. Tłum wybuchnął krzykiem zdziwienia, zachwytu, czci...

Czy doceniasz, Justusie, moc słowa tego Człowieka? Powiedzieć "chcę" i uzdrowić kogoś; zawołać "wyjdź" i usunąć szatana - to potęga, jakiej nie widzieliśmy. Jeśli każda choroba jest szatańskim zamachem, to opętanie wydaje się chorobą chorób. Znasz rojenia naszych lekarzy, którym się wydaje, że wynajdą wreszcie zioło lub zaklęcie leczące wszystkie słabości? Prorok z Nazaretu odkrył coś takiego. Uderza w samo sedno rzeczy.

Może jednak są różne choroby? Może nie każda jest karą? Częściej ostatnio wczytuję się w księgę Hioba. Bo za czyje winy cierpiałaby Rut? Nie za swoje - to pewne. Za moje? Najwyższy mi świadkiem, że staram się Mu służyć ze wszystkich sił i zawsze usiłowałem to czynić. Na pewno są ode mnie gorliwsi. Ale jeśli ja, faryzeusz, nie jestem dość czysty, jakimże jest byle amhaarec, byle poganin? Dlaczegóż za moje zaniedbania ktoś musiałby aż tak cierpieć, gdy najdrożsi grzeszników cieszą się najlepszym zdrowiem?

Wieści o cudach przypływają do Jerozolimy szeroką strugą. Wiesz, kto mi o nich opowiadał najwięcej? Ten Judasz z Kariothu, który doprowadził mnie wówczas do Proroka. Przybył niedawno do Jerozolimy. Myszkuje po mieście. Węszy. Może go przysłał Jezus, by wybadał, jakie są wobec Niego nastroje ludzi świątyni, a może to sam Judasz nie jest jeszcze dostatecznie utwierdzony: zostać przy Mistrzu czy powrócić na Bezetę? Zabawny człowieczek. Chory na pieniądz. Nie wiem, co by się z nim stało, gdyby w jakiś nagły sposób stał się właścicielem wielkiego skarbu. Przypłaciłby to chyba życiem. Wystarczy parę denarów, aby w nim wywołać gorączkę. Na policzki występują mu wtedy amarantowe rumieńce, a oczy poczynają niezwyczajnie błyszczeć. Judasz nienawidzi tamtych galilejskich rybaków, którzy również chodzą za Prorokiem. Uważa ich za głupców. Ale wobec Mistrza czuje lęk pomieszany z podziwem. Mówiłem ci o tym kupczyku, że jest to człowiek wcale sprytny. Przyznał mi się, iż według niego moc, którą włada Jezus, przerasta Jego umiejętność używania jej. Z taką potęgą - twierdzi - można zrobić coś więcej niż opowiadać tępym galilejskim chłopom naukę o miłowaniu siebie nawzajem. Ale co Prorok powinien uczynić - tego Judasz chyba nie wie. A może wie, lecz nie chce przede mną wyjawić swych myśli. Wydaje mi się, że jest w nim całe morze nienawiści. Dlaczego nosząc ją w sercu poszedł za Prorokiem litościwych słów i czynów, pozostanie to dla mnie zagadką. Wydaje mi się, że najchętniej skierowałby moc Mistrza na drogę zemsty. Nienawidzi innych kupców, którzy przyczynili się do ruiny jego kramu, nienawidzi saduceuszów i lewitów, którzy pognębili go swoim złotem, nienawidzi ludzi możnych, bogatych, szczęśliwych. Ale równocześnie nienawidzi podobnych sobie nędzarzy. Nie należy się łudzić jego uniżeniem - to tylko sposób bycia, który odrzeuci natychmiast, gdy będzie miał do tego sposobność. Jest w nim bunt wobec wszystkiego, bunt dotkniętej dumy. śmieszne - ale czasami wydaje mi się, że ten straganiarz, którego konkurenci wygryźli z jego kąta na Bezecie, nosi w sobie pragnienia wielokrotnie przerastające jego małą postać.

To Judasz opowiedział mi historię wypędzenia Jezusa z Nazaretu. Nazaret - jak wiesz - jest miastem awanturników, łotrów i oszustów. Trudno sobie wyobrazić, jak ten Człowiek, niewątpliwie pełen cnót i godności, przeżył tam całe swoje dzieciństwo i młodość. Może gdyby żył wśród innych ludzi, dostrzeżono by wcześniej Jego zdumiewające umiejętności. W Nazarecie jednak odkryto Go dopiero teraz, gdy już mówi o Nim cała Judea i Galileja. Przyszedł do miasta, ono zaś powitało Go niedowierzającym gwarem. Nikt nie lubi się przyznawać, że nie spostrzegł tego, co inni zobaczyli. Nazaretanie zeszli się w synagodze, a twarze ich wyrażały tysiące wątpliwości. W jednym byli zgodni: nie byle co będzie im musiał pokazać ten Naggar, którego braci i siostry mieli między sobą i którego Matka stała wśród kobiet po drugiej stronie kraty. Przed bożnicę przyniesiono kilku chorych. Ludzie skupieni w drzwiach czekali na nadchodzącego Proroka. On zaś pojawił się otoczony swoimi uczniami. Przeszedł między chorymi, jakby ich nie spostrzegł. Nie uzdrowił nikogo... Wszedł do bożnicy. Gdy przyszła chwila czytania Proroków, powstał z ławy i wstąpił na wzniesienie. Opowiadam ci, co mówił Judasz, ale wydaje mi się, jakbym Go sam widział, gdy spokojnie rozwija rulon i głosem dobitnym, dźwięcznym i pełnym odcieni odczytuje wersety. Natrafił na Izajasza. Proroctwa syna Amosa muszą Mu odpowiadać jak żadne inne swą barwnością i śpiewnością. Czytał:

- "Duch Boży nade mną. Namaścił mnie, bym głosił dobrą nowinę ubogim, niósł zdrowie żałującym, a wolność więźniom, otwierał oczy ślepym, spuszczał łaskę na cierpiących, wszystkim zaś głosił Rok Odpuszczenia i Miłosierdzia..." - Urwał i podniósł znad zwoju swe wielkie oczy, ciemne jak morze pod tchnieniem wiatru. Jak łatwo wyobrazić sobie ruchy tego Człowieka, gdy się Go widziało bodaj raz jeden! Kiedy powiedział z mocą, która zdaje się targać sercem: "Oto Pismo dokonało się w oczach waszych!" - w synagodze musiała panować miażdżąca cisza. Ludzie patrzyli szeroko otwartymi oczami. Teraz - sądzili - nastąpią cuda, na które oczekiwali, i Prorok okaże jak nigdy dotąd swoją potęgę. Słuchali Go tłumiąc oddech. On zaś przemawiał z rosnącą gwałtownością.

- ślepi! - wołał. - ślepi i głusi! Zbliża się wiosna, a wy nie wychodzicie z ziarnem w pole! Nadchodzą deszcze, a wy nie zbieracie z pola dojrzałych kłosów! ślepi! Znaków chcecie, a znaków nie widzicie. Cudów chcecie, a cudu nie dostrzegliście! Oto słowa, których słuchacie od setek lat. A co robią wasi biedni! Czy nie płaczą z głodu i zimna? A wasi więźniowie - czy nie cierpią w łańcuchach? A grzesznicy? Grzeszą niewiedzą bardziej niż złością. A Rok Odpuszczenia? Gdzież ziarno pozostawione na polu dla ubogiego? Gdzież odpoczynek święty? - Jego słowa płynęły wartko. Nazarejczycy słuchali dość pokornie. Nawet kiwali głowami z uznaniem nad pięknością mowy. "Cy, cy, cy - mówił ten i tamten - patrzcie, patrzcie. Jak On mówi! Nie do uwierzenia, że to ten sam Naggar, którego widzieliśmy przez lata strugającego deski..." Ciągle czekali, że po słowach przyjdą cuda. Ale gdy krzyknął: "ślepi! Ciągle znaku czekacie, a znak został wam od dawna dany!" - poruszyli się niechętnie. Jak to, nie chce dla nich uczynić cudu? Poczuli, że mają dosyć słuchania. Bez kpin! My chcemy także coś ujrzeć. Ktoś przerwał Prorokowi i krzyknął:

- Dość słów! Dokonaj cudu! Odezwali się inni:

- Uczyń cud! Cud! Chcemy cudu! Słyszysz? Dosyć mówiłeś!

Patrzył na nich chłodno... ále mówię! On nigdy nie patrzy chłodno. Ale zdarza Mu się, że gdy ludzie domagają się od Niego natarczywie, czego On im nie chce lub nie może dać, Jego wzrok staje się szklisty i nieruchomy jak u kogoś, kto siłą powstrzymuje łzy. Spoglądał na nich sponad skarg Izajasza. Ludzie krzyczeli coraz głośniej, teraz już wszyscy:

- Uczyń cud! Dość słów! Uczyń cud! Chcemy cudu! Żądamy cudu! Może Jego bracia wołali także razem z innymi? Stał ciągle, mając przed sobą wyjącą zgraję. Jeżeli zna ludzi, powinien był wiedzieć, że w takim położeniu sztukmistrz musi zawsze ustąpić. Honor Nazaretu wchodził tu w grę. Mógł sprawić cud, a potem znowu wyrzucać im kłamstwa, podłości, brak serca. Słuchaliby Go pokornie. Ale On powiedział im, co o nich myśli, a cudu nie chciał zdziałać. Może nie mógł? Gdy uzdrawia, mówi czasami: "Wiara twoja cię uzdrowiła". Może zesłanie dobra na człowieka wymaga od obdarowanego jakiejś zgody na ten dar, a jeśli jej nie ma, dobro może się stać po prostu złem? Był nieugięty. Zaczęto tupać.

- Cud! Cud! Chcemy cudu! - wrzeszczeli.

Milczał, lecz nie zstępował z tebuty. Pozwolił im hałasować przez długą chwilę, zanim wreszcie podniósł rękę w górę na znak, że będzie mówić. Uciszyli się natychmiast. Byli pewni wygranej. Oczekiwali, iż zapyta z ustępliwym uśmiechem: "Więc co pragniecie, abym wam uczynił?" Każdy miał już na ustach setkę pomysłów. U każdego Nazarejczyka powinna się była znaleźć natychmiast skrzynia ze złotem; ziemia wokół Nazaretu powinna była zacząć rodzić dziesięciokrotnie większy plon; źródło, do którego trzeba wędrować do podnóża góry, winno się było przenieść na szczyt skały; bydło powinno się było rodzić bardziej tłuste i nigdy nie chorować...

Rzekł:

- Domagacie się ode mnie cudu. Wołacie: "Obcych leczyłeś, pokaż teraz, jak się leczy swoich. Z Kafarnaum, z Kany przyszły o tobie wieści. Nie chcemy wyglądać na gorszych niż tamci. Spraw u nas prędko coś wielkiego, większego niż gdzie indziej!" Prawda - o to wam chodzi? Ale ja mówię wam: wrogami proroka jest jego ojczyzna, jego dom, jego rodzina. Przypomnijcie sobie, że nie żadnej z wdów izraelskich została w dniach głodu powierzona opieka nad prorokiem Eliaszem, ale Fenicjance z Sarepty. I nie trędowatych Izraelczyków wysłał Elizeusz do Jordanu, by się w nim przemyli siedmiokrotnie, ale wodza syryjskiego...

Zdaje mi się, że słyszę krzyk, jaki wstrząsnął synagogą po tych słowach. Dotknął ich do żywego. Tłum zatrząsł się jak las uderzony skrzydłem wiatru i nagle runął na Niego. Każdy Nazarejczyk, powiadają, jest urodzonym mordercą. Prorok miał krwawo zapłacić za swe zuchwałe słowa. Chwyciły Go setki rąk. Wleczono Go przez bożnicę, przez miasto, wyjąc, gwiżdżąc i krzycząc. Za ostatnimi zabudowaniami Nazaretu jest strome urwisko. Tam wyprowadzono Proroka. Gdyby Go strącono, połamałby sobie ręce i nogi, a może w ogóle postradałby życie. Ale On, który dał się im bez oporu ciągnąć aż do tego miejsca, nagle wstrząsnął ramionami - i napastnicy odpadli jak jesienne liście, gdy targniesz pniem. Nie walczył z nimi. Wystarczył cień oporu, aby rozżarta, lecz tchórzliwa hałastra odskoczyła od Niego. Cudotwórca może być groźny - oni zaś wierzą, że On nie nie mógł, ale nie chciał uczynić wobec nich cudu. Rozgarnął ich jak mętną wodę i przeszedł środkiem. Nikt Mu nie próbował zabiec drogi. Zastygli w bezruchu z paluchami zakrzywionymi w kształt szponów, z krzykiem zamarłym na rozwartych ustach. Gdy minął ich - obejrzał się. Miał wzrok, który nazywam "pełnym chłodu". Może także odbijało się w Nim zdziwienie. Znowu zawrócił. Oddalał się bez pośpiechu, samotny (Jego uczniowie rozproszyli się po zaroślach). Jego plecy były zgarbione, jakby dźwigał jakieś brzemię. Jeszcze raz obejrzał się. Z góry widział całe Nazaret rozsypane na zboczu niby kości w trawie. Tutaj przeżył lata, kiedy był niczym. Dziś, gdy inne miasta otwierają przed Nim swoje bramy, Jego rodzone miasto wyrzekło się Go, odpędziło Go. Powinien pogardzić ich bezsilną złością. Ale On zamiast gniewu - roztkliwił się. Podniósł dłonie do twarzy, ramiona zaczęły Mu drżeć. Czy możesz to sobie wyobrazić - płakał! Co opłakiwał? Przyziemne życie wśród ohydnych ludzi? A jednak Judasz mówi, że płakał; płakał długo.

Nieraz zdarza mu się podobno płakać. On, który tyle może, płacze widząc, jak inni cierpią i płaczą. Jest w Nim jakby dwóch ludzi: jeden wie, że potrafi uzdrawiać, lecz wcale się nie śpieszy z działaniem, drugi zdaje się wykradać pierwszemu cudotwórczą moc, by czynić coś wbrew słuszności... Słusznością bowiem wydaje się być nieleczenie i niezdradzanie się z nadludzką potęgą... Jezus nie uleczył żadnego z chorych Nazarejczyków, choć wszyscy byli pewni, że właśnie wśród nich dokona największych cudów. Gdzie indziej nie proszono Go o nie, a On uzdrawiał; tutaj czekano, że uzdrowi - On zaś przeszedł obojętnie. Może nie obojętnie. Zauważyłeś już pewno, że wiele razy muszę poprawiać swoje wyrażenia. Ale jeśli nasz sąd o innych ludziach bywa często zanadto prosty, nasz sąd o Nim jest uproszczony zawsze. Zamiast mówić "przeszedł obojętnie", powinienem był powiedzieć "przeszedł udając obojętność". Ale i to "udawanie" jest czymś nieprawdziwym. On nie udaje. Jest porywczy w uczuciach, a jednocześnie jak nikt potrafi być panem swojej woli. Jest człowiekiem takim samym jak każdy z nas: musi jeść, pić, spać, kochać, cierpieć. Nie ma ludzkiej słabości, której by się w Nim nie odnalazło. Ale to są tylko słabości. Czy nie wydaje ci się, Justusie, że zbyt często słabość równamy z grzechem? Wyobrażamy sobie cnotę jako stan bezsłabości. Tymczasem między słabością ludzką a grzechem leży granica podobna do granicy dzielącej chorobę od śmierci. Nie każda choroba kończy się śmiercią, nie każdy chory skazany jest na śmierć. Istnieje jakaś chwila przełomu. Ona jest najważniejsza. Cnota zaś nie zawsze leży z dala od tego punktu. Czasami można ją odnaleźć nad samą krawędzią. Właśnie tam, gdzie się rodzi najtrudniej.

Tak więc nie ma tutaj Proroka z Nazaretu. Wędruje po Galilei, uzdrawia, wypłasza szatanów, głosi swoje nauki, w których wciąż mowa o miłości i przebaczaniu. Ja zaś zostałem z chorobą Rut i z moim niepokojem, zrodzonym z myśli, że On mógł ją ocalić - ale ja Go o to nie prosiłem. Sam nie wiem, czemu tak się stało...

A gdyby pójść za Nim?

Od paru dni dręczy mnie przekonanie, że mógłbym przecież udać się do Galilei, odnaleźć Go i prosić o pomoc. Chyba by mi nie odmówił? Aż śmiesznie, że mogę myśleć o możliwości odmowy. Kimże On jest - a kim ja jestem! Powiedziałem wczoraj o tym pomyśle Judaszowi. Pośpiesznie zaczął mnie namawiać na podróż do Galilei. Nie wiem, co spodziewa się na tym zarobić, ale robi to z niezmierną gorliwością.

Lecz jeśli pójdę, a On nic dla mnie nie uczyni? Wóz toczy się w dół z błyskawiczną szybkością. Nie, On mi nie może odmówić! Robi tyle dla innych. Czyni to zawsze tak samo, nie zdradzając najmniejszego wysiłku. Niech więc ocali Rut. Wtedy...

Właśnie czemu On uzdrawia? Nie jest lekarzem, który w tym widzi swoje powołanie. Uzdrawia jakby wbrew sobie. Jakby dawał znak. Jaki znak? Mniejsza o to! Niech wyleczy Rut! Niech tylko uzdrowi Rut! Całe moje życie zawisło od tego uzdrowienia!

List V

Drogi Justusie!

Piszę do ciebie ten list z domu czcigodnego Helego syna Arama, faryzeusza z miasta Kafarnaum. Spełniłem swoje zamierzenia i jestem w Galilei. Siedzę przed domem mego gospodarza, w cieniu sykomora, który rozpiął nade mną swe żylaste ramiona, i patrzę na leżące w dole jezioro. Słońce spływa jak strumień rozgrzanej żywicy ze stromych stoków gór schodzących tu prosto w wodę i ślizga się po jej powierzchni ku przeciwległemu brzegowi wznoszącemu się łagodnie i mieniącemu się barwami niby wielu nićmi tkany dywan. Pięknie jest tutaj. U nas w Judei dni są jeszcze chłodne i szara zieloność oliwek zaczyna się dopiero rozpierać między pożółkłymi od zimowych deszczów murami domów. Tu czas jest teraz rozkoszny - bo i dość chłodu jeszcze płynie od ośnieżonych szczytów, i morze dyszy ciepłem jak łagodnie buzujące ognisko. Na jego nieruchomej tafli leżą kolorowe plamy, bo wszystko się w niej odbija, niebo wysokie i błękitne, złote słońce, zieleń wzgórz, białe domy, pomarańczowe skały. Między tymi plamami, podobne obłokom na niebie, przesuwają się wolno trójkąty żagli. Rybacy wracają z nocnego połowu. Może On płynie w którejś z barek?...

Przyszedłem więc do Galilei. Powinienem był może przyjść wcześniej... Ale z chorobą to tak: jej widok odpycha cię, chciałbyś odejść jak najdalej, żeby tylko jej nie widzieć, a jednocześnie coś cię trzyma przy chorym, jakbyś był przykuty do jego posłania. Choroba to tysiące wzlotów i upadków. Nieskończone pasmo przypływów budzącej się nadziei - i równie nieskończone pasmo odpływów energii i chęci do walki. Nagle, nie wiadomo skąd i dlaczego pojawiają się objawy, które tyle razy przynosiły poprawę. Rut uśmiecha się, je, zaczyna się trzepotać do życia... I znowu nie wiadomo skąd i dlaczego nadchodzi ciemną chmurą pogorszenie. Widzę ją wtedy, jak leży zniechęcona, milcząca, smutna, zgasła - i opadają mi ręce. O Adonaj! Chciałbym wtedy uciec na kraj świata, nie widzieć tego. Albo zamknąć oczy i zapomnieć o wszystkim... Cóż z tego jednak, że zamknę oczy? Gdy byłeś dzieckiem, pewno się także bałeś białej simlah zawieszonej w ciemnym kącie izby. Wtedy zaciskałeś powieki, okrywałeś głowę derką. Nie widziałeś już widma. Ale i spać nie mogłeś, bo wciąż wiedziałeś, że jednak ono tam jest... Tak samo jest z chorobą Rut... Często, bardzo często zaciskam powieki. Nie widzę wtedy jej smutnych oczu, zniechęconego ruchu jej wychudłej dłoni. Ale wiem, wiem, ciągle wiem, że ona tak właśnie patrzy i tak właśnie niby z lekceważeniem dla mojej bezsiły kiwa mi ręką! Nie przyszedłem do Niego wcześniej... Ale widzisz - ja czuję, jakim On jest lekarzem. Widziałem wielu, którzy kazali sobie drogo płacić za nic nie dające słowa. On - nie wiem, co mi każe zapłacić. Podejrzewam, że może zażądać więcej niż inni... Już z tych pierwszych słów, z jakimi zwrócił się do mnie... Ale o tym za chwilę. Będę ci pisał po kolei. Powiem ci wszystko, co się zdarzyło w ciągu ostatnich kilku miesięcy.

Zima mijała, a ja wciąż wahałem się: iść do Niego czy też nie iść? W końcu deszcze ustały, zaczęły się zbliżać święta. Wytłumaczyłem sobie, że On na pewno przybędzie do Jerozolimy, nie ma więc potrzeby szukać Go w Galilei. I rzeczywiście przybył. Ale Jego pobyt był tak krótki, że dowiedziałem się o Nim, gdy On już odszedł. Przywędrował z tłumem pielgrzymów galilejskich i z nimi powrócił. Tu, w Judei, nie jest dość śmiały: lęka się może losu Jana. Swoim ufa, ale ludziom świątyni woli nie wchodzić w drogę. A jednak przed swoim odejściem uczynił coś, o czym bez przerwy dotychczas mówi całe miasto. Doprawdy - nie rozumiem, co to za Człowiek! Jest w Nim ostrożność, a jednocześnie zuchwałość, jest rozsądek - a w tym samym czasie skłonność do robienia szaleństw. Posłuchaj. Wiesz, że w jednej z naszych sadzawek Owczych na Bezecie co roku w czasie świątecznym dokonuje się cud: woda zaczyna nagle wrzeć i kipieć, a pierwszy chory, który zdoła wtedy do niej wstąpić, zostaje uzdrowiony. Pewno mnie zaraz zapytasz, dlaczego tam nie zaniosłem Rut? Pewno... Wyobraź sobie jednak: portyki przepełnione nędzą i żebrakami.... Nie ma choroby, której byś tam nie zobaczył. Każdy kamień nasiąkł potem, ropą i moczem. Muchy unoszą się chmarami, pchają się do ust, do nosa, do oczu. Ci biedacy, którzy tam leżą, tylko czyhają na chwilę cudu. Gdy woda poruszy się, wszystko się do niej pcha, pędzi tratując się wzajemnie. Każdy wtedy gotów zamordować drugiego, jeśliby mu stanął na drodze. Należę do ludzi, którzy się nie umieją pchać ani też czatować w gotowości na ubiegnięcie innych. Nie chodzi zresztą o ich krzywdę. Chcę być wobec ciebie szczery. Gdybym mógł kupić sobie dostęp do wody, nie zawahałbym się przed zrobieniem tego. Wydaje mi się, że mam więcej prawa do cudu niż wielu z tych, którzy tam leżą - najohydniejszych grzeszników. Ale walczyć o miejsce, o pierwszeństwo? Tego nie potrafię. Zaraz więc zaczynam przekonywać samego siebie: w takiej ciżbie nie wiadomo, czy mi się uda dostać w porę do wody. A tymczasem Rut może się nabawić od otaczającej ją hołoty jakiegoś obrzydlistwa... Czy potrafię ją ustrzec od zetknięcia z chorymi, których sam widok przeraża? Kto się ubiega o cud, musi postawić wszystko na jedną kartę. Ja jednak nie lubię hazardu. Tego rodzaju postanowienie nie dla mnie. Wolę działać wolno, zachowując umiar i rozsądek.

Otóż Jezus poszedł do sadzawki. On zawsze idzie w najgorszy, najbrudniejszy, najbardziej odrażający tłum. Chodził między ludźmi dyszącymi bólem, niecierpliwością i zawiścią do tych, którzy zdołali zająć lepsze miejsce, bliżej brzegu. Zatrzymał się przy człowieku, który podobno od dawna chorował i przez wiele lat próżno starał się w porę rzucić do wody. On często czyni taki krok: zatrzymuje się przy kimś, kto Go nie wołał, zadaje pytania, na które nie potrzebuje odpowiedzi... Zwrócił się do tamtego: "Chcesz być zdrów?" Chory zaczął naturalnie wystękiwać swoje żale: "Ba, pewno, kto by nie chciał? Tyle lat już leżę... Ale cóż? Nie nadążę... Nie mam władzy w nogach. Zawsze mnie uprzedzą... O, to źli ludzie... Tak, tak, umrzeć mi przyjdzie. Gdybyś Ty, Rabbi, zechciał tu przy mnie postać i kiedy się woda ruszy, prędko mnie do niej zaniósł... Ale wiem, że nie będziesz chciał... Taki już mój los..." Ot, coś takiego plótł, jak każdy, komu choroba zrosła się z życiem i zasłoniła świat. Ale Jezus przerwał mu. Rzekł krótko, jakby Go znudziły narzekania człowieka: "Weź posłanie swoje i idź..." I chory wstał! Od razu stanął na nogi, zarzucił na plecy dery, na których leżał - i poszedł. Nawet nie podziękował Nazarejczykowi, bo mu Tamten zginął z oczu w tłumie, jaki się zaraz zbiegł.

Ale kiedy szedł przez miasto ze swoim brzemieniem, zatrzymali go nasi chaberim. Byli zgorszeni, bo czy nie mówią halakki, że nie wolno nosić ciężarów w dzień święty? A to był szabat! Zaczęto robić uzdrowionemu wyrzuty, on zaś tłumaczył się, że Ten, kto go uzdrowił, kazał mu wziąć posłanie i iść z nim do domu. Znowu wydaje mi się, że ten Człowiek ma większą władzę niż rozsądek. Po cóż nieproszony uzdrowił tamtego, i to właśnie w szabat? Nie mógł poczekać do następnego dnia? I czy właśnie tamten zasłużył sobie najbardziej na uzdrowienie? Najniepotrzebniej stwarza sobie wrogów. Bo i wśród naszych zaczyna się teraz o Nim mówić z niechęcią. Takie gorszenie ludzi jest pozbawione rozsądku. Jesteśmy, by dbać o zachowanie czystości - i kto przełamuje przepisy, musi nas mieć przeciw sobie. My, faryzeusze, pilnujemy, by każde słowo i każdy czyn budowały ciżbę. On natomiast, robiąc rzecz w zasadzie dobrą - sposobem jej robienia gorszy! Ale gdyby się to było tylko na tym skończyło! Tymczasem pod wieczór uzdrowiony spotkał Jezusa w świątyni i zaczął wołać: "Patrzcie, patrzcie, to Ten, który mnie uzdrowił. Wielki, mądry Prorok!..." Słysząc to zbiegli się ludzie i otoczyli ich kołem. Przyszło także kilku faryzeuszów i znawców Pism. Jeden z nich, Saul z Hebronu, powiedział zaraz do Nazarejczyka:

- Uczyniłeś rzecz grzeszną uzdrawiając tego człowieka w szabat. A jeszcześ powiększył swój grzech każąc mu w dzień święty odnieść posłanie do domu...

Posłuchaj, co mu odpowiedział. Gdyby się wdał w roztrząsanie halakk, może by wspólnie znaleźli jakąś formułę tłumaczącą ten uczynek. Ale On? Głosem spokojnym, lecz tnącym jak miecz rzekł:

- Ojciec mój działa zawsze i ja tak działam...

Teraz chyba rozumiesz, że wszyscy poczuli się oburzeni. Żaden z proroków nie śmiał nazywać Odwiecznego swoim ojcem! Ten Człowiek być może głosi naukę Przenajświętszego Adonaj. Przyznałem Mu to wtedy... Ale cóż za pycha, by uważać siebie za bliższego Najwyższemu niż inni śmiertelnicy! Ktoś zawołał:

- Zbluźniłeś!

Zdawać się mogło, że nie usłyszał tego okrzyku. Ciągnął dalej swoją myśl:

- Syn winien naśladować Ojca we wszystkim. Ojciec z miłości do Syna pokazuje mu, jak sam działa. Toteż większe jeszcze rzeczy zobaczycie, byście się dziwili... Jak Ojciec wskrzesza zmarłych, tak i Syn, komu zechce, życie zwróci. Całą swą władzę Ojciec dał Synowi, byście mu oddawali cześć jak i Ojcu. A kto nie czci Syna, nie czci i Ojca, który Go posłał. Dlatego słuchajcie: - głos Jego nabrał solenności, jak zawsze wtedy, gdy mówi słowa zawrotne, których dna nie można zgłębić - kto wierzy memu słowu, uwierzy słowu Ojca i żywot wieczny zdobędzie. Niedługo już, a zmarli także usłyszą Syna, by i oni żyć mogli. Całą władzę Ojciec zlał na Syna i jemu powierzył swój sąd, ponieważ Syn jest człowiekiem. Sam z siebie nic uczynić nie mogę. Gdy sądzę, sądzę wolą Tego, który mnie posłał. I gdy świadczę o sobie, nie ja świadczę, ale to On, Ojciec mój, świadczy o mnie. Chcieliście, by wam Jan powiedział, kim jestem. Mam ja lepszego świadka niźli Jan, choć on był pochodnią gorejącą wielkim płomieniem. Moje czyny mówią wam, że to Ojciec mnie posłał.

- Bluźni, bluźni... - powtarzali. I gdybym tam był wtedy, chyba powiedziałbym także: "bluźni". Czy pojmujesz, Justusie? On się uważa za największego z proroków, za kogoś, kto już nie swymi słowami, ale po prostu swym życiem przedstawia Najwyższego.

Saul z Hebronu powiedział:

- Nie słyszeliśmy Jego słów, które by o tobie świadczyły.

- Nie słyszeliście? - uniósł brwi i patrzył wzrokiem wyzywającym, i jednocześnie przywołująco. - Badajcie Pisma - wskazał swoje zwoje, które soferim trzymali w rękach - badajcie Pisma, a znajdziecie w nich o mnie. Ale wy nie szukacie, bo w was nie ma miłości Bożej... Przychodzą inni we własnym imieniu, którzy własnej chwały szukają - i tych słuchacie. Mnie zaś, który przyszedłem w imieniu Ojca mego i tylko Jego chwały szukam - nie chcecie wierzyć. Obyście chociaż Mojżeszowi wierzyli! On pisał o mnie. Lecz nie wierzycie i jemu! Jakże mnie uwierzycie? Po słowach mocnych, przecinających, pewnych siebie, zuchwałych - nowe, niby nuta bólu. "Jakżeż mnie uwierzycie?..." Nasi chaberim stali w ciszy dławiąc się gniewem. Znienawidzili Go po tych słowach. Słyszałem potem, jak opowiadali o wydarzeniu na Wielkiej Radzie: nienawiść ziała im z ust niby zapach zjedzonego czosnku. Najwięcej pełni byli urazy za to powiedzenie, że nie wierzą Mojżeszowi. A ja? Ja naprawdę nie wiem, co o tym myśleć. Przyznaję: ten Człowiek mówi rzeczy chwilami po prostu oburzające. A przecież ty, który jesteś taki mądry, wiesz, że są dwa rodzaje prawdy. Jedna jest prawdą wyłącznie dla rozumu. Przyjmujemy ją lub odrzucamy, dajemy się przekonać lub tworzymy przeciwko jej naporowi naszą przeciwprawdę. Ale kiedy przestajemy myśleć, kiedy jemy, zasypiamy, prowadzimy lekkie rozmowy ze swoimi, kochamy - wtedy ta prawda jest nam właściwie obojętna. Lecz jest inna prawda, której nie wystarczy przyjąć rozumem. Musimy ją przyjąć całym sobą, bo póki jej tak nie przyjmiemy, jest w nas ona buntem i bólem. Kto wie, czy On właśnie takiej prawdy nie głosi, i dlatego Jego słowa tak wielki wywołują we mnie wstrząs. Każde z nich wydaje się żądaniem. I to jakim żądaniem! Ja Go nie nienawidzę... Za cóż miałbym Go nienawidzić? Czasami nawet wydaje mi się, że byłoby to bardzo piękne, gdyby istniała Prawda tak całkowita, tak wypełniająca życie jak to, co On mówi. Rozumiesz mnie, Justusie? Teraz może oburzam cię. Tyle trudu włożyłeś kiedyś w to, by zaszczepić mi w duszy obojętność mędrca, dla którego nieważne jest życie, a ważna prawda. Ten Człowiek natomiast, gdyby Go naturalnie można było nazwać filozofem, wydaje się głosić inną zasadę. Mówi, że ważne jest życie, ponieważ prawda jest w nim... Czy jakoś w ten sposób... Dla Niego w każdym razie życie i prawda nie są odrębnymi pojęciami. Dla mnie - nie wiem...

Rano wszyscy w mieście mówili o tej rozmowie. Spierali się, biegali w poszukiwaniu Jezusa. On jednak w nocy zniknął z Jerozolimy i już się więcej nie pokazał. święta minęły - więc zrozumiałem, że próżno czekam na Jego powrót. Jeśli chcę zdobyć Jego moc i wiedzę dla ratowania Rut, muszę za Nim iść; Rut znowu wygląda źle... Znowu nie je, znowu ma wzrok rozdzierająco smutny...

Wyruszyłem. Powędrowałem oczywiście brzegiem Jordanu, aby nie stykać się z Samarytanami. W głębi ghoru jest już upalnie, drzewa i krzewy rozrastają się w oczach. Mętna, ledwie opadła po wiosennym wylewie woda wypełnia po brzegi koryto rzeki. Ludzi spotyka się wielu: ciągle jeszcze wracają pielgrzymi ze świąt.

Spotkałem dwóch młodych ludzi, którzy przyszli z Perei przez bród koło Bethabara. Wędrowaliśmy w jednej grupie i wieczorem na postoju dowiedziałem się, że są to uczniowie Jana, którzy idą od niego z poselstwem do Jezusa. Bardzo mnie to zaciekawiło i usiłowałem się dowiedzieć, w czym się ono zawiera. Ale tego mi powiedzieć nie chcieli, natomiast opowiadali mi dużo o ich mistrzu. Biedny Jan! Idąc wzdłuż Jordanu miałem go wciąż przed oczyma takim, jakim go widziałem przed rokiem. Biedny Jan! Tkwi wciąż w lochach Macherontu. On, który przez lata całe nie wiedział, co to znaczy skrywający przed skwarem i deszczem dom, teraz siedzi zamknięty w ciemnej i dusznej celi. Jego myśl musi być pełna gorączki. On już wtedy nie żył teraźniejszością, ale oszołamiającymi wizjami. Jan - to pieśniarz jak ten Grek, który wyczarował z niczego wojnę o miasto i powrót jednego z jego zdobywców przez Wielkie Morze. Opowiada się o nim, że był ślepy. Myślę, że tak było naprawdę. Tylko człowiek, który nie widzi bliskiego, może zobaczyć tamto - takie dalekie... Jan jednak widzi. Cóż to musi być dla niego za męka! Ty na pewno rozumiesz, Justusie, to rozdarcie człowieka żyjącego w dwóch jednocześnie światach, z których jeden jest zaprzeczeniem drugiego. W rzeczywistości każdy z nas.. Nieprawda? Każdy z nas ma w sobie coś, co go wiąże z ziemią za horyzontem. A jednocześnie musi żyć, żyć zwyczajnie! Ja także... Może dlatego tak mi jest bliski los Jana. Pojmuję pokusy, które on znosi. świat ten jest w nim cierniem nie do usunięcia. Nigdy nie potrafimy, niestety, tak wypowiedzieć naszych tęsknot, by tym porywem zagłuszyć świadomość naszych słabości... Znowu przypomina mi się historia grecka o tym Tantalu... Cierpieć - i nie móc przestać cierpieć! Jak ja z powodu Rut... Ale nie tylko przez Rut. Gdyby nawet ona nie umierała mi od lat na rękach, byłbym równie rozdarty. Znasz to uczucie? Ktoś koło ciebie krzyczy. Z początku nie zwracasz na to uwagi. Potem krzyk opanowuje twoją myśl. Nie możesz się oderwać, nie możesz się na niczym skupić. W końcu nie wiesz: ktoś inny krzyczy czy to ty sam... Chcąc nie chcąc zaczynasz także krzyczeć. Spostrzegłszy to zamykasz siłą usta, napinasz uwagę, szukasz znowu w sobie głosu, który przedtem się dobywał. Na próżno! Znowu krzyk opanowuje ciebie! A jednocześnie wiesz, że tamten zgłuszony cichy głos jest czymś najważniejszym w twoim życiu. Wszystko gotów jesteś dać - tak ci się przynajmniej zdaje - aby go znowu usłyszeć...

Ci dwaj młodzi ludzie o twarzach skupionych i dalekich to niby dłonie Jana wyciągnięte w przestrzeń ruchem szukającego pomocy niewidomego. Wielkimi ludźmi byli nasi prorocy. I Jan jest wielki. Ale myślę, że ratunkiem proroków przed własną wielkością był wciąż przesuwany w przyszłość obraz proroczy. Biada jednak prorokowi jak Jan, który przeczekał, przeżył swoją misję! Jeżeli wszystko, czego on oczekiwał, miało się wyrazić pojawieniem się Nazarejczyka - to nie powinien dłużej żyć! Trzeba nam umierać w drodze do naszych dzieł: lepiej nam walczyć o ich dokonanie, niż widzieć je spełnione. śpiewacy zwłaszcza powinni umierać przed swoją pieśnią... Oczywiście nie wierzę w to, co wykrzykuje gawiedź, że Nazarejczyk jest Mesjaszem. Nie, nie! Czy pojmujesz jednak, czym by było dla śpiewaka, który wyczarował w swej duszy obraz największego triumfu, przyjście takiego Mesjasza? Mesjasza - człowieka ściganego przez kapłanów, pogardzanego przez faryzeuszy, zagrożonego przez Antypasa i przez Rzymian, żebraka niepewnego dnia i godziny, nauczyciela nie zrozumianego przez swoich?...

Bo oni Go nie rozumieją. Przekonałem się o tym. Znalazłem Go w Kafarnaum. Wędruje przez zielone wzgórza Galilei, a za Nim ciągnie nieprzeliczony tłum. Gdy wejdziesz do miasta, kiedy On gdzieś w pobliżu naucza, nie znajdziesz w zabudowaniach żywej duszy. Wszyscy i wszystko idzie za Nim. Gdy On zatrzymuje się, ciżba otacza Go kręgiem i patrzy na Niego wytrzeszczonymi oczyma. Czasami któryś śmielszy zapyta Go o coś. A On zaczyna mówić. Ludzie nie odrywając od Niego wzroku siadają na trawie: gotowi są Go słuchać całymi dniami. Można Go zresztą słuchać... To także śpiewak, tylko że Jego pieśń jest niepojęcie dojrzała w swym wyrazie. Nie ma ani jednej zbytecznej, nadmiernie wyciągniętej nuty. Znowu przypomina mi się niewidomy Grek. Ale pieśni są odkrywaniem zgasłego świata. U Nazarejczyka inaczej. Piękno świata w Jego pieśni jest pięknem żywym. Słyszałem, jak mówił: "Patrzcie na lilie polne..." Jego głos stał się wtedy miękki, dziwnie tkliwy. Gdy wymawiał: "lilie" - choćbyś nie widział kwiatu, czujesz jego delikatną woń i zda się - dotykasz jego płatków. I zaraz: "Nawet Salomon w całej swej królewskiej chwale nie jest ubrany jak każda z nich..." Czy czujesz to porównanie? Inni będą zestawiali purpurę królewskiego płaszcza z pożarem, jego błysk - z blaskiem klejnotu... On bierze biały niepozorny kwiatek. Odkrywa piękno tam, gdzie przestaliśmy je widzieć. Jemu nie potrzeba porównań, które oszołamiają. Znowu przyszło mi do głowy, co ci kiedyś pisałem: On nikogo nie zniewala. Przywołuje do siebie bez krzyku - półgłosem...

A kiedy rusza dalej, tłum rozstępuje się i tworzy przed Nim niby ciasną ulicę, która nie ma końca. Leżą w niej sznurem chorzy, kalecy, nieczyści. Gdy nadchodzi, wyciągają do Niego ręce, krzyczą, wołają Go. Cała nędza, jaka jest w ziemi Galilejskiej, staje przed Nim w szeregu. On zaś pochyla się nad leżącymi, czasami dotyka czoła lub ramienia, mówi cicho, w przelocie, zawsze z tą samą nutą, jakby tymi słowami oddalał się od własnego dzieła: "Wstań... bądź oczyszczony... nie choruj więcej... chcę, abyś był zdrów..." Odnalazłem Go w takiej właśnie chwili. Szedł poprzez tłum, między krzykiem wzywających Go chorych a zgiełkiem sprawianym przez uzdrowionych. Zatrzymaliśmy się w jakimś miejscu, gdzie stało mniej ludzi. Zbliżył się ku nam rozdając uzdrowienia niby jałmużnę, którą skromny człowiek wciska ukradkiem w rękę żebraka. Dwaj uczniowie Jana wyszli z szeregu i zastąpili Mu drogę. Zatrzymał się. Tłum zaraz zaczął się zbierać, chciwy Jego każdego słowa.

- Czego chcecie? - zapytał.

- Rabbi - powiedział jeden z przybyłych - mistrz nasz, Jan syn Zachariasza, usłyszał w więzieniu o Tobie. Kazał nam odszukać Ciebie i zapytać: Czy jesteś Tym, który miał przyjść, czy też mamy dalej czekać? Więc na tym, widzisz, polegało owo poselstwo, z którym zdążali. Biedny Jan. Jego pieśń ścichła, a w mrocznym lochu przystąpiło do niego zwątpienie. Czy można mu się dziwić? Prorocy, jak Jonasz, uciekali często od brzemienia słów. Jan nie uciekł. Ale nie może dźwigać ciężaru zawodu... Może jednak co innego kryje się w tym zapytaniu. Namaszczenie, z jakim obaj posłowie wypowiedzieli te słowa brzmi dziwnie. Każdy prorok musi dać o sobie świadectwo. Wtedy do Jana przychodziliśmy jako posłowie Sanhedrynu, by nam odkrył swoją misję. Do Jezusa Sanhedryn nie przysłał nikogo... Więc może Jan uczynił to, co uczynić było trzeba wobec nowego głosiciela słów Najwyższego: posłał ludzi, by z całą powagą zapytali, kim jest?

- Idźcie - rzekł - i opowiedzcie Janowi, co widzicie: niewidomy przejrzał, głuchy zaczął słyszeć, chromy ozdrowiał i porwał się do biegu jak jeleń, niemy mówi, trędowaty stał się czysty, umarły powstał z martwych, ubogi usłyszał dobrą nowinę...

Te słowa brzmią prosto. Nie ma w nich nic niezrozumiałego i w swojej prostocie dają odpowiedź najcelniejszą, nieodpartą. Jeżeli On pojął także pytanie Jana jako akt wezwania do ujawnienia swej misji, nie mógł odpowiedzieć lepiej. Jego słowa splecione z cytatami z Izajasza na tej łące pełnej szalejących z radości uzdrowionych, w tłumie, który biegnie za Nim niby za kimś, kto przynosi najradośniejsze wezwanie, mają zdolność przywracania siły osamotnionemu sercu. Posłowie skłonili się i cofnęli w tłum. Ich twarze płonęły. Jestem pewien, że będzie tak: Pójdą do Jana, powtórzą mu, co powiedział Nazarejczyk, i zaraz przybiegną, by zostać Jego uczniami. Jak On prędko zdobywa ludzi! Odeszli. On jednak stał dalej. Zwrócił się do stojących, którzy narośli jeszcze większym tłumem:

- Kim jest Jan? - zapytał, jakby spodziewał się, że Mu ktoś na to odpowie.

Otaczający Go oczywiście milczeli. Wtedy ciągnął dalej:

- Czy jest trzciną na pustyni, którą kolebie wiatr? Czy dworakiem królewskim ubranym w miękką kuttonę? Czy prorokiem? Tak - i więcej niż prorokiem! Ze swobodą, z jaką wywołuje i oświetla najbardziej ciemne teksty prorockie, zacytował z Malachiasza:

- "Posyłam Anioła, by przygotował drogę przed Tobą..." Wiedzcie: nie było nigdy wśród narodzonych z kobiet większego niż Jan! Czemu nie przyjęliście jego chrztu? Wzgardziliście pomocą, którą sam Bóg wam zesłał. Jak dzieci. Jak nierozsądne dzieci, widząc, że Jan nie je i nie pije, wykrzykiwaliście: "Nie słuchajmy go! Szatan jest w nim!"; gdy zaś widzicie, że Syn Człowieczy je i pije, znowu wołacie: "Nie słuchajmy Go!" W tłumie była cisza.

- A przecież - zakończył niespodziewanie - mniejszy jest Jan niż najmniejszy w Królestwie Bożym...

Otwarcie i ostro stanął w obronie Jana. Jeśli on zapowiadał Go i głosił żarliwie jako kogoś ważniejszego od siebie, Jezus mówi o nim z serdecznością i prawie tkliwością. Ale nie zmienił nic w ich stosunku. Myślę, że tak jest lepiej dla Jana. Byłoby źle, gdyby sądził w swym więzieniu, iż Nauczyciel nie uważa się za tego, za kogo on Go głosił. Tylko jednego nie mogę zrozumieć: dlaczego w tym Królestwie, o którym On mówi, Jan ma być niczym? Jakby dla pogłębienia moich wątpliwości podjął:

- Prorocy do Jana prorokowali. On ostatni... Ale wy proroków zabijaliście, a Królestwu zaprzeczacie. Każdy mu chce gwałt zadać. Na próżno! Łatwiej niebo i ziemia przestaną być sobą, niż zmieni się bodaj jedno słowo w zapowiedziach Pańskich. Wierzycie, że Eliasz ma wrócić? Otoście mieli Eliasza!

Ledwo zaczyna mówić - otwiera się przed słuchaczami cały świat tajemnic. Eliasz? Więc Jan miałby być Eliaszem? Przecież sam temu zaprzeczył. Powiedział: "Nie jestem nim..." A jednak to prawda, żaden z proroków nie wieścił tak bliskiej sobie przyszłości. Zapowiadali ją na dziesiątki i setki lat wcześniej. Tragedią i wielkością Jana jest poczucie dopłynięcia do skraju... Lecz jeśli za Janem rozpoczyna się naprawdę zrąb czegoś nowego, to to nowe musi mieć chyba imię Królestwo Niebieskie... Taki byłby sens tajemniczych Jego słów o Janie, który jest najmniejszy. Jan pozostał na drugim brzegu. Ale czy te dwa brzegi nie zetkną się już ze sobą? Co znaczy to rozłamywanie się czasu, które Prorok amhaareców głosi z taką niewzruszoną pewnością siebie? Królestwo? Ciągle nie rozumiem...

Nagle spostrzegłem, że On patrzy na mnie. Spoglądał tak, jakby chciał, abym się odezwał, abym Go o coś spytał. Może mnie poznał? Mówią, że jako dziecko pytał uczonych doktorów w świątyni tak mądrze, że Jego pytania zdumiewały. Teraz także pyta. Ale jeszcze częściej żąda, aby Jego pytano. Staje przed człowiekiem i patrzy, jakby mówił: "Widzisz mnie i nie pytasz? Dlaczego? Ja ci mogę odpowiedzieć na wszystko". Uległem Mu. Przełykając ślinę zapytałem:

- Rabbi, co to jest Królestwo? Jak się do niego dostać?

- Masz przykazania - odparł. - Czyżbyś ich nie znał? Ty, uczony? Znawca Prawa? Poznał mnie.

- Znam - rzekłem. - Ale... - Chciałem powiedzieć: "Znam, nie wiedziałem natomiast, aby ich zachowanie prowadziło do jakiegoś królestwa. Sam jestem wiernym wyznawcą Tory, człowiekiem dbałym o czystość. Przestrzegam skrzętnie wszystkiego, co nakazują przepisy. Jestem faryzeuszem... A mimo to nie znam Królestwa, Królestwa szczęścia, w którym nie ma nieszczęść, bólów, chorób..." Wyjąkałem: - Ale które, Rabbi? Które przykazanie jest najważniejsze, by znaleźć Twoje Królestwo? Uśmiechnął się. Patrzył mi w oczy dobrym, łagodnym spojrzeniem, które przeszywa na wylot.

- Najważniejsze, pytasz? Czyż nie to: "Będziesz miłował Pana Boga twego z całego serca twego i ze wszystkiej duszy twojej"? A drugie podobne: "Miłuj bliźniego twego jak samego siebie..."

Poczułem wstrząs. Znasz to na pewno: świadomość odkrycia, że istnieje nić, która spina tysiące znanych myśli i czyni z nich jedno. Od razu, wydaje mi się, pojąłem, o co Mu chodzi. Nie ma zakazu - nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kłam, nie kradnij - który by się nie stał niepotrzebny, gdyby istniała miłość. Taka miłość. To jasne. Ludzie są źli, ponieważ nie kochają. Gdyby ich tego nauczyć! Cóż, że cesarz przysyła w swoim imieniu ofiary, gdy żołnierz rzymski nienawidzi nas? Cóż, że ascharowie wybierają podatek na świątynię, jeżeli tłum amhaareców pełen jest złości i nienawiści? On ma rację! Trzeba ludzi nauczyć kochać. Gdyby ich można do tego zmusić! Lecz nie narzuci się drugiemu miłości... Tak, to piękna myśl... Ale jaka złudna! Niebogate w ludzi będzie to Jego Królestwo! Jednak - uważałem - dla zbudowania ludzi powinienem przyznać Mu słuszność.

- Dobrze powiedziałeś, Rabbi - rzekłem. - Przedwiecznego trzeba miłować ze wszystkich sił, a bliźniego jak samego siebie. To ważniejsze niż całopalenia i ofiary...

Podniósł na mnie spojrzenie oczu, które na chwilę przymknął. Ich blask spłynął na mnie. Poczułem go, jak się czuje łyk gorącego mleka w zmarzniętym ciele. Powiedział wolno, nie spuszczając ze mnie wzroku:

- Niedaleki jesteś Królestwa...

Czy to miała być pochwała? Stanowczo w takim razie niewielka. Jeżeli ja, faryzeusz, jestem zaledwie "niedaleki", cóż mówić o tych wszystkich rozwrzeszczanych amhaarecach, którzy Go otaczają! Ale to nie była pochwała. On to powiedział inaczej, nie tak, jak się mówi pochwałę człowiekowi, który rozsądnie rzecz wyłożył. Nie wiem - ale mam uczucie, że Jego słowa mało się wiązały z moimi słowami. "Niedaleki jesteś"... Czy dlatego, że przyznałem Mu słuszność? Czy też?... Skłonny jestem nieomal sądzić, że On wyznaczył mi miejsce "niedaleko Królestwa" - i że w tym właśnie miejscu mnie widzi, czy chce widzieć...

Poszedł dalej - a ja za Nim.

I tak chodzę już od paru dni, błądzę po łąkach, siaduję na trawie, by słuchać Jego nauk, podziwiam cuda, które On co dzień czyni. Czasami dzielę z Nim posiłek. Jego życie jest proste. Noc spędza przeważnie w polu, gdzieś przy ognisku, owinięty w płaszcz. Gdy inni śpią, wstaje, odchodzi na najbliższy pagórek i modli się. Je skromnie, co Mu się nadarzy, co inni przyniosą, a często wobec natarczywości tłumu w ogóle zapomina o posiłkach. W ciągu dnia nigdy nie jest sam. Zawsze otaczają Go ludzie spragnieni Jego słów i Jego czynów. Lecz gdy przygodni słuchacze zmieniają się, małe grono uczniów stanowi stałe i nieodłączne Jego towarzystwo. On ich traktuje jak najbliższych swoich przyjaciół. Ale ci uczniowie! Podobno sam ich sobie wybrał spośród wielu. Można by myśleć, że był ślepy. Cóż za wybór! Jest ich dwunastu. Większość z nich to tutejsi rybacy, ludzie prości i nieokrzesani. Niektórych z nich widziałem przed rokiem nad Jordanem. Przypominam sobie w każdym razie tego wielkiego drągala o grubych, niby toporem wyciosanych rysach i głosie dudniącym jak bęben arabski. Ten lubi gadać, przechwalać się, wynosić się nad innych! Usta mu się nie zamykają! Ale i pozostali mu nie ustępują. Wydają się strasznie dumni, że Nazarejczyk wybrał ich sobie za towarzyszy. Pysznią się tym i robią dumne miny wobec ludzi z zewnątrz. Natomiast między sobą kłócą się, ile się zmieści. Każdy czuje się lepszy niż drugi, każdy z nich chciałby być pierwszym po Mistrzu! Gdy On mówi - oni milczą; ale niech tylko ucichnie lub oddali się na chwilę - zaraz rozpoczynają swój jazgot. Prostackie słowa latają wtedy w powietrzu. Każdy, kto by ich słyszał, a nie widział i nie słyszał Nazarejczyka, uciekłby od tego towarzystwa przekonany, że ma do czynienia z gromadą pijaków. Po swej zażyłości z Mistrzem oczekują jakiejś niebywałej chwały w przyszłości. Doprawdy - co za gust, aby taką hałastrę dopuścić do zażyłości ze sobą!

Rybak o dudniącym głosie nazywa się Szymon syn Jony. Jest tu także jego brat Andrzej. Dalej dwóch innych braci_rybaków: Jakub i Jan, których Mistrz nazwał "Synami Gromu"! Jan jest jeszcze chłopcem i ma twarz ładną jak dziewczyna (zdaje się, że to jego widziałem wtedy nad Jordanem). Ale jego ręce są już zniszczone od lin, język zaś równie twardy jak u tamtych. Masz z kolei Filipa, chłopaka, który robi wrażenie nierozgarniętego: ciągle się czemuś dziwi i czymś martwi, ale gdy Mistrz da sobie radę z tym kłopotem, wybucha naiwną radością - klaszcze w ręce, krzyczy, śpiewa. Jest Natanael pochodzący z Kany i uważający siebie nie wiadomo dlaczego za mądrzejszego od innych: ot, taki wiejski pyszałek! Obok niego Szymon, również z Kany, dawny zelota, może nawet sikkarysta, a obecnie wyrzucony z ich związku, jak się zdaje za małe kradzieże czy coś podobnego. Ten również uważa siebie za nie wiedzieć kogo, a to z tej przyczyny, że brał kiedyś udział w napadzie na pijanych legionistów. Jest Tomasz, mały rzemieślnik, równie porywczy, a w swej porywczości bezmyślny, jak Szymon; ci dwaj bez ustanku skaczą sobie do oczu. Ich przeciwieństwem będzie Mateusz - największa nędza, jaką można było tylko znaleźć. Tamci są amhaarecami, ten jeszcze na dobitkę jest - a właściwie był - celnikiem! Służył nieczystym, zbierał asy dla Rzymian! Mimo to Nazarejczyk dopuścił i jego do swego grona. Chodzi więc za Nim, ale nie odzywa się prawie nigdy i tylko lękliwie ogląda naokół, czy już ludzie nie chwytają za kamienie.

Dwaj następni to bracia Mistrza. Nie są zresztą rodzonymi braćmi, a jedynie synami siostry Jego Matki, czy też brata Jego ojca. Jakub jest podobny nieco do Nazarejczyka: wysoki, o ładnej twarzy i zamyślonych oczach. Mówi zwykle wolno, nie kłóci się, ale mędrkuje. On zawsze wie, co i jak trzeba było zrobić i on jeden pozwala sobie na robienie uwag swemu wielkiemu Bratu. Powiada: "áleś to zrobił" albo: "Niesłusznieś to zrobił". Jezus słysząc to milczy - i uśmiecha się. Drugi z Jego braci, Juda, jest podobnie jak Mateusz milczący i potulny. Chodzi za wszystkimi, nic nie mówi, patrzy tylko na Mistrza oczami wystraszonej kozicy. Zgubi się kiedy i nawet nikt nie zauważy, że go zabrakło.

Ostatni to muj kupczyk z Kariothu. Człowiek marzący o jakiejś zemście, ale sprytny, doświadczony, a nawet znający się nieco na Pismach. Łatwiej mi z nim mówić niż z tamtymi. On patrzy na swych towarzyszy z pogardą i twierdzi, że Mistrz popełnił wielkie głupstwo wybierając sobie takich uczniów. Jego zdaniem z winy Nazarejczyka tym chłopom galilejskim poprzewracało się w głowach. Nie dość, że ich dopuścił do przyjaźni z sobą, ale jeszcze nauczył ich uzdrawiania ludzi i wypędzania szatana! Piszę "nauczył", choć to na pewno niewłaściwe słowo. Judasz twierdzi, że On niczego nie uczył. Po prostu powiedział: "Uzdrawiajcie..." - i kilka razy udało się im zwyciężyć choroby oraz wygnać szatana. Cóż to za pomysł: taką moc oddawać w takie ręce! Oni jednak próbowali to robić jedynie, gdy Jezus na chwilę się oddalił. Przy Nim nie próbują swoich umiejętności. On sam tylko uzdrawia, a te Jego uzdrowienia... Ba, nie tylko uzdrowienia! Pisałem ci, że kazał powiedzieć Janowi: "Umarli zmartwychwstają..." I rzeczywiście - na parę dni przed moim przybyciem wskrzesił człowieka. A było to tak: wchodził do małej mieściny galilejskiej, do Naim, kiedy zobaczył ludzi niosących mary, a za nimi idącą matkę chłopca, który umarł. Kobieta krzyczała, zawodziła, szarpała włosy na głowie, darła kuttonę. Ot, jak to matka. Codziennie widzi się takie płaczki w Jerozolimie. Owszem, współczuję drugim. Zwłaszcza gdy im umiera dziecko... śmierć dziecka to rzecz najboleśniejsza. Nie można o niej myśleć spokojnie, nie można się z nią pogodzić. Musi być jeszcze ciężej ją znieść, gdy człowiek wie, że ściągnął ją swymi grzechami. Takich matek widzi się wiele. Ale On wzruszył się rozpaczą tamtej. Podszedł, dotknął mar (nic Go nie obchodzą przepisy czystości!), zatrzymał niosących. Powiedział krótko jak zwykle: "Chłopcze, mówię tobie - wstań". I tamten usiadł. Zrobił się oczywiście wrzask, ludzie cisnęli mary i rzucili się jak szaleni do ucieczki. Aż dziw, że to jedno wskrzeszenie nie kosztowało paru zgonów, bo w popłochu mogli się pozadeptywać na śmierć. Ale skończyło się wszystko dobrze. Miał prawo powiedzieć do wysłanników Jana: "Umarły powstał z martwych". Ciekawy jestem, czy wskrzesiłby kogoś drugiego, dziecko innych rodziców, którzy by Go o to prosili? Chodzę więc za Nim - lecz ciągle jeszcze nie powiedziałem Mu o swojej sprawie. Słucham tego, co mówi, i coraz mocniej utwierdzam się w przekonaniu, że jeśli On coś dla mnie zrobi, zażąda za to bardzo wiele. Może nie zażąda - a przecież trzeba będzie dać... Zastanawiam się - i pozwalam płynąć dniom...

Ładnie tu. Wciągam płucami wonie prierwszych kwiatów, lecz kiedy chcę się nimi rozkoszować, czuję niby uderzenie w pierś: "Ty tutaj, a tam Rut..." Radość gaśnie jak zdmuchnięty kaganek. Kurczę się w sobie, wysysam z myśli cały ból, powtarzam za mędrcem: "Marność nad marnościami, wszystko marność..." Potem ból, żal i tęsknota splatają się z niesmakiem, który nie wiadomo skąd się pojawił. Zaprawdę - lepiej jest iść za Nim i słuchać Jego opowieści niby baśni, które śpiewak układa w noc pełną wysokich gwiazd i szumiącej potokami ciszy.

List VI

Drogi Justusie!

Chciałeś, abym ci w krótkich słowach opisał, w czym się zawiera nauka Galilejczyka. Nie wiem, czy potrafię to zrobić. Zadanie nie jest łatwe. Gdybyś mnie zapytał, czego chce Nauczyciel z Nazaretu, mógłbym ci odpowiedzieć jednym słowem: wszystkiego. Bo to jest prawda: On chce od swych słuchaczy wszystkiego, zupełnie wszystkiego. Pewno podnosisz w tej chwili brwi i dajesz mi tym do zrozumienia, że nie pojmujesz moich słów. Zgadzam się z tobą. Ale widzisz - i Jego niełatwo jest pojąć. Prawda, którą głosi, jest w szczegółach tak prosta, że dziecko ją zrozumie. W całości zdaje się przerastać ludzki rozum. On mówi łatwo i przejrzyście, jakby prowadził po równej drodze. Ale nagle ta droga urywa się, człowiekowi zdaje się, że leci w przepaść. I wtedy On mówi: "Podaj mi rękę, oprzyj się na mnie, zawierz... I leć!" Niedawno przyszli do Niego jacyś uczniowie Jana, którzy błąkają się tutaj niby owce bez pasterza i jeśli nie przystali do Jezusa, mówią przeciwko Niemu, jakby byli zazdrośni, że On chodzi na wolności, gdy ich mistrz wciąż tkwi zamknięty w "czarnej twierdzy". Zapytali Go: "Dlaczego Twoi uczniowie nie poszczą?" Odpowiedział: "Nie czas pościć, gdy pan młody jest na weselu. Ale przyjdą dni, kiedy on odejdzie - i wtedy będą płakać i smucić się. Nikt nie wstawia łaty z nowego sukna w starą simlah, ani nie wlewa młodego wina w stare bukłaki..." Pozornie słowa bez związku. Ale wmyśl się w nie, a zrozumiesz może, co ja z nich zrozumiałem: Nauka, którą On przyniósł, nie może być łatą na starym. Ona niczego nie uzupełnia, niczemu nie służy. Jest sama w sobie całością - jest właśnie wszystkim. Kto chce ją przyjąć, musi wyrzucić płaszcz i pozbyć się starych bukłaków. Musi zdobyć się na nowy płaszcz i na nowe worki.

Lecz chciałeś wiedzieć, w czym się ona zawiera... Spróbuję ci powiedzieć. Przed dwoma dniami szedł otoczony nieprzeliczonym tłumem. Dzień był pogodny jak wszystkie teraz. Po niebie sunął jeden jedyny zabłąkany obłok niby wielki kłak puchu. Szmaragdowe jezioro leżało w dole, mieniące się, pełne życia. Za nim, gdzieś na zszarzałym horyzoncie, nakreślone kilku białymi kreskami w powietrzu, jakby oderwane od swej podstawy, widniały szczyty Antylibanu. Ciżba szła szumiąc niby górski potok. Nagle wszyscy stanęli. Wzgórze obrywało się w tym miejscu stromą ścianą obnażonej skały. Nazarejczyk szybko wspiął się w górę trawiastym skrajem i za chwilę mieliśmy Go nad sobą - białą sylwetkę o przeszytych blaskiem włosach na tle błękitnego nieba. Tłum, który Go zna, domyślił się od razu, że będzie mówił, więc zaczęto siadać pod urwiskiem i na zboczu. Trawa, skały, kamienie, wszystko znikło nakryte masą ludzką. On zaś stał w górze i spokojnie czekał, aż się ludzie uspokoją. Potem podniósł głowę w niebo i zdawał się przez chwilę coś mówić cicho, niedosłyszalnie. Jak On często się modli! Aż dziwne... Krótko, lecz często. Trudno to nazwać modlitwą: rzuca po prostu parę słów w niebo i natychmiast jest już z powrotem na ziemi. Wtedy także: wstrząsnął głową, rozłożył ręce, spojrzał po ludziach.

Zwykle zaczyna od haggady. Mówi jakąś opowieść: był król, był gospodarz, był ojciec... Ludzie wsłuchują się w opowiadaną historię i niedostrzegalnie wkrada się im w serce ukryta zręcznie prawda. Ale tym razem zaczął inaczej. Rzekł:

- Błogosławieństwo Najwyższego jest z tymi, którzy są prości, wierzący, ufający i ubodzy duchem. Oni otrzymają Królestwo Niebieskie...

Powiedział to z taką powagą, że wydał mi się jak drugi Mojżesz zstępujący ze szczytu Synaj i ogłaszający otrzymane przykazania. To były także niby punkty cesarskiego reskryptu, w których wylicza się ludzi dopuszczonych do łaski władcy. Mówił:

- Błogosławieństwo Najwyższego z cichymi i pokornymi. Oni zdobędą ziemię. Błogosławieństwo Najwyższego z ubogimi, płaczącymi i głodnymi, z chorymi i więźniami. Ich cierpienia skończą się i zamienią w radość. Błogosławieństwo Najwyższego ze skrzywdzonymi i z tymi, którym odmówiono sprawiedliwości. Będzie im dana sprawiedliwość Pańska...

Nastawiłem uszu. "Teraz - pomyślałem - dowiem się wszystkiego." Nauczyciel mówił jasno, jakby czytał kodeks praw. Lecz przepisy, które wypowiadał, brzmiały dziwnie: nie mówiły nic o winie i o karze. Mówiły tylko o cnocie i o nagrodzie. A nawet o dwóch nagrodach. Bo czy to nie dziwnie brzmi: "Błogosławieństwo Najwyższego ze skrzywdzonymi..."? Więc ten, kogo spotyka krzywda, jest już błogosławiony? A oprócz tego, jakby na domiar, otrzyma sprawiedliwość. Można pomyśleć, że nie ma w życiu większej korzyści, jak zostać skrzywdzonym! Albo ci płaczący! Kto wie, dlaczego człowiek płacze? Może dlatego, że spotkała go zasłużona kara. Ale On ludzi płaczących nie dzieli. Według Niego każdy, który płacze, już otrzymał błogosławieństwo, a jego płacz zmieni się w radość. Czy nie wydaje ci się to zbyt wielkim uproszczeniem zawikłanych spraw życia? Posłuchaj jednak, co mówił dalej:

- Błogosławieństwo Najwyższego z miłosiernymi. Oni także miłosierdzia zaznają... Błogosławieństwo Najwyższego z tymi, których serca nie trapi niepokój pożądania. Oni zobaczą wielkiego Sabaoth. Błogosławieństwo Najwyższego z czyniącymi pokój, oddającymi dobrem za zło, chlebem za kamień. Nazywać się oni będą synami Szekinah...

Teraz byłem już pewien, że ogłasza niby drugi dekalog - podstawy swojej nauki. Niewątpliwie piękny zbiór. Ale ileż w nim po prostu naiwności! Cóż warte jest wołanie, że błogosławieństwo Pańskie jest z miłosiernymi i uczciwymi, jeżeli nie ogłasza się jednocześnie żadnych kar przeciwko ludziom samolubnym i złodziejom?! Bądźmy rozsądni: świat jest pełen zła. Obok małej grupy ludzi, którzy wybrali drogę służenia Odwiecznemu, są tysiące amhaareców łamiących codziennie przykazania i przepisy, a za nimi nieprzeliczony tłum nieczystych pogan i bałwochwalców. Piękna nauka powinna być strzeżona jak kosztowny kamień. Ten, kto ją wyznaje, powinien znaleźć się pod opieką prawa. Mojżesz mówił: "Kto pracuje w dzień szabatu - niech umrze; kto czaruje - tego zabijcie; kto składa ofiary bogom - ten ma zginąć; czyj wół pobódł niewolnika, ten ma zapłacić jego właścicielowi trzydzieści syklów w srebrze, wół zaś będzie ukamienowany..." U Niego dobrzy są rzuceni na głęboką wodę. Mają błogosławieństwo - i to ma im wystarczyć! Ale czy ono uchroni ich przed złem? Bo, zauważ, On w jednym szeregu stawia chorych i nieszczęśliwych. "Błogosławieństwo Najwyższego z płaczącymi..." Cóż za dziwaczny pogląd! Rozumiem, że można łzami odpokutować za swą winę i zyskać błogosławieństwo. Ale kto dostał błogosławieństwo, ten już nie powinien płakać. Cóż by było warte błogosławieństwo, gdyby po nim przychodziły łzy? Do Boga przychodzi się po dobro, tak jak ja przyszedłem do Galilejczyka po zdrowie dla Rut. Co byłby wart lekarz, który by sprawił, że choroba stałaby się jeszcze cięższa? On cnoty i nieszczęścia zdaje się traktować jak coś równego sobie. "Błogosławieństwo Najwyższego - powiada - dla żebraków, więźniów, kalek, chorych..." Jedno jest tylko błogosławieństwo dla chorego - zdrowie! Jeśli ktoś nie ma zdrowia, nie otrzymał błogosławieństwa!... Zapędziłem się! Ale to nie takie proste. Dlaczegóż ja nie mogę dla mojej Rut otrzymać błogosławieństwa? Jestem człowiekim, który ofiarował wszystko Przedwiecznemu. Jeśli nie ma błogosławieństwa dla mnie - któż je otrzyma? Ktoś - tylko dlatego, że jest żebrakiem? Ale ja daję jałmużny, płacę dziesięciny, nie szczędzę ofiar. I Hiob nie dał więcej! "Błogosławieństwo Najwyższego z tymi, którzy płaczą..." A czy ty myślisz, Justusie, że ja nie płaczę? Jak dziecko, jak małe dziecko, ze ściśniętym gardłem, przez które rwie się szloch. I ja mam nie mieć prawa do sprawiedliwości? A Rut do zdrowia? Za całe moje życie taka choroba! Gdyby to, co On mówi, było prawdą, już miałbym błogosławieństwo. Sto błogosławieństw! A wtedy choroba byłaby odeszła. Ona jednak nie odchodzi i już nawet nie mogę wyobrazić sobie, jak by to wyglądało, gdyby nagle zniknęła. Więc cóż? Błędne koło! On ma słuszność: kto chce przyjąć Jego naukę, musi się ubrać w nową zupełnie simlah. Żadne łaty nie wystarczą: młode wino rozerwie zetlały bukłak. Trzeba zmienić sposób myślenia, sposób patrzenia na świat, trzeba zacząć nazywać rozsądkiem coś, co się nam wydaje szaleństwem. Nie wiem, po co za Nim idę, na co czekam. Ten nowy bukłak to na pewno to samo, co narodzenie się po raz drugi, o którym mówił wtedy w nocy. Lecz człowiek nie zrzuca swojej skóry jak wąż. Człowiek musi pozostać sobą. Tak gruntownie człowieka nie zmieni ani groźba, ani wezwanie. Mnie się ciągle zdaje, że On za dużo żąda.

Kończył swoją naukę:

- Błogosławieństwo Najwyższego z cierpiącymi dla sprawiedliwości. Otrzymają oni Królestwo Niebieskie... I z wami wszystkimi Jego błogosławieństwo - wyciągnął ręce do tłumu - gdy was nienawidzić będą, gdy was z synagog wyrzucą, gdy was kłamliwie oskarżą, gdy was prześladować i zabijać będą dla mego Imienia, jak prześladowali i zabijali proroków. Wtedy cieszcie się, radujcie i czekajcie. I dla was przyjdzie nagroda...

"I to wszystko?" - zapytasz. Tak. Mam wrażenie, że w tej pieśni o błogosławieństwach On zawarł całą swoją naukę. Mówię: "pieśni" - bo to była pieśń, niby jeden z psalmów stopni. On mówi nieskończenie prosto i jakby dlatego właśnie Jego słowa nieznacznie przechodzą w hymn. Może pieśń nie zawsze jest mową sztuczną, ułożoną celowo dla zabawienia gawiedzi? Chciałeś, abym ci opisał Jego naukę. Zamiast tego przytoczyłem ci Jego słowa. Czy jesteś zadowolony? Myślę, że nie. Ja także wolałbym był usłyszeć coś innego, coś bardziej uzasadnionego - i coś mniej oszałamiającego. Kiedy Go słucham, mam uczucie, jakby słońce spadło mi prosto na głowę z roziskrzonego nieba.

Muszę ci przyznać, że budzą się we mnie nieraz wątpliwości, czy On jest jednak, jak twierdzą saduceusze, burzycielem Zakonu. Ten stary bukłak może oznacza Torę? On jednak zapewnia, że ani mu w głowie rozwalać Zakon. Powiedział:

- Póki są niebo i ziemia, póty nie zmieni się ani jedna litera w Piśmie. Nie przyszedłem go obalić, ale wypełnić. Kto szanuje i zachowuje Zakon, ten znajdzie swe miejsce w Królestwie Niebieskim, choć niskie i poślednie. Ale kto wypełni Zakon - ten będzie największy w Królestwie... - Gdy On mówi "wypełni", zdaje się nie mieć na myśli zwykłego wypełnienia przepisów. Dla Niego "wypełnić Zakon" oznacza znaleźć w nim jakiś tajemniczy wewnętrzny sens. Bierze na przykład stary zakaz z tablic Pańskich: "Nie zabijaj" i tłumaczy: "Kto gniewa się na brata, ten już jakby zabił. Kto bratu powie: głupcze - tego czeka gehenna!" Albo przypomina przykazanie: "Nie cudzołóż" i zaraz dodaje: "Ale ja ci mówię: Wystarczy, abyś zapragnął obcej kobiety - już ją posiadłeś! Żona twoja jest twoim ciałem. Ale kiedy ją porzucisz, pamiętaj - ty winien będziesz, jeśli oddała ciało drugiemu!" Czasami mówi rzeczy, które budzą niepokój. Powiedział

kiedyś: "Słyszeliście, co nakazywał Mojżesz: jeśli kto uderzy drugiego, za życie odda życie, oko za oko, ząb za ząb, rękę za rękę, nogę za nogę, siniec za siniec...? Ale ja mówię: jeśli cię kto uderzy w policzek, nadstaw mu także drugi; jeśli ci kto zabiera kuttonę, oddaj mu i simlah; jeśli cię kto siłą prowadzi - pójdź za nim i dalej jeszcze; jeśli cię kto o pożyczkę prosi i nastaje - daj, choć byś wiedział, że jałmużnę dajesz..." Czy nie nazbyt wielkie żądanie? Posłuchaj jednak czegoś jeszcze bardziej drażniącego. To było właśnie dziś rano. W tłumie otaczającym Go były rodziny Galilejczyków, którzy w czasie ostatniego święta Żniw zostali pomordowani przez Rzymian. Ktoś wspomniał o tych wydarzeniach i oczywiście wybuchnął zaraz płacz i lament. Nauczyciela zajęły te krzyki. Żebyś zobaczył, jak On pochyla nad ludźmi swą głowę, która gdy blask słońca ślizga się po niej, wpada w barwę starego, ciemnego złota, i gdybyś widział Jego głębokie oczy szklące się współczuciem! Gdy Mu ktoś opowiada o cierpieniu, On zdaje się bardziej jeszcze cierpieć niż sam opowiadający. "Mój syn..." - szlochała jakaś kobieta o twarzy suchej i porżniętej zmarszczkami niby spękana na słońcu glina. "Mój mąż..." - powiedziała inna, młoda, pięknie zbudowana chłopka, głosem twardym i bezbarwnym, jakim się zagłusza żałość. Jego usta drgały. Westchnął.

- Czy myślicie - zapytał nagle, zwracając się do otaczających Go ludzi - że jej syn i jej mąż byli większymi grzesznikami niż wy wszyscy? Zapanowała cisza pełna zdumienia i niepewności.

- Nie! - potrząsnął głową. - Więc jeśli pokutować nie będziecie, wszyscy zginiecie! - słowa zabrzmiały niby przytłumiony krzyk rozpaczy. Pod falującą brodą szczęki zacisnęły się mocno. Lecz potem jakby powstała w Nim nowa myśl. Rozłożył szeroko ręce, jak zawsze, gdy zdaje się mówić do wszystkich i dla wszystkich. Podjął:

- Czy pamiętacie, co napisano w Księdze Kapłańskiej? "Nie żądaj krwi brata twego, nie zachowuj dla niego nienawiści, nie szukaj na nim pomsty, kochaj go, jak kochasz samego siebie." A ja wam mówię...

Głos Jego wezbrał niby Jordan w porze deszczów.

- Kochajcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują i nienawidzą. Na jakąż to nagrodę czekacie kochając brata lub człowieka, który was kocha? I poganie to czynią. Ale wy inaczej: bądźcie doskonali, jako Ojciec wasz niebieski doskonały jest...

Kiedy to usłyszałem, w pierwszej chwili miałem ochotę natychmiast rzucić Go i powrócić do Jerozolimy. Cóż to za upodobanie włóczyć się za Człowiekiem, którego słowa są jak kamienie w ustach. "Nadstaw drugi policzek... Kochaj nieprzyjaciół..." Kochaj? Któż zdoła kochać grzesznika? Człowieka, który nas zabija? I czy można zrobić cośkolwiek dobrego, gdy się przyjęło taką postawę wobec przeciwników? Jeszcze raz powtarzam: świat jest pełen zła. Dobro nie obroni się samo. Wszyscy to wiedzą, tylko On tego nie widzi. Wyobraża sobie, że prawda musi zwyciężyć dlatego, że jest prawdą! Niestety! Zawsze prawdzie trzeba było pomagać. I trzeba ją było ludziom narzucać.

Gdyby się chciało Jego słuchać, należałoby zostawić nauczanie i tylko postępować tak, jak się chce, by postępowali inni. Trzeba jednak przyznać, że On tak właśnie czyni. Kiedy patrzę na Niego z bliska, wiem i czuję, że On równie kocha mnie, byle amhaareca z tłumu, Araba, Rzymianina, Greka - czy ja wiem jeszcze kogo! Więcej nawet! On tak samo kocha obcego człowieka jak swoich najbliższych: Matkę, uczniów, braci, siostry... Jeżeli mówię "tak samo", to rozumiem to w ten sposób, że On kocha każdego tak bardzo, że w tej ogromnie wielkiej miłości nie może być różnic. Kocha się mniej lub więcej, gdy się niewiele kocha. Jego miłość zdaje się nie znać granic. Nie mogę wyobraazić Go sobie odmawiającego komukolwiek. Ludzie żądają od Niego cudów niby pożyczki, której wiadomo, że nie spłacą. I On im je daje! Daje jakby wbrew sobie, jakby chcąc pozostać w zgodzie ze swymi własnymi słowami. Bo On przecież ciągle mówi o miłosierdziu i dobroci Najwyższego. I te wszystkie uzdrowienia, których codziennie tyle dokonuje, to jakby unaocznienie tamtej prawdy. On uzdrawia chorych niby pokazując, że Adonaj nie może postąpić inaczej wobec tych, którzy Mu zaufali. "Patrz, jaki On jest - zdaje się mówić. - Ja cię uzdrowiłem; wiedz teraz, czego od Niego możesz oczekiwać! To znak, że powinieneś Mu zawierzyć..." Lecz jeżeli komuś ten znak nie byłby potrzebny? Gdyby ktoś Przedwiecznemu zaufał bez świadectwa cudu? Ta myśl zrodziła się we mnie dzisiaj i zaczyna mnie niepokoić. Wydaje mi się, że widzę otwierającą się pod nogami pułapkę. Dostałeś zdrowie, żebyś wiedział, że Pan jest miłosierdziem. Kiedy w to uwierzysz - co wtedy?... Jakim prawem On mówi w imieniu Odwiecznego? To zuchwalstwo zawsze mnie od Niego odpycha. Nie mogę znieść Jego zarozumiałości! Byliśmy z Nim przed paroma dniami w małym miasteczku Korozaim, tuż nad Kafarnaum. Ludzie witali Go ze wzruszeniem, jak wszędzie tutaj, przynosili Mu chorych, szarpali Go za płaszcz i chwasty, wierzą bowiem, że samo dotknięcie Jego odzienia, nawet Jego cień - zdolne są uzdrawiać. Zresztą to się zdarza... Słuchali także Jego słów, bili się w piersi, pociągali nosami i drapali się w głowę, jak człowiek, który postanawia odmówić sobie tego lub tamtego. Ale gdy po jakimś czasie przyszliśmy do miasteczka po raz drugi, pierwszą rzeczą, na jaką natknęliśmy się, był orszak drużbów, którzy odprowadziwszy oblubieńcowi pannę młodą wracali teraz - wśród pijackich wrzasków - by dalej ucztować w domu jej rodziców. On zatrzymał się i nagle wybuchnął. Nigdy nie wiesz, co zrobi, co powie; czy się uśmiechnie do nieczystego stada amhaareców, czy wystrzeli porywczym krzykiem. On, taki spokojny i cichy - potrafi przecież wybuchać. Mówi wtedy słowa ostre, jakby bicz wielbłądnika świstał Mu nad głową. Podniósł rękę i opuścił ją z rozmachem niby prorok ciskający klątwę.

- Biada tobie, Korozaim! - zawołał. - Gdyby Tyr i Sydon widziały tyle co ty cudów, już by pokutowały w płaczu i w popiele. Dlatego mówię ci: lżej będzie miastom fenickim w dzień sądu niźli tobie! W tym samym porywie odwrócił się ku drodze, którą przyszliśmy z Kafarnaum, z miasta, które tak bardzo kocha, że aż ludzie zaczęli je nazywać Jego miastem. Krzyknął:

- A ty, Kafarnaum, czy do nieba się wznosisz? Nie - szeol cię ciągnie! Gorsześ od Sodomy! Mówię tobie: lżej będzie w dniu sądu ludziom, wśród których żył Lot, niż twoim mieszkańcom...

Oniemieliśmy. Tylko Piotr podparł się pod boki i z góry spoglądał na ludzi naokół. Także synowie Zebedeusza zaczęli z zawziętością wykrzykiwać: "Słusznie! Słusznie! Tak będzie z grzesznikami! Z poganami przestają! Zasłużyli na karę! Zobaczycie - zstąpi na was ogień z nieba!" Patrzyłem w twarz Nazarejczyka. Gdy wybuchnął, był na niej wyraz dotkniętej godności, jakby to Jego samego obraziły pijackie wrzaski korozaimczyków. Ale zaraz zmieniła się. Błysk oczu zgasł. Były teraz niby tafla wody głębokiej studni, która nie wiadomo: szkli się chłodem czy pulsuje ciepłem jak źródła Kallirhoe. Gniewny ton głosu ustąpił nagle. To, co teraz powiedział, brzmiało niby skarga matki przywołującej nieposłuszne dziecko. Skierował ją w stronę uczniów: "Nie wiecie, czyjego Ducha jesteście..." Potem zwrócił się do stojących w krąg mieszkańców Korozaim:

- Przychodźcie do mnie wszyscy - powiedział - wszyscy, którzy cierpicie i którzy pracujecie ciężko. Weźcie moje jarzmo i nieście je jak ja - pokornie i cicho. Jeżeli tak postępować będziecie - nie zabraknie wam radości. Moje jarzmo bowiem to nie ciężar, to szczęście... Szczęście?... Człowiek, który otrzymał błogosławieństwo, jest szczęśliwy. "Błogosławieństwo z płaczącymi..." - to niby zapewnienie: jesteście szczęśliwi, ponieważ płaczecie... Czy może być szczęśliwy ktoś, kto płacze? Nie, Justusie, ta filozofia nie dla mnie! Ja płaczę i nie jestem szczęśliwy. Służę Panu, lecz to mi nie daje szczęścia. Gdyby Rut była zdrowa... Ale nie, muszę być zupełnie szczery. Ten ból tkwi jeszcze głębiej - strzała o urwanym grocie, który uwiązł gdzieś we wnętrznościach. Cóż On ofiarowuje? Zamiast bólu, który sam przychodzi, ból, który na siebie bierzemy? To są słowa. Gdy mnie boli noga, nie zdołam zamienić tego bólu na ból zęba, choćby w danej chwili właśnie ból nogi wydawał mi się najbardziej dotkliwy. Post jest także zadanym sobie bólem. Dlaczegoż jednak wszystkie moje posty nie mogą zastąpić cierpienia Rut? "Błogosławieństwo Najwyższego z miłosiernymi, czyniącymi pokój, płaczącymi..." Tak On mówi. I temu na pewno nie da się zaprzeczyć. On sam jest tego sprawdzianem. On jest miłosierny, gdy pochyla się nad cierpiącymi i zdaje się rozpraszać na nich swoją moc. On czyni pokój - w tej niesfornej hałaśliwej galilejskiej bandzie nikt się jednak nie bije, kłótnie nie są znowu takie częste, a kiedy On mówi, otacza Go cisza prędkich oddechów i mocno bijących serc. On także płacze - musi często płakać i choć tego nigdy prawie nie daje poznać po sobie, mówią o tym bruzdy na Jego świeżych policzkach. Jest ubogi i cierpi prześladowania. Wszystko, co wedle Jego słów stanowi znamię błogosławieństwa i szczęścia jest w Nim. I my czujemy to błogosławieństwo. Jest ono jak aureola nad Jego głową, gdy stoi pod blask słońca. Lecz nie myśl, że On jest kimś niezwykłym. To naprawdę zwyczajny człowiek... I zaraz muszę sobie zaprzeczyć. Tak nie jest. Coś niepojętego promieniuje z Niego w sposób nieuchwytny, a przecież niezaprzeczalny. Nie było człowieka, który by mówił tak jak On...

Jeżeli mówi o tak wielkim zaufaniu do Przedwiecznego, że aż to się wydaje bluźnierstwem, to przecież sam tak właśnie musiał Mu zaufać. "Nie troszczcie się - powtarza po wiele razy - o to, co będziecie jedli lub pili, lub w co się ubierzecie. Patrzcie na ptaki: nie zbierają ziarna na zapas i nie zadręczają się myśleniem o tym, co będzie. Zaufały - dlatego każdy z tych wróbelków, których dwa za asa sprzedają, jest w ręku Boga. Nie kłopoczcie się troskami jutra. Dość trosk jest dzisiaj. Szukajcie Królestwa Bożego, szukajcie go przede wszystkim wytrwale, uparcie, nieustępliwie a wszystko inne dostaniecie także. Wie dobrze wasz Ojciec w niebie, że bez chleba nie żyje człowiek..." Takie jest właśnie Jego życie, niby życie ptaka - bez troski o jutro, choć nie bez pamięci o jutrze. Gdyby tak umieć! Ale to zbyt wielka sztuka dla ludzi jak my - stać się bodaj trochę lekkomyślnymi. Za dużo przewidujemy. Już dziś jesteśmy w kłopotach, które przyjdą. Jeśli nie przyszły - nawet tego nie zauważymy, zajęci z kolei dalszymi. Ciągle trzepocze się w nas niepokój: jak to załatwimy, co powiemy, w jaki sposób postąpimy... Ileż kłamstw postanawiamy wyobrażając sobie, że tak będzie lepiej, że tak będzie rozsądniej. Nieraz zdarza mi się drżeć: co będzie, jeśli choroba Rut potrwa jeszcze rok czy dwa?... Jak bardzo sami siebie męczymy! On zaś tego wszystkiego nie zna. Choć się tylko uśmiecha, Jego cichy uśmiech bardziej jest pogodny niż hałaśliwy śmiech innych. W Jego głosie rozlega się często żal, smutek, prawie rozpacz. Ale jeszcze częściej słychać w nim - radość. Trudno uwierzyć, a jednak ona w nim tkwi. To taka dziwna radość, niby szmer wody na dnie rozpadliny skalnej. Możemy go usłyszeć zawsze, gdy pochylimy się nisko i natężymy słuch. Ale są chwile, gdy źródło tryska w górę fontanną i mieni się w słońcu wszystkimi barwami tęczy. Kiedyś zawołał: "Proście! Stukajcie! Każdy proszący otrzyma, każdemu stukającemu otworzą! Nie dostaniesz węża, jeśliś prosił o rybę..." Po prostu zachwyt promieniał wtedy z Jego słów. On zdaje się mieć tylko jedno zmartwienie i jedną radość: zmartwienie, że ludzie mogą być źli, i radość pochłaniającą wszystko, że większa jest dobroć Najwyższego niż ludzka złość... Niedawno, gdyśmy szli z Nim przez Kafarnaum, zbliżyło się do nas siedmiu starszych tamtejszej synagogi i zaczęli Go prosić, by wyleczył śmiertelnie chorego sługę rzymskiego setnika dowodzącego manipułem, który czuwa na granicy tetrarchii Antypasa i Filipa. Setnik ten bardzo jest jakoby życzliwy dla wiernych i sam przystąpiwszy do "bojących się Pana" przyczynił się do budowy synagogi w Kafarnaum. "Pomóż mu, Rabbi - mówili - to naprawdę dobry człowiek..." "Prowadźcie!" - odparł krótko. Szliśmy wysadzoną czarnymi cyprysami drogą, brzegiem morza, ku ujściu Jordanu. Genezaret leżało w słońcu - rozległa równina na dnie kotła - a na jego powierzchni skakały połyski niby latające ryby. Stojąc w wodzie rybacy w swych krótkich kuttonach i w zawojach na głowie ciągnęli z wysiłkiem ku kamienistemu wybrzeżu sznury od dżarfu. Oczywiście Szymon, Jan, Jakub i inni zapalilli się na ten widok i zaczęli krzykiem udzielać tamtym rad. Aż im ręce się rwały do tych sznurów, pływaków, a także do wody, w której przecinają się chłodne i gorące prądy. Poszli za Mistrzem, lecz cała ich natura pozostała przy łodziach i sieciach. Prostacy... Nigdy nie byliby się zdecydowali na porzucenie tego wszystkiego mimo całego roku wołań i wezwań, gdyby On pewnego dnia nie przemówił do nich... Znam to wydarzenie ze słów Jana syna zebedeusza. Ten chłopak lubi czasami opowiadać. "To było przed porą deszczów - mówił. - Nauczyciel przemawiał do ludzi. Żeby zaś nań nie napierali, wsiadł do naszej łodzi. A kiedy już słońce schyliło się za Karmel i ci, co słuchali, rozeszli się, rzekł do Szymona: "Zarzućcie sieci!". Całą noc byliśmy na morzu i nic nie złowiliśmy. Dwa dni przedtem była burza i ryby odpłynęły na głębię. I teraz wiedzieliśmy, że nic nie złowimy - fala zbyt mocno biła o brzeg. Ale Szymon powiedział: "Skoro Rabbi każe, płyńmy..." Odbiliśmy. Na powierzchni huśtały się pierwsze czarne płachty zmierzchu, kiedy rzuciliśmy sieć w wodę. Potem, jak trzeba, zaczęliśmy stukać kijami w dno. "Pływaki ruszają się, ryba przyszła!" zawołał Szymon. Podpłynęliśmy i chwyciliśmy za sznury. Ale choć nas było czterech, sieć ani drgnęła. Jakby przylgnęła do dna. "Mocniej! Mocniej, chłopcy!" - krzyknął Szymon i sam targał ze wszystkich sił. Nic z tego. Na szczęście płynęła w pobliżu łódź należąca do znanego nam chaburah. Zawołaliśmy na tych, co w niej płynęli, aby nam pomogli. Chwycili z drugiej strony. Ale i wtedy nie od razu zdołaliśmy sieć wydźwignąć. Andrzej zawołał: "Rwą się sznury!" Rzeczywiście pękały nam pod palcami. Szymon, uczepiony burty, ciężarem całego ciała starał się przeważyć opór. Stęknął przez zęby: "Straciliśmy sieć..." To byłaby ogromna strata. Nie mieliśmy żadnych oszczędności w zapasie. Nigdy nie potrafilibyśmy kupić drugiej. Dyszeliśmy, tamci w łodzi obok dyszeli także. "Idzie!" - krzyknął nagle Jakub. "Idzie!" - zawołał Andrzej. "Jeszcze! Jeszcze! Mocniej!" - kierował nami Szymon. Teraz sieć szła naprawdę w górę. Woda między obu naszymi łodziami zaczęła wrzeć. Wydobywaliśmy z siebie ostatek sił. Nagle nad czarną powierzchnią wody ukazała się, niby skała występująca z morza, białosrebrna masa ryb. Ileż ich było! Nigdy, rabbi, nie widziałem czegoś podobnego. Nie dociągnęlibyśmy sami tej zdobyczy do brzegu. Ale pośpieszyły nam na pomoc inne łodzie. Szary zmierzch spowił wszystko, kiedy pod dnem łodzi zachrzęściły kamienie. Nauczyciel stał na brzegu. Szymon rozepchnął nas. Skoczył z burty do wody, w kilku susach dopadł lądu. Widziałem, jak rzucił się do kolan Nauczycielowi. Znasz go, on jest taki gwałtowny... Zawołał: "Idź ode mnie, Rabbi, jestem tylko grzesznikiem!" Ale Nauczyciel uśmiechnął się i dotknął dłonią jego głowy. "To nic..." - powiedział. Mocno oparł swoje obie dłonie na ramionach Szymona. "Lecz teraz - rzekł - będziesz łowić ludzi..." I wtedy - mówiąc to Jan uśmiechnął się melancholijnie - porzuciliśmy wszystko..." Potem skręciliśmy w lewo, by dojść do mostu na rzece, ów setnik bowiem ma dom w Julias. W połowie drogi ujrzeliśmy pędzącego nam naprzeciw jeźdźca na koniu. Zobaczył nas i zdarł wierzchowca; zsunął się na ziemię. Miał na sobie krótką tunikę żołnierską i ciężki pas z kołyszącym się u niego mieczem. W ręku trzymał znak swojej władzy: laskę z winnego pnia. Na jego wygolonej twarzy był wyraz powagi. Stanął na skraju drogi. Czekał wyprostowany, aż Nazarejczyk zrówna się z nim. Wtedy szybko zgiął kolana i przyklęknął. Miał głowę opuszczoną, gęstwa ciemnych skręconych włosów zasłaniała mu twarz. Jezus zatrzymał się.

- To ten, to właśnie setnik, do którego idziemy - podszepnął z tyłu haccan.

Żołnierz tymczasem podniósł się z klęczek; głowa jednak dalej zwisała mu na piersi i ręce miał złożone. Powiedział twardą greczyzną, jaką mówią barbarzyńcy z północy:

- Nie trudź się Kyrie... Dowiedziałem się, że idziesz, i wyjechałem naprzeciw, by Ci powiedzieć, że nie jestem godny, abyś był moim gościem i mówił ze mną, a ja żebym usługiwał Tobie. Wiem - ciągnął - wystarczy, że powiesz, a mój człowiek ozdrowieje. Ty jesteś jak trybun, który rozkazuje żołnierzowi: "Idź tam" lub: "Zrób to" - a żołnierz słucha.

Zapanowała cisza. Setnik stał w cieniu drzewa, ciągle schylony. Jezus patrzył na niego. Z dziwną przenikliwością czarne oczy Nazarejczyka wpatrzone były w żołnierza. Powiedziałbym - z niepokojem... Zdawał się oczekiwać czegoś w napięciu...

- Idź więc - powiedział nagle. - Uwierzyłeś i stało się.

I teraz setnik nie podniósł głowy. Sztywnym żołnierskim ruchem zgiął kolano, przypadł nisko, jakby chciał ustami dotknąć rąbka simlah Mistrza. Potem wstał, wyprostował się. Wtedy dopiero zobaczyłem jego twarz jeszcze młodą, ogarniętą przez radość. Ten człowiek przyjął słowo za czyn. Zakołysał się na nogach, jakby nie wiedział, co ma robić: biec do konia czy raz jeszcze upaść na kolana. Porywczo podniósł rękę. Pozdrowił Mistrza z Nazaretu po żołniersku - niby wodza. Spiesznym ruchem dopadł konia, jednym skokiem znalazł się na jego grzbiecie. Szarpnął wodze, aż rumak zatańczył na tylnych nogach. Zawrócił go pod górę. Jeszcze raz, obróciwszy się do tyłu, podniósł rękę. A potem pognał wśród suchego trzasku kopyt na kamieniach przydrożnych.

Staliśmy patrząc za oddalającym się. Kiedy wreszcie sylwetka konia i jeźdźca rozpłynęła się w dali, Jezus odwrócił ku nam twarz. Mówiłem ci o Jego radości... Nigdy jeszcze nie widziałem, aby biła tak mocno. Można by myśleć, że tajemne jej źródło wytrysnęło w sercu tego Człowieka. Lekko potrząsnął głową, jakby się czemuś dziwił lub czemuś nie dowierzał. Rzekł cicho, chyba tylko dla siebie:

- Nie znalazłem tutaj takiej wiary...

Potem wolno podniósł wzrok. Zobaczyłem, że patrzy ponad naszymi głowami na jezioro podobne do wielkiej formingi przeciętej srebrną struną Jordanu, na płowo_miedziane wzgórza Galaadu, na mieniące się wszystkimi odcieniami zieleni wybrzeże galilejskie.

- Tak - rzekł nagle - to wam mówię: przyjdzie wielu ze wschodu i z zachodu i porwą Królestwo...

W Jego głosie była radość jak dźwięk dzwonków owczych w szklistym powietrzu południa. Lecz zasnuł ją smutek niby mgła towarzysząca pierwszym deszczom.

- Ale synowie Królestwa - dokończył cicho - strąceni będą w mrok...

Staliśmy nie rozumiejąc, o czym On mówi. On zaś przeszedł między nami i zaczął zstępować drogą ku morzu. Ruszyliśmy za Nim. Schodząc myślałem: "Można by mniemać, że jest w Nim dwóch ludzi: jeden cieszy się przyjściem obcych, drugi płacze, że synowie dziedzictwa mogliby być swej schedy pozbawieni. On chce wszystkiego..." To stanęło przede mną, jakby błyskawica uderzyła w spokojne lustro jeziora.

On chce wszystkiego... Taka jest Jego nauka, Justusie, o błogosławionych, którzy są szczęśliwi i płaczą, o Królestwie, które jest pełne swoich i obcych. Doprawdy nie wiem, po co za Nim chodzę... Po co i dlaczego? Ale muszę ci dodać: Ten służący rzymskiego setnika ozdrowiał, i to w tej samej godzinie, w której On powiedział: "Stało się!"

List VII

Drogi Justusie!

Lecz teraz, przyznaję - nie wiem, co ci mam napisać! To, co zobaczyłem, odmieniło wszystkie moje sądy o Nim. Zapewniałem cię wiele razy, że to jest zupełnie zwyczajny człowiek. Dziś muszę powiedzieć: Nie wiem, kim On jest - człowiekiem czy też jakąś inną, tajemniczą istotą, która tylko udaje człowieka...

Gdybym Go nie widział każdego dnia, jak je i pije zwyczajnie, niby każdy z nas; gdybym nie był zobaczył pewnego dnia, jak wszedłszy do warsztatu jakiegoś naggara uległ pokusie pił, strugów, młotków i świdrów i, nagle rzuciwszy wszystko, zaczął obrabiać leżący w kącie kloc, rzetelnie, pokazując każdym dotknięciem, że zna się na robocie; gdyby nie łzy, które tak często odkrywałem w Jego oczach; gdyby nie smutek, który nieraz brzmi w Jego słowach... On wydaje się człowiekiem. Jego stopy zostawiają ślad na piasku i trawa ugina się pod nimi. Kiedy jest zmęczony, widać to po Jego twarzy: blednie jak ktoś, kto utracił wiele krwi. Zdarza Mu się wtedy oprzeć o byle skałę czy o burtę łodzi - i zasnąć. Tak właśnie zasnął, gdyśmy płynęli - kamiennym snem spracowanego robotnika gotowego spać na stojąco... Ale poczekaj: opowiem ci wszystko, jak było, od początku.

Chodzi, naucza i uzdrawia. Rzadko przebywamy dłużej nijż jedną noc w tym samym miejscu. Wędrujemy drogami i ścieżkami Galilei, nie zwracając uwagi na to, że czas zrobił się gorący. Lato już w pełni. Koło nas wszystko rozkwitło i dojrzało. Żniwa są na ukończeniu, a lada dzień będzie można zrywać daktyle. Coraz suszej. W miastach i osiedlach rozlega się wołanie nosiwodów. Stawki i mniejsze potoki wyschły. Jordan opadł i migocze srebrną strugą na dnie ghoru. Nad jeziorem, gdy tylko zacznie się zmierzchać, słychać krzyki ciągnących wodę ludzi i skrzyp kół. Ta bujna roślinność, która pokrywa okoliczne wzgórza, utrzymuje się przy życiu tylko dzięki nieustannemu wysiłkowi galilejskich rolników. Gdyby ich pracy nie stało, czarne skały wyjrzałyby spod zieleni niby kości szkieletu ze spróchniałych zwłok. Biała czapa Hermonu spłynęła; na tle nieba wznosi się szarozielony szczyt górujący nieznacznie nad rozłożystą granią.

Gdziekolwiek On przyjdzie, zaraz zaczyna nauczać. Mówi w synagogach, ale chętniej przemawia pod gołym niebem. Lubi wzgórza o urwistym zboczu, zwłaszcza takie, z których widok jest rozległy i można wzywać dalekie miasta, góry lub morze na świadka swoich słów. Ale dostrzegłem jedno: zmienił się ostatnio sposób Jego mówienia. Jeżeli dawniej używał haggady - tłumaczył natychmiast jej sens. Dziś mówi tylko przypowieściami, lecz nigdy prawie nie wyjaśnia, co miał na myśli. Swoim tylko uczniom, gdy Go nie zrozumieli, tłumaczy rzecz później.

Może to ma związek ze sprzeciwami, z którymi się ostatnio spotykał. Pospólstwo po staremu biega za Nim, nasłuchując wszystkiego, co mówi, i zachwycając się cudami. Ale Nazarejczycy nie próżnują: na cały kraj roznieśli wieści szkalujące ich Rodaka. Zwrócili na Niego uwagę świątyni. Coraz częściej w kole ludzi, którzy słuchają Jezusa, widać kapłanów, lewitów i soferim. Pojawiają się także faryzeusze. Przyszli również do mnie pytać, co myślę o nowym Nauczycielu. Oni sami starali się Go pochwycić na słowie i na uczynku. Kilka razy powiedział źle o naszych chaberim. Żadne z tych słów nie zostało zapomniane. O każdym wiedzą w Ciosowej sali! "Czy nie zauważyłeś, rabbi - pytali mnie - że On nie pamięta o obmywaniach przed posiłkiem, i bierze chleb rękami nieczystymi? Nie można z Nim jadać przy jednym stole! A także nie czci szabatu. Sami widzieliśmy pewnego dnia, w szabat - jeszcze jęczmień stał na polu - jak szedł ze swoimi uczniami ścieżką między zbożem, oni zaś rwali kłosy, kruszyli je w palcach i jedli ziarno. Czy tego nie zakazują nasze micwoth? Ale kiedy zwróciliśmy Mu uwagę na to, co robią Jego uczniowie, wiesz, rabbi, co powiedział? Przypomniał, jak wielki król Dawid - niech Przedwieczny będzie z jego duchem - wziął z Przybytku chleby pokładne i jadł! Przyrównał tych nieczystych amhaareców do wielkiego króla! I jeszcze dodał: "Tu jest ktoś większy niż Przybytek." Kto? Może On? Cóż to za bluźnierstwo przyrównywać siebie do Przybytku, do którego arcykapłan wchodzi w najuroczystszym swym stroju! A potem powiedział: "Bar Nasz jest panem szabatu..." Przecież to jest bluźnierstwo! Kogo On nazywa Synem Człowieczym? Daniel tak mówi o Mesjaszu... Ale On, gdy wskazuje na siebie, powiada: "Bar Nasz..." Nazywa siebie imieniem Tego, który ma przyjść! To bluźnierstwo! Tylko Wszechmogący włada szabatem. A kiedyśmy Mu powiedzieli, że to Baal Zebub wyrzuca przez Niego diabłów z opętanych, krzyknął, że jesteśmy żmijami i że nie jeden, ale siedmiu duchów nieczystych w nas wstąpi... Ty, rabbi, jesteś uczony, należysz do Wielkiej Rady, do Sanhedrynu. Twoje imię znaczy "zwycięzca". Ty zwycięż Go! Zgań Jego naukę wobec brudnych amhaareców. Niech się Nim nie chlubią. Słyszałeś, co o Nim mówią? Że pochodzi z rodu Dawida! Bluźnią! To prosty naggar. Księgi rodów zostały spalone przez Heroda - niech przeklęte będzie jego imię i niech tkwi wiecznie w najniższym kręgu Gehenny za to, że teraz każdy żebrak śmie nazywać siebie potomkiem królewskiego rodu! Ty Mu zaprzecz, rabbi! Ty jesteś mądry, ach, jaki mądry... Ty znasz Prawo. Przez ciebie mówi głos z nieba. Gdy ty powiesz - same niebiosa zamilkną. Głosi przecież halakka: "Większa jest godność uczonego w prawie niż anioła". Każ Mu milczeć. Skończył się już czas proroków! Teraz wy, tylko wy, soferim, przemawiacie Imieniem Najwyższego. Każ Mu milczeć, rabbi!" Ich oczy błyskały spod nasuniętych na czoło zawojów, długie ciemne palce zaciskały się gniewnie na sznurkach talitu. Nienawidzili Go - wszyscy, skądkolwiek który przyszedł. Ale chcieli, żebym to ja przeciwko Niemu wystąpił. Naciskali na mnie, kusili mnie przymilnymi słowami. Och, takie słowo działa bardziej zabójczo niż miecz przyłożony do gardła. A przecież myślałem: "Jeśli się Jemu sprzeciwię, kto uratuje Rut?" Ja wiem - On naprawdę bluźni i łamie przepisy. Ale jest w Nim coś, co mnie czyni wobec Niego bezsilnym. Może On mnie zaklął, gdy powiedział, że jestem blisko Królestwa? Czy ja wiem? Lecz ja nie mogę przeciw Niemu wystąpić. Powiedziałem im, że to za wcześnie, że jeszcze trzeba słuchać, co On mówi. Odkrzyknęli: "Dość już powiedział! Tyle bluźnierstw. Ta banda amhaareców słucha i połyka Jego słowa jak słodkie figi. Zgań Go, rabbi, i każ Mu milczeć! Gdy ich zepsuje, nikt potem nie będzie chciał słuchać naszych nauk!" Przekonywałem, że nie mogę. Muszę zobaczyć więcej Jego postępków i usłyszeć Jego słów. Spieraliśmy się długo w noc. Gdy odchodzili urażeni, powiedział jeden z nich, faryzeusz z Gischala: "To wielkie zgorszenie, że słuchasz Go i milczysz..." Nie mogłem potem spać do rana. Może tak jest, jak powiedział... Ale cóż mam robić? Czy ja wiem, gdzie słuszność? Gdyby On tylko pilnował swych uczniów, by skrupulatnie obmywali ręce, i szanował szabat - nikt by Mu nic nie mógł zarzucić. Jego nauka nie zawiera błędów. Cuda, które robi, zdają się świadczyć, że Wszechmocny jest z Nim. Czemu jest więc On taki nierozsądny? Dlaczego tak utrudnia mi postępowanie?! Więc może ze względu na tych, którzy Go słuchają w niecierpliwym oczekiwaniu, że Go zdołają na czymś pochwycić, mówi haggadami, ale ich nie tłumaczy. Opowiadał pewnego dnia:

- Królestwo Niebieskie jest jak siejba. Człowiek wyszedł siać. Ale jedno ziarnko padło między osty, a one je zdławiły, drugie padło przy drodze, zaś idący nastąpił na nie nogą, inne na kamień - i słońce je spaliło, jeszcze inne na ziemię płytką - więc szybko wykiełkowało, lecz równie szybko uschło. Ale były takie, które padły na ziemię dobrą i wydały kłosy ciężkie, więcej zwracające gospodarzowi niż to wszystko, co stracił z tamtych ziaren...

- Królestwo Niebieskie - mówił znowu innym razem - jest jak ziarno, które ktoś posiał, a ono rosło cicho dniem i nocą, i nie spostrzegł się siejący, kiedy zobaczył przed sobą kłosy dojrzałe do kośby. I dziwił się, bo ziarno i ziemia, deszcz i słońce zrobiły wszystko, jemu zaś zostało tylko zebrać...

Tu nad jeziorem ludzie zaczynają siać po raz drugi - i dlatego wszystkie Jego haggady mówią o siejbie. Koła pomp skrzypią, wiadra zaś z wodą chlupocząc suną wzdłuż czerwonych rozrytych zboczy. On nigdy nie mówi o tym, czego by ludzie, którzy Go słuchają, nie mogli zobaczyć lub nie umieli sobie wyobrazić. "Patrzcie na lilie..." "Gospodarz wyszedł siać..." W Jego opowieściach nie ma ani uczonych w prawie, ani aniołów, ani szatanów, ani głosu z nieba. Są tylko zwykli ludzie, amhaarece, jak ci, których widzi naokół. Lecz tak przecież właśnie przykazywali nauczać wielcy Szamaj, Abtalion, Hillel: przybliżać prawo do ludu... Więc On mówi dobrze. Lecz również nie inną drogą, ale od Jozuego do proroków, od proroków do uczonych, do Szamaja, potem do Hillela przeszła nauka o obmywaniach i stała się świętsza niż samo prawo, bośmy ten obowiązek dobrowolnie wzięli na nasze barki dla chwały imienia Szekinah... Więc dlaczego w Nim ta sprzeczność? Gdyby On chciał być inny, gdyby tylko zechciał zrozumieć... Bo przecież z Nim nie sposób postąpić, jak się postępuje z byle samowolnym mędrkiem, który zwodzi ludzi próżną gadaniną, sprzeczną przeważnie z naukami uczonych.

Za Nim chodzą nieprzeliczone tłumy, jakby to nie był czas pracy na roli. Tysiące ludzi! Od wczesnego świtu do późna w noc towarzyszą Mu wszędzie. Czekają na każde Jego słowo i kładą przed Nim swoich chorych. Widać po Nim, że jest już tym utrudzony. Lecz nie odmawia nikomu. Jego uczniowie próbowali ostatnio odpędzać ludzi, by miał choć chwilę wolną na odetchnięcie i na posiłek. Ale On spostrzegłszy, że chcieli nie dopuścić do Niego gromady matek, które przyprowadziły swoje dzieci, by je błogosławił, zganił ich surowo. Powiedział: "Dlaczego oddalacie ode mnie dzieci? Królestwo Boże ich jest..." (Znowu: On i Królestwo to jedno!) Mimo to coraz bardziej wydaje się wyczerpany. Jeśli tylko na chwilę dadzą Mu spokój, opiera głowę na ręku i zapada w bezwład. W takiej chwili usłyszałem wczoraj, jak powiedział do Szymona: "Przygotuj łódź; wieczorem popłyniemy na morze..." Zrozumiałem, że chce uciec od tych wielbicieli, którzy Go zamęczają. Ale mnie zdjął lęk, że gdy odejdzie, niełatwo Go potem odnajdę. A ja - czy wierzysz - ani Go dotychczas nie prosiłem o zdrowie dla Rut, ani nawet nie próbowałem z Nim rozmawiać... Ten tłum tak napiera... Musiałbym się pchać razem z chorymi, z amhaarecami, z celnikami i nierządnicami - bo wszelkie szumowiny widać w ciżbie, która Go otacza. Trzeba by mi było wobec nich wszystkich przedstawić moją sprawę... Poza tym ciągle nie byłem pewien, jak mam się do Niego zwrócić... Ale gdy usłyszałem, że chce odpłynąć na wschodni brzeg jeziora, postanowiłem prosić Go, by mnie wziął ze sobą: na pustym wybrzeżu Dekapolu łatwiej, myślałem, nadarzy się okazja spokojnej z Nim rozmowy. Podszedłem i powiedziałem:

- Rabbi, chcesz podobno odpłynąć na tamten brzeg. Pozwól mi pojechać z Tobą i Twoimi uczniami...

Dźwignął głowę, którą miał wspartą na dłoni, i popatrzył na mnie. Upały i wysiłek sprawiły, że policzki Mu zapadły i na całym Jego obliczu jak gdyby rozpiął się fioletowy welon. Czarne oczy pod ciemną falą włosów - jaką On ma piękną twarz! Delikatne żyłki pulsują Mu na skroniach, sieć zmarszczek w kącikach oczu zbiega się i rozbiega... Nie nosi filakterii ani na czole, ani na ramieniu. Talit nakłada tylko, gdy wchodzi do synagogi. Gdyby nie chwasty - cici u Jego płaszcza, można by pomyśleć, że to goim... Utkwił we mnie swój zmęczony wzrok. On zawsze tak patrzy na człowieka, jakby widział w nim wszystko, to nawet, o czym my sami nie wiemy...

- Jeżeli chcesz - powiedział - płyń... Lecz pamiętaj: lisy mają swoje nory, ptaki mają gniazda, tylko Syn Człowieczy nie ma domu, w którym by się mógł zamknąć...

Podziękowałem Mu i chciałem się oddalić, gdy nadszedł właśnie jeden z Jego uczniów, Tomasz, którego oni nazywali także Bliźniakiem, z włosami roztarganymi i posypanymi ziemią. Stanąwszy przed Nauczycielem zaczął zaraz wrzaskliwie zawodzić. Okazało się, że otrzymał wiadomość o śmierci swego ojca.

- Rabbi - szlochał - muszę oddać ostatnią posługę temu, który mnie zrodził. Nie popłynę z Tobą, ale pójdę zająć się pogrzebem i ucztą...

Ze zdumieniem zobaczyłem, jak Nazarejczyk potrząsnął głową.

- Popłyń z nami - powiedział jak zwykle spokojnie i bardziej prosząco niż nakazująco, a przecież nieustępliwie. - Niech grabarze zajmą się zmarłym...

I znowu - co mam sądzić o Jego słowach? Przykazanie Pańskie powiada: "Czcij rodziców". Tyle przepisów mówi o obowiązkach syna względem ojca. Któż ma grzebać ojca, jeśli nie syn? A On poleca: "Zostaw to grabarzom!" Jeszcze w jednym odrzuca naukę soferim. I czym można usprawiedliwić Jego postępowanie?!

Pod wieczór zeszliśmy się na wybrzeżu. Szymon i Andrzej przygotowali tymczasem łódź, zepchnęli ją na wodę, postawili żagiel. Cała dwunastka miała płynąć z Nauczycielem. Nie brakło wśród nich Tomasza. Miał teraz włosy uczesane i polane olejkiem. Uśmiechał się. Nie okazywał niczym żałoby. Jakże wielki Jego słowa mają wpływ na tych amhaareców! Za Nazarejczykiem nadciągnął na brzeg cały tłum ludzi. Byli zaskoczeni, że Mistrz odpływa. "Ale wrócisz, Rabbi, prawda, że wrócisz?" - padały niespokojne pytania. Odpowiadał skinieniem głowy. Musiał być tak zmęczony, że trudno Mu było mówić. Chwiał się na nogach.

Już przedtem zauważyłem, że Szymon, Andrzej i synowie Zebedeusza o coś się ze sobą na boku gwałtownie spierają. Dolatywały mnie słowa: "Ale w "Wielkiej Skrzyni" huczało... Nauczyciel powiedział, że dziś mamy płynąć... Uprzedź Go... On wie wszystko... A jeśli?..." Poczułem się nieswojo. "Wielka Skrzynia" - taką nazwę noszą skały między Betsaidą Galilejską a Kafarnaum, w których, jak twierdzą tutejsi rybacy, słychać huk fal Wielkiego Morza, gdy z zachodu nadchodzi burza. Trochę niespokojnie rozejrzałem się po niebie. Pogoda wydawała się niewzruszona. Widać jednak nie tylko uczniowie słyszeli ostrzeżenia, bo i w tłumie podniosły się głosy: "Nie płyń dziś, Rabbi. Mówią, że w "Wielkiej Skrzyni" słychać huk. Może być burza..." Zdawał się nie zwracać uwagi na te słowa. W pewnej chwili spomiędzy ludzi wynurzył się zwierzchnik tutejszej synagogi, Jair syn Gedidaha, ten sam, który namawiał Nauczyciela, by uzdrowił służącego rzymskiego setnika. Rozkładając ręce pod talitem, powiedział:

- Nie płyń dziś lepiej, Rabbi. Mówią, że będzie burza. Słońce czerwono zachodzi...

Zda się ostatnim wysiłkiem woli przemógł znużenie, by odpowiedzieć:

- Z wyglądu nieba pogodę poznać umiecie. Dlaczego nie potraficie spostrzec czasu, który nadszedł?...

Szymon i Jan podali Mu ręce i podtrzymywany przez nich przeszedł po wąskiej desce na łódź. Podścielono Mu na rufie płaszcz i podłożono poduszkę. Wiatr zachodni jeszcze wiał, zdawał się spóźniać, więc rybacy chwycili za wiosła. Wsiadłem do łodzi bez zapału. Myśl o grożącej nam burzy pozbawiła mnie chęci do jazdy. Przez chwilę wahałem się nawet, czy nie zostać. Byłem pewny, że widzę zaniepokojenie także na twarzach uczniów. Lecz pomyślałem, że dla Rut powinienem popłynąć. Zresztą nie było już więcej mowy o burzy. Bez słowa odbiliśmy. Słońce ściekało czerwienią na szczyty wzgórz galilejskich, a wyzłacało brzeg wschodni, ku któremu się kierowaliśmy. Pozostawieni ludzie wymachiwali ku nam rękami i wykrzykiwali życzenia szczęśliwej podróży. Ale Nazarejczyk zdawał się tego nie słyszeć. Ledwo znalazł się na łodzi, osunął się ciężko na poduszkę. Zamknął oczy. Ani się obejrzałem, kiedy Jego oddech stał się równym oddechem śpiącego człowieka.

Spoglądałem raz po raz niespokojnie na niebo, na którym, gdy tylko słońce zapadło za wzgórzami, zaczęły się tu i tam zapalać pierwsze gwiazdy. Coraz dalej odpływaliśmy od galilejskiego brzegu, on zaś zdawał się stapiać z gładką powierzchnią wody. Przed nami paliły się ciągle szczyty gór, ale ich różowy blask tracił z każdą chwilą na sile. Wiosła spokojnie zanurzały się w wodę. Wiatru nie było nadal, żagiel zwisał bezwładnie. Mój niepokój zaczął przygasać. "Chyba nie będzie żadnej burzy - myślałem. - Straszyli nas tylko. Chcieli zatrzymać Nauczyciela..." Nie znam się na morzu, więc widmo walki z falami wydawało mi się czymś przerażającym. Spokój jednak nie wrócił całkowicie. Lękliwe oczekiwanie tkwiło pod skórą jak zdrada. Póki brzeg był widzialny, jego bliskość dodawała otuchy: sądziłem, że można będzie zawsze ku niemu uciec, gdyby nawet burza wybuchła. Ale wreszcie słońce zaszło i wszystko pokryła ciemność, słabo tylko rozświetlona poświatą gwiazd. Nie widzieliśmy brzegu, nie widzieliśmy niczego wokoło, płynęliśmy niby nakryci namiotem Kedaru. Nawet nie byłem pewny, czy płyniemy. Było tak, jakby woda skamieniała i uwięziła nas w środku jeziora. Ledwo mogłem dostrzec sylwetkę Nauczyciela. Leżał skulony na tylnej ławie. Część uczniów wiosłowała, reszta drzemała poopierana wzajem o siebie. Nikt nie rozmawiał, plusk wioseł był jedynym dźwiękiem, który płoszył ciszę.

A mimo to niepokój począł na nowo rosnąć. Nie mogłem spać jak tamci. "A jeżeli będzie burza - zadawałem sobie pytanie - czy zdołamy przed nią uciec? Czy ci rybacy, którzy się niepokoili samą możliwością jej nadejścia, potrafią stawić jej czoło?" Próbowałem skierować uwagę w inną stronę: zacząłem myśLeć o Rut. Ale to było myślenie czarne jak ta noc wokoło nas, ciężka, parna i duszna. Gdy wracam pamięcią do Rut, zaczyna mi braknąć tchu. O Adonaj, co ona robi? Od razu wyobrażam sobie, że leży w tej chwili z otwartymi, utkwionymi w ciemność oczyma, z potem na czole, ze spalonymi wargami - i nie odzywa się, aby nikogo nie obudzić swą straszliwą żałością. Jak ona pragnie zdrowia, którego my nawet dostrzec w sobie nie umiemy! O Rut! Wydało mi się, że mówię do niej i usta zaraz wykrzywiły mi się i głos załamał w szloch. Ona jednak milczała... Co ona myśli, gdy tak ciągle leży wsłuchana w okrutny rytm pożerającej ciało choroby? Dlaczego tak wiele milczy i tak często nie odpowiada na nasze słowa? Rut... Nic nie zrobiłem dla niej! Wszystko, co zrobiłem, jest niczym... Skąd ta choroba? Dlaczego spadła właśnie na nią? O Adonaj! Miał rację Elifaz mówiąc, że niebo samo nie jest dość czyste przed Tobą, i gwiazdy, i aniołowie... Lecz ja mimo to muszę rozmówić się z Tobą. Musisz mi powiedzieć, dlaczego ona tak cierpi. Przez jaki grzech? Czyj? Czymkolwiek miałbyś mnie dotknąć, będę jak Hiob ufał Tobie... Chcę ufać... Chcę... O Adonaj! Jeśli On uzdrawia Twoim imieniem, dlaczego sam nie ofiarował mi dla niej zdrowia? Inni nie proszą - a dostają. Ja żebrzę milczeniem... Czy On tego nie widzi? Może nie słyszałeś nigdy, jak niespodziewanie wśród cichej nocy spada na Morze Galilejskie wiatr zachodni. Rzekłbyś - niewidzialna olbrzymia pięść wyrwała się z mroku i uderzyła w naszą łódź. Maszt zatrzeszczał, a żagiel rozdął się od razu ze straszliwym hukiem. Porwało nas i wyniosło na szczyt fali, by potem cisnąć z olbrzymiej wysokości w czarną rozryczaną kipiel. Cisza uleciała jak przerażony ptak, ustępując miejsca tysiącom dźwięków. Czarna skamieniała powierzchnia wody ożyła. Stała się miotaniną białych pian. Wylecieliśmy znowu w górę i znowu zostaliśmy zagrzebani w dole bez dna. Charkoczący warkocz piany przetoczył się nad naszymi głowami, nurzając nas w wodzie. Widziałem, jak synowie Jony z krzykiem rzucili się na żagiel. Chcieli go zdusić. Ale on wyrwał się z ich rąk niby żywa istota. Jeszcze raz uniósł nas w górę wzbierający kłąb wody - a potem zrobiła się pod nogami pustka, w którą lecieliśmy zda się bez końca. Zataczając się i wymachując rękami tamci walczyli z żaglem. Przydusili go wreszcie, zgnietli ogłuszający łopot rwącego się w kawały płótna. Ale huk morza trwał nadal, podobny do ogłuszającej muzyki. Fale biły twardo, jakby były wyskakującymi z wody kamieniami. Czuliśmy przez deski, jak miotają się niby rozszalałe stado wilków. Ciosy spadały na nas ze wszystkich stron. Zdawało się nam, że obracamy się, jak się okręca człowiek smagany batami. Nagle z ciemności, spod czuba łodzi wyrwał się słup wody i zwalił na nas. Zachlupotało nam pod nogami. Staliśmy po kostki w wodzie, uczepieni burt i ławek, zmoczeni, ogłuszeni i porozdzierani świstem wiatru, który nam wtłaczał oddech w głąb piersi. Drugi bałwan przeleciał przez prawą burtę. Równocześnie niewidzialna moc wgniotła nas, zda się, do samego dna jeziora. Woda przelewała się, sięgając nam do pół łydek. Uświadomiłem sobie, że obok mnie ktoś mówi przerażającym szeptem. Ale to był krzyk. Chyba to Szymon wrzeszczał: "Wylewać wodę!" Trzymając się jedną ręką ławki, przykucnąłem, sięgnąłem dna łodzi. Woda przelewała się tam z burty na burtę. Bezradnie usiłowałem zaczerpnąć jej dłonią. Ale w tej chwili wyniosło nas na powierzchnię i cisnęło w dół. Kurczowo przywarłem do mokrych desek. Bałwan spadł niby rozpadająca się w kawałki kolumna. Byłem mokry i zdruzgotany. Znowu usłyszałem obok siebie głos ludzki, którego dźwięk ulatywał z wiatrem: "Wodę wylewać! Wodę! Toniemy!" Wtedy właśnie łódź podskoczyła, jakby ją fale rzuciły na tkwiący w wodzie słup. Ławka wymknęła mi się z ręki. Usiadłem na dnie łodzi, prosto w wodę. Odruchowo spojrzałem w górę. Bicze piany były niby śnieg na chwiejących się szczytach górskich. Ale wyżej, na migającym skrawku nieba gwiazdy paliły się spokojnie, jak patrzą oczy ślepca, obojętne sprawom, które się przed nimi rozgrywają.

Usiłowałem wstać. Ktoś przeskoczył przeze mnie. Doszedł mnie jeszcze raz głos, który wiatr to zagłuszał, to znowu pozwalał mu zabrzmieć całą zawartą w nim rozpaczą:

- Nauczycielu! Nauczycielu!

Wtedy przypomniałem sobie o Nim. Był jeszcze przed chwilą w łodzi, spał... Znowu próbowałem się podnieść. Nowy strumień wody zalał mnie całego. Uczepiony burty dźwignąłem się na kolana. Wiatr zwiał mi z głowy mokry turban, smagał po policzkach. Woda tryskała ze wszystkich stron. Ktoś ogromny stał koło mnie. To musiał być Szymon. Dalej na rufie mimo chybotu i wiatru, ciemności zobaczyłem białą postać, tak samo skuloną jak poprzednio. Tego Człowieka nie obudziła burza! Spał na zatapianej łodzi niby na posłaniu w ciepłej izbie.

- Nauczycielu! - rwał się zachrypnięty głos Szymona. - Nauczycielu! Giniemy! Nauczy... - krzyczeli także inni. Cała łódź pełna ludzi, zagubionych w wietrze i w ciemnościach, krzyczała. Ja także zacząłem wołać: - Nauczycielu! Nauczycielu!

Podrzuciło nas. Wczepiłem dłoń w twarde ramię rybaka, by znowu nie upaść. Na dnie łodzi wody było tyle, że zbijała z nóg. Wpijałem wzrok w ciemności, gdzie sylwetka śpiącego przerażała swą nieruchomością. Ale On wreszcie poruszył się, wyolbrzymiał. Musiał się obudzić. Może oniemiał otworzywszy oczy w samym środku chaosu? Nagle przez hałas morza usłyszałem Jego głos, nieskończenie spokojny, znużony i jakby bolesny:

- Gdzie wasza wiara? Czemu mi nie ufacie? - Ufać... Coś zapiekło mnie w piersi, jakbym tam miał ranę od pchnięcia nożem. Niby echo pieśni, które dochodzi do nas spóźnione, powróciły do mnie słowa Hioba, którymi modliłem się, zanim burza wybuchła: "Cokolwiek by było, Tobie ufać będę..." "Jak On bezgranicznie ufa - uświadomiłem sobie - i jak bezgranicznej ufności żąda!" Ta burza zdawała się rozdzierać świat do trzewi. Cały świat - nie tylko ten, który nas otaczał. Smukła biała sylwetka niespodziewanie wyrosła przede mną. On wstał. Usłyszałem, że mówi, lecz tym razem mówił inaczej niż poprzednio: nie znużonym, smutnym głosem próżno napominającego nauczyciela. To był piorun pośród piorunów, grom naprzeciwko huków wiatru i morza... Powiedział to, nawet nie krzyknął. Ale ten zwyczajny, pełen jednak rozkazu głos sięgnął gwiazd i dna morza. Zaczął się dźwiękiem zgubionym w chaosie burzy, zakończył - wołaniem w nocy cichej jak sama cisza... To wszystko, co było - zmagania wiatru, wody i ciemności - przestało nagle istnieć, jakby nigdy nie istniało... Pojmujesz? Jeszcze przed chwilą fale zalewały nam gwiazdy. świst wiatru urwał się jak pęknięta struna... Nad nami było znowu niebo rozłożyste, a gwiazdy jak przedtem spadały w morze i leżały bezpiecznie na jego lekko marszczącej się powierzchni. Gdybyśmy nie byli zmoczeni, zziajani, roztargani przez wiatr, pełni wewnętrznego napięcia, gdyby woda nie stała w łodzi, moglibyśmy myśleć, że cała ta burza - to był tylko sen...

On znowu osunął się na ławkę, skulił, znieruchomiał. Może na nowo zasnął? Szymon półgłosem powiedział, byśmy wylewali wodę. Czyniąc to patrzyliśmy na Niego. Podczas burzy zapomnieliśmy o Nim. Teraz, cokolwiek byśmy robili, wszystkie nasze myśli były z Nim. W głowie się nam nie mieściło, że On może po tym wszystkim znowu spać jak zbiegane dziecko, może zapaść w bezwład snu, który jest przedsionkiem śmierci...

Ale to jeszcze nie wszystko, Justusie! Rano zbliżyliśmy się do brzegu. MIeliśmy przed sobą sterczące stromo wybrzeże. W jednym tylko miejscu można było do niego dobić - tam gdzie woda podmyła skałę i rozkruszyła ją na rumowisko wielkich ostrych głazów. Nauczyciel obudził się i bez słowa wskazał gestem Szymonowi, który niby wierny pies nie spuszczał z Niego wzroku, by tutaj wylądować. Ostrożnie, próbując wiosłem dna, wpłynęliśmy między kamienie. Woda wśród nich chlupała, ale morze, które On ukorzył, było tak spokojne, że bez obawy pozostawiliśmy łódź i wstąpiliśmy na kamienisty brzeg. Spod czarnych głazów wydzierała się zieleń i całe kępy purpurowych kwiatów. Rumowisko tworzyło szczerbę w wysokim, prawie niedostępnym brzegu i wyprowadzało łagodnie na płaskowyż pokryty bujną trawą i drzewami. W pobliżu zobaczyliśmy miasto. "To Geraza" - powiedział Jakub, który znał najlepiej tutejsze wybrzeże. Olbrzymie stado wieprzów pasło się w cieniu rozłożystych dębów. Strzegło go kilku półnagich wyrostków z biodrami tylko okrytymi kozią skórą. Przyglądali się nam ciekawie. Nagle jeden z nich krzyknął w naszą stronę, jakby chciał ostrzec, i wskazał ręką. Odwróciliśmy się we wskazanym kierunku. Równocześnie rozległ się dziki, przerażający ryk.

Coś biegło w naszą stronę. W pierwszej chwili trudno było poznać: człowiek czy zwierzę. Olbrzymia postać pokryta kudłami, błotem i zeschłą krwią. Od przegubu jednej ręki powiewał kawał urwanego łańcucha. Pojęliśmy, że mamy przed sobą szaleńca. Tamten biegł, nie przestając wydawać nieludzkich krzyków. Rzuciwszy wzrokiem na pastucha zobaczyłem, że każdy z nich chwyta za ciężką maczugę. Ich psy zaczęły przeraźliwie szczekać. Szaleniec musiał być niebezpieczny. Miał otwarte usta i jak zwierzę kłapał rzadkimi, ostro zakończonymi zębami. Jego zaciśnięte pięści były niby ogromne młoty. Ujrzałem jeszcze krwawe dziury na piersiach i na ramionach nieszczęśliwego. Wszyscy rzucili się do ucieczki. Obok mnie pędził Szymon. Ale odbiegłszy kilka kroków, wrzasnął: "Nauczyciel!" i obaj z Tomaszem zawrócili, by zasłonić Mistrza. Inni zatrzymali się także. Szaleniec dopadł tymczasem Jezusa, który stał nieruchomo, nie zdradzając niepokoju. Nie rzucił się jednak na Niego. Padł przed Nim jak długi, zanosząc się wyciem, które przypominało równocześnie szloch i chichot. Z rozmachem uderzył głową o kamień, aż krew obryzgała mu czoło. Obu dłońmi darł trawę i wyrzucał ją za siebie. Z ciągle otwartych ust płynęła ślina gęstymi, białymi pasmami. Nagle uświadomiłem sobie, że w krzyku szalonego odróżniam słowa:

- Precz! Precz! Idź stąd, Jezusie! - wrzeszczał. - Precz! Idź, Synu Jego! Nie masz nic do nas! Czas twój jeszcze nie nadszedł! Precz! Precz!

Przebiegły mnie dreszcze. W szaleńcu musiał mieszkać szatan. Nigdy, przyznaję, nie miałem tak blisko siebie opętanego. Znam nauki: wiem, czym zaklinać Zamaela, ojca Kaima, a czym zrodzonego z kazirodztwa Asmodeusza... Ale byłem tak wstrząśnięty, że pamięć o tych wskazaniach mnie odbiegła. Człowiek zanosił się wyciem, darł pazurami ziemię, bił o kamienie całym ciałem, bluzgał krwią i pianą. Jedno mi tylko przebiegło przez głowę: tak samo pewno miotał się ojciec kłamstwa przed tronem Przedwiecznego, gdy musiał Mu wyznać, że nie zwyciężył Hioba... Drżałem. Nagle On powiedział.

- Opuść tego człowieka.

Jak zawsze - spokojnie i stanowczo. Tak samo rzekł w nocy burzy: "Ucisz się". Nie było w Jego słowach podniecenia, nie było w nich krzyku. Po prostu rozkaz, który nie może być nie spełniony.

Leżący zawył jeszcze głośniej niż poprzednio. Chrapliwie wołał (gdy On tylko mówi - opętani wobec Niego zawsze wrzeszczą):

- Dlaczego? Dlaczego? Ach, jak ty nas męczysz! Nie lękam się Ciebie! - zapiał nagle. - Jest nas wielu!

- Jak się nazywasz? - zapytał.

- Wielu! Słyszałeś! Wielu! Nie starczyłoby dnia, by Ci wymienić nasze imiona. Jesteśmy tu wszyscy. Legion cały...

- Więc wszyscy - opuśćcie go.

- Ach! - człowiek zakrzyczał jak torturowany. Wpił zęby w ramię i wyrwał zeń kawał mięsa. Na dnie wrzasku rozlegał się coraz wyraźniej szloch. Skomlał: - Idź! Zostaw nas! Czego chcesz od nas? Czemu nas dręczysz? - Jednym skokiem człowiek poderwał się, przerzucił nogi do przodu, usiadł. Na jego czarnej twarzy, na okrwawionych ustach pojawił się uśmiech lękliwej prośby. - Gdzież pójdziemy? - zapytał. - Ty wiesz, jak jest tam... - Skurcz przerażenia wykrzywił mu wargi. - Pozwól nam zostać... Tutaj - czarnym palcem wskazał domy Gerazy - oni nas chcą. Ciebie tam nie czekają... Pozwól... Podzielimy się! Ty tam, my tu. Dawaliśmy Ci cały świat. Nie chciałeś - a bierzesz... Oni Ciebie nie chcą, naprawdę, mówię Ci. Te stada są im droższe niż Ty...

- Dlatego was puszczam w te stada. Idźcie! Człowiek rzucił się w tył i przez chwilę wił się w drgawkach. Coś niby poryw wiatru zerwało się koło nas i ze świstem, targając naszymi mokrymi płaszczami uleciało w przestrzeń. Doszedł nas krzyk pastuchów i skowyt psów, które uciekały z podwiniętymi pod siebie ogonami. świnie nie ryły już ziemi. Biegały w kółko, kwicząc dziko i podnosząc ryje w górę. Potem nagle, całym stadem, niby lawina błota popędziły przez łąkę w stronę morza. Tupot tysięcy racic rozległ się jak dalekie grzmoty. Pierwsze szeregi dopadły urwiska i nie zwalniając biegu rzuciły się w wodę. Za nimi pchały się następne. Nic nie powstrzymało ich. Wszystkie aż do ostatniej wylatywały ponad skalną krawędź i niezdarnie wymachując krótkimi nogami, spadały w wodę, która zamykała się nad nimi niby pokrywa. Ani jedna z nich nie wypłynęła. Morze pożarło olbrzymie stado co do sztuki.

Wtedy wskazał na leżącego bez ruchu człowieka i rzekł:

- Zajmijcie się nim.

Sam odszedł powoli ku wielkiemu głazowi. Siadł na nim i ukrył twarz w dłoniach. Modlił się, czy płakał? Wciąż spoglądając ku Niemu, zakrzątnęliśmy się przy leżącym. Powrócił do życia. Był nam posłuszny jak dziecko. Ubrał się w podartą kuttonę, którą sam odnalazł w pobliskiej grocie. Obmył twarz i ręce z krwi. Zauważyłem, że spogląda z przerażeniem na swe poszarpane ciało. Nie mówił nic, wodząc za nami wzrokiem. Potem, gdy podeszliśmy do Nauczyciela, by spożyć z Nim śniadanie, i on zbliżył się także. Utkwił w Mistrzu oczy pełne podziwu, lęku i wdzięczności. Ciągle nic nie mówił. Jego dzika, zwierzęca twarz nabrała cech ludzkich. Jezus rozdzielił tymczasem chleb i rybę, którą ze sobą przywieźliśmy. Skinął także na opętańca. úw nie od razu przyszedł po swoją część. Zdawało się - nie może uwierzyć, że to jedzenie jest dla niego. Wreszcie ukląkł i niezdarnie wyciągnął dłonie, a Nauczyciel położył mu na nich chleb. Połykał wolno, jakby wpierw całował każdy kęsek. Nie wstał, osunął się tylko na pięty i zdawał się jak przedtem chleb, tak teraz pochłaniać słowa, które Nauczyciel mówił. A On rzekł:

- Burza was przestraszyła? Czy sądzicie, że tylko na pogodne żniwo wezwano was? Nie. Mówię wam: większe burze przyjdą i Syn Człowieczy będzie od was zabrany. Ale nie lękaj się, małe stadko; postanowił wasz Ojciec dać wam Królestwo. I gdy ja Duchem Bożym wypędzam szatanów, znaczy, że ono już nadeszło. Już stoi w progu... Nie lękajcie się. Cokolwiek by się miało zdarzyć, ja jestem z wami. Nie zaprę się nikogo, kto się mnie nie zaparł. I choćby życie stracił - życie zyska...

Słuchaliśmy tak uważnie tych zdumiewających i nieoczekiwanych słów, że nie zauważyliśmy, jak od miasta zbliżyła się ku nam wielka rzesza ludzi. Szli z krzykiem, ale gdy podeszli bliżej - ucichli. Zauważyłem, że patrzą na nas z lękiem. Na czele tłumu szło kilku starych ludzi z siwymi brodami, w długich płaszczach. To byli oczywiście poganie. Idących prowadzili pasterze odziani w czarne skóry na biodrach. Wskazywali na nas, na łąkę, po której przed godziną biegały wieprze, na morze, które się nad nimi zamknęło. Ludzie zatrzymali się o kilka kroków przed nami. Widać było, że się boją zbliżyć. Jeden ze starców wysunął się nieco do przodu i skłoniwszy się nisko, powiedział po grecku do Nauczyciela:

- Prosimy Cię, Kyrie, który zniszczyłeś nasze stada - idź od nas. Jesteś widać potężnym czarodziejem, skoro obłaskawiłeś tego szaleńca. Nie chcemy obrazić Cię... Ale odpłyń - o to Cię prosimy. Po stroju widzimy, że jesteś Żydem. Wróć więc do swoich. Zrobiłeś nam szkodę, choć Cię niczym nie obraziliśmy. Prosimy Cię - odpłyń... Zmarnowało się wielkie bogactwo. Wiele uczt można było wyprawić... Ale my Ci tego nie wymawiamy, Kyrie. Tylko opuść nas. Zbyt wielki jesteś, by w naszym mieście przebywać. Wy zresztą, Żydzi, nie chcecie naszej gościny i nasze jedzenie wydaje się wam nieczyste. Odpłyń... - Skłonił się pokornie.

- Odpłyń, prosimy - powtórzył za nim tłum.

Ludzie zaczęli się nisko kłaniać. Myślałem, że im odpowie. Ale On wstał i bez słowa skierował się ku wybrzeżu. Szliśmy za Nim. Tłum pozostał, tylko ustawił się półkręgiem i śledził nasze ruchy. Doszliśmy do łodzi, która kołysała się lekko na zielonej wodzie. Nauczyciel wstąpił do niej pierwszy, potem my kolejno zajmowaliśmy miejsca. Kiedy siedzieliśmy już wszyscy, spostrzegłem, że na kamieniu przy łodzi stoi człowiek uwolniony od szatanów. Niepewnie postawił stopę na burcie, spojrzał prosząco na Mistrza. Po raz pierwszy od chwili, gdy opuścili go dręczyciele, powiedział cicho:

- Zabierz i mnie, Kyrie...

Ale Jezus potrząsnął głową (nigdy nie wiesz, jak postąpi!).

- Zostań - rzekł. - Wracaj do domu i mów wszystkim swoim, jak miłosierny jest Bóg. Wszystkim powiadaj - powtórzył z naciskiem.

Pisałem ci - On zawsze dotychczas polecał: "Nie mów nikomu". Ale temu powiedział: "Mów wszystkim". Człowiek cofnął się. Miał smutek w oczach i wyraz posłuszeństwa na twarzy. Szymon odepchnął łódź wiosłem i wypłynęliśmy spomiędzy głazów. Tamten stał wyprostowany tuż nad wodą. Wyżej, na brzegu widać było półkrąg Gerazeńczyków, patrzących pilnie na naszą łódź. Naraz człowiek zawołał w przestrzeń, którą już przepłynęliśmy:

- Będę mówił wszystkim! Będę mówił!

Na godzinę trzecią byliśmy z powrotem w Kafarnaum. Jeszcze łódź nie dobiła do brzegu, gdy już tłum zbiegł się powitać Nauczyciela. Witano Go wznoszeniem rąk i radosnymi krzykami. Zobaczyłem wśród czekających na brzegu Jaira.

On znowu uczynił rzecz wstrząsającą. Ale o tym napiszę ci w następnym liście. Muszę ułożyć jakoś myśli... Kim On właściwie jest, Justusie? Kim jest ten Człowiek, który ucisza burzę, wypędza całą armię szatanów i śpi zmęczony wśród wycia wiatrów?

List VIII

Drogi Justusie!

Nieoczekiwanie rozstałem się z Nim. Wracam do Jerozolimy z uczuciem, że nie wyjaśniłem sprawy, kim jest ów Człowiek, czego naprawdę naucza, czego chce ode mnie. Za to wziąłem na barki ciężar...

W parę dni po powrocie z Gerazy, wczesnym świtem znaleźliśmy się - Nauczyciel, Jego uczniowie i ja - na tym samym wzgórzu, z którego On przed niedawnym czasem głosił swoje błogosławieństwa. Rosa pokrywała trawę, podobna do kropel mleka, które uciekło z dziurawego garnka. Zbocze wzgórza jest rozdarte głębokim żlebem, który rozpołowił szczyt na dwa garby. Przez ten wyłom niby przez trójkątne okno widać w dole taflę jeziora Genezaret, podobną do olbrzymiej areny rzymskiego cyrku. Tego rana leżała pod nami zbita, gęsta masa szarożółtej mgły, spoza której na próżno usiłowało się przebić słońce. Spędziliśmy noc między skałami, jak to się zresztą często zdarza w czasie wędrówek z Nim. Spałem źle, budziłem się wiele razy. Ilekroć podnosiłem głowę znad nasiąkłego wilgocią płaszcza, zawsze widziałem, że posłanie Mistrza jest puste. Z wieczora odszedł na szczyt wzniesienia - i modlił się tam do rana. Kiedy obudziwszy się wygrzebywaliśmy się z naszych płaszczy, zawołał na nas z góry:

- Przybądźcie tu - chcę wam coś powiedzieć!

Podążyliśmy ku Niemu. Uczniowie zaczęli, jak to często robią, biec na wyścigi. Jan ma najdłuższe nogi, więc pierwszy dopadł Nauczyciela, przeganiając Szymona, w którym to zawsze budzi gniew. Tylko my dwaj, ja i Judasz, nie braliśmy udziału w tych dziecinnych gonitwach.

On czekał na wzgórzu. Stojąc na skraju urwiska, które w tym miejscu dość stromo obsypuje się w dół, z serdecznością położył dłonie na ramionach Jana i Szymona. Powiedział:

- Słuchajcie, dzieci, chcę, abyście się rozeszli po ziemi galilejskiej, by mówić wszystkim ludziom, że czas już nadszedł i każdy winien czynić pokutę...

Umilkł i patrzył, jakby chciał się dowiedzieć, jakie wrażenie wywołały na nich te niespodziewane słowa. Oni jednak unikali Jego wzroku, tylko spod oka spoglądali na siebie z twarzami pełnymi zdziwienia, nieufności i niepokoju. Pojmowałem ich niepewność. Ci amhaarece czują się dobrze tylko w gromadzie. Każdy z nich - nawet taki mądrala jak Natanael - pojedynczo traci się i tchórzy. Ledwo im to powiedział, nie zostało nic z ich pewności siebie, z ich przechwałek, z ich naiwnych rojeń o "królowaniu w Królestwie Nauczyciela". Szymon podrapał się w kark swą wielką łapą.

- A Ty, Nauczycielu?... - zapytał. - Nie pójdziesz z nami?

On, uśmiechając się pogodnie, potrząsnął głową. Był jak człowiek, który wszystko przewidział i teraz spokojnie czeka na zarzuty, by każdy z nich kolejno odeprzeć.

- Nie. Pójdziecie sami, po dwóch...

Znowu stali bez słowa, prosto ze snu wtrąceni w stan osłupienia.

- Kiedy, Nauczycielu? - zapytał któryś.

- Zaraz - odpowiedział łagodnie, ale stanowczo.

Zaczęli się poszturchiwać i spoglądać na siebie znacząco. Może sądzili, że Nauczyciel po całonocnym czuwaniu mówi od rzeczy? Zwłaszcza ta słoneczna pogoda, z jaką przemawiał, oszołamiała ich. Zapytywali się wzajemnie wzrokiem: "Co o tym myślicie?" Jakub Mały (tak go nazywają w odróżnieniu od syna Zebedeusza) wydął lekceważąco wargi. Wyraźnie nie podobał mu się pomysł Brata. Potarł nos wierzchem dłoni i miał już coś powiedzieć, gdy właśnie wyrwał się Filip. Ten zawsze z czymś wyskoczy, gdy inni zapominają języka w gębie. Okręcając na palcu swe wijące się nad uszami kosmyki włosów, bąknął:

- Trzeba by wpierw zejść gdzieś do miasta kupić żywności na drogę. I sandałów porządnych żaden z nas nie ma... - spojrzał po towarzyszach z dumą, jakby odkrył źródło na pustyni. - W takich kłapciach - podniósł nogę - daleko się nie zajdzie...

- Nie mamy ani asa - zauważył Judasz. Jakby chcąc podkreślić prawdziwość swoich słów, otworzył torbę i pokazał jej puste dno. To jemu Nauczyciel polecił trzymać w rękach te trochę pieniędzy, którymi ludzie wspierają ich gromadę.

Pokręcili głowami i pytająco podnieśli wzrok na Nauczyciela. Ale On uśmiechał się dalej jak dziecko oczarowane własnym pomysłem.

- Nie trzeba wam niczego! - rzekł gorąco. - Ani pieniędzy, ani żywności, ani nawet torby. Idźcie w podartych sandałach i w tym, co macie na sobie. Niech każdy z was wyłamie sobie kij z drzewa, a nie ogląda się za laską pielgrzymią. Idźcie tak, jak jesteście, w niczym się nie zabezpieczając. Oto tam - zrobił krok na urwisku, aż kamienie spod Jego stóp potoczyły się żlebem, wyciągnął rękę; mgła w dolinie przerwała się, a przez szare omrocze widać było morze przelewające się płatami pian i rozrzucone na jego okolu setki domów - tam - mówił - czeka na was żniwo. Idźcie pracować. Nie odwiedzajcie pogan i Samarytan, szukajcie owiec, które zginęły z izraelskiego stada. Im mówcie: "Czas nadszedł". A na znak, że tak jest, uzdrawiajcie chorych pomazując ich oliwą, oczyszczajcie trędowatych i wypędzajcie szatanów. Przyjmujcie, co wam dadzą, jak robotnik, który nie spiera się o zapłatę; sami nie żądajcie niczego. Darmo wzięliście - darmo dawajcie...

Urwał i spojrzał na nich wyczekująco. Ale oni dalej zerkali na siebie, nie ruszając się krokiem z miejsca. Jego słowa, zamiast zachęcić, jeszcze większą napełniły ich obawą. Co innego było uzdrawiać lub porywać się na wypędzenie szatana, gdy w pobliżu był Nauczyciel, który mógł ich poprawić, a co innego odejść daleko z zawierzoną mocą. W ciszy, jaka zaległa, rozległ się zgryźliwy głos Jakuba:

- Wysyłasz nas do owiec... Lecz gdzie są owce, tam się i wilki kręcą...

- Słusznie powiedziałeś - przyznał.

Głos Jego jednak brzmiał nadal radośnie.

- Wysyłam was jak owce między wilki... Musicie wśród nich posiadać ufność gołębia i chytrość lisa...

- Lecz gdy owca zaufa wilkowi, wilk nie przepuści owcy - zauważył Szymon.

- Zagryziona owca nie boi się już wilka - odpowiedział, zwracając się do wielkiego rybaka. - I wy bójcie się tylko tego, który także po śmierci może nad wami zachować władzę. Cóż z tego, że ciało zabije? Cóż z tego, że was przed sąd poprowadzą? Tak, to przyjdzie... - powiedział nagle, lecz zupełnie inaczej niż poprzednio. Poryw radości, którym nas powitał, przygasł. Teraz patrzył nie na nas, ale gdzieś w przestrzeń, z wysiłkiem w zmrużonych oczach: można by sądzić, że widzi daleko, o wiele dalej niż szare góry po drugiej stronie jeziora. Jego błyszczący wzrok zamroczył się, jakby Go dotknął płatek mgły, która podnosiła się i topniała w promieniach słońca. ścigając wciąż za horyzontem swoje myśli, ciągnął: - Przyszedłem dać pokój. Ale moje słowa przynoszą wojnę. Dla nich podzieli się dom: bracia będą przeciwko braciom, żona przeciw mężowi. Dla nich brat wyda brata, syn ojca... Przyniosłem miłość. Lecz dla niej znienawidzą was... Mnie znienawidzili, więc i wy nie oczekujcie niczego innego. Taki jest los uczniów. Będziecie ścigani jak ja, będziecie kryli się i nigdy nie znajdziecie dla siebie miasta ucieczki. To wam mówię: jeszcze was nie schwytają, a już trzeba wam będzie nieść na plecach krzyż waszych przewidywań, zwątpień i lęków...

Przestał mówić, lecz dalej patrzył w przestrzeń. Jego usta lekko drżały. Ale widać już był to taki dzień, że każda mgiełka musiała ustąpić przemocy słońca. Jego wzrok wrócił ze swych dalekich dróg ku małej gromadce ludzi jeszcze bardziej wystraszonych Jego słowami. Znowu uśmiechnął się radośnie.

- Pamiętajcie jednak o tym, co wam powiedziałem w tamten ranek po burzy: Jestem z wami. Kto straci życie dla mnie - zyska je; kto dla mnie będzie niósł swój krzyż - mnie znajdzie. A kto was przyjmie w waszej wędrówce - mnie przyjmie, a ze mną Tego, który mnie posłał. Błogosławcie każdemu, kto was słuchać będzie. Idźcie, idźcie już! Gdy miesiąc upłynie, zejdziemy się znowu na wzgórzu. Będę na was czekał. Idźcie śpiesznie - zboże już zbielało i czeka na wasz sierp. Nie wolno pozwolić, by się wykruszyło na ziemię...

Ostatni raz spojrzeli po sobie. W ciszy poranka słychać było ich przyśpieszone oddechy. Mgła nad jeziorem zniknęła; powietrze stało się przeźroczyste i jakby szklane. W dole białe fale biegły niby woda wylana na błękitną glazurowaną płytę. Nadchodzący upał dopijał ostatni ślad wilgoci na trawie i płaszczach. Trącając się łokciami, zaczęli się zbierać w pary. Szymon skinął na Jana: "Chodź ze mną" (sądzę, że bał się, aby Jan nie pozostał przy Mistrzu). Mój Judasz - zauważyłem - wybrał sobie za towarzysza Szymona od Zelotów. Dwóch milczków - Juda i Mateusz, dawny celnik, stanęło obok siebie. Żadna jednak dwójka nie miała chęci wyruszyć pierwsza. Ociągano się, oglądano na siebie wzajem. Ktoś w tym małym tłumku westchnął, jakby nabierał powietrza przed rzuceniem się w wodę. "Trzeba iść, nie zwlekać. Zaraz zrobi się upał..." - doszedł mnie głos Filipa. Tego zawsze obchodzi nie "co", a "jak". Ale i on nie wyrywał się naprzód. Każdy wydawał się zajęty - podwijaniem kuttony, ściąganiem rzemyków przy sandałach, a spod oka śledził, co robią inni. Chyba by nigdy nie ruszyli, gdyby nie powiedział.

- Idźcie, dzieci, idźcie już. Czas na was. Szalom alejchem...

- Alejchem szalom - odpowiedzieli. Ich zbite stado zakołysało się nad rozpadliną niby wielki głaz podmyty przez wodę, który, zanim oderwie się ze swego miejsca, kołysze się czas dłuższy. Pierwsi ruszyli - wyobraź sobie - Juda, brat Pański, i Mateusz. Piarg zachrzęścił pod ich stopami. I teraz inni już nie zwlekali. Para za parą schylała się w ukłonie przed Nauczycielem i znikała za krawędzią skały. Po krótkiej chwili pozostaliśmy na wzgórzu tylko dwaj: On i ja. Pod nami w głębi żlebu słychać było słowa idących i stukot kijów o kamienie. Nie widzieliśmy ich czas dłuższy, a gdy wreszcie ukazali się nam znowu, byli już sznurem białych plam sunących ścieżkami środkiem zielonej łąki. Nauczyciel szedł za nimi wzrokiem. Patrzyłem na Niego z boku: na Jego twarz wystąpił wyraz wzruszenia i tkliwości. Napisałem ci kiedyś: On tak kocha, jakby w Jego miłości nie było różnic... Można by pomyśleć, że ta gromada amhaareców jest Mu bliższa niż najdroższe dzieci ojcu, że są Mu nie jak ci, których zrodził, ale jakby ich stworzył, podobny do Wszechmocnego, gdy wziął człowieka z ziemi garścią gliny, a potem żyjącego wypuścił ze swej dłoni...

Dopiero gdy znikli wśród krzewów, przestał za nimi patrzeć i podniósłszy wzrok w górę zdawał się szeptać w niebo swoją krótką modlitwę. "Oto chwila - pomyślałem - na którą czekam od dawna." Byliśmy tylko dwaj, z dala od ludzi, w obliczu jeziora w dole i przerażająco wielkiego nieba nad nami. Uświadomiłem sobie: albo teraz, albo już nigdy... Zbierałem słowa. Przyznaję, że po tym wszystkim, co widziałem ostatnio, nie potrafię tak już mówić do Niego jak dawniej. Mam ciągle w uszach ryk burzy, którą On uciszył, i wrzask tłumu, który wybuchł, gdy żona Jaira wybiegła przed dom wołając... O tym ci jeszcze nie zdążyłem napisać. Ale tyle się tu nowego co dzień dzieje! On wskrzesił dziecko rosz_hekkenneseta. Ludzie mówili Mu, gdy szedł do domu Jaira: "Nie masz po co tam iść, Rabbi. Szkoda Twego trudu. Już umarła. Słyszysz przecież, płaczki zaczęły swoje zawodzenie..." Ale On nie dał się zatrzymać. Szedł dalej i potrząsnął głową: "Mylicie się, ona śpi..." Nawet się nie śpieszył. Po drodze zatrzymał się, bo jakaś kobieta dotknęła cici Jego płaszcza i została bez Jego woli uzdrowiona... O tym także można by dużo mówić. A potem wszedł do domu, w którym słychać było rozdzierający dźwięk piszczałek. Zabrał ze sobą tylko Jana, Szymona i Jakuba. Zostałem z ciżbą przed domem. Trwało to krótko. Lamenty i piski nagle ucichły. Zrobiła się cisza, a w niej zabrzmiał przeraźliwy krzyk kobiecy. Żona Jaira wybiegła przede drzwi. Miała łzy na podrapanych policzkach i śmiech na ustach. Mówiła prędko, głosem zadyszanym, łamiącym się: "Ożyła! Powiedział: "Obudź się" - i otworzyła oczy. Je i śmieje się!" Równie śpiesznie jak wybiegła - wpadła z powrotem do domu. Krzyk zachwytu wstrząsnął tłumem.

Wydaje mi się zawsze, że wobec Niego najlepiej jest milczeć. Ale wiedziałem, że jeśli odejdę od Niego bez słowa, nie znajdę już nigdzie ratunku dla Rut. Jąkając się zacząłem:

- Ja, Rabbi...

Spojrzał na mnie znowu tym wzrokiem, w którym wyczytać można zdziewienie: "Dlaczego mnie nie pytasz?" On zmusza człowieka, by wydobył z siebie myśl najskrytszą, której jeszcze nawet sam sobie nie uświadomił...

- Czy chcesz czego ode mnie? - zapytał.

Zająknąłem się. Wszystko się w tej chwili miało ustalić. Jego wzywające spojrzenie ułatwiło mi zadanie. A przecież - pozostałem sobą! Nie wspomniałem nic o Rut. Im skrytszej myśli domaga się ode mnie, tym trudniej mi ją wysłowić.

- Rabbi - wyszeptałem tylko. - Co mam uczynić, by uzyskać Królestwo?... To życie, które powiedziałeś, że drugi raz... Pamiętasz? Dał mi oczami znak, że rozumie, o co pytam.

- Wiesz przecież - odpowiedział - czego żąda Prawo i jakie są nakazy, które przyniósł Mojżesz...

- Wiem... - potwierdziłem.

- I wiesz także - ciągnął - co jest największym przykazaniem... Więc o co jeszcze pytasz? Rozłożyłem bezradnie ręce.

- Przykazań tamtych - słowa twardniały mi w ustach; wyrzucałem je z siebie, każde oddzielnie, jakbym wypluwał kamienie - nigdy nie przestałem wypełniać. Od młodych lat. Zawsze chciałem być w Domu Pańskim, zawsze kochałem okazałość Jego Przybytku... Służyłem Mu ze wszystkich sił, nade wszystko...

- A mimo to... - poddał.

- Tak - zawołałem - mimo to czegoś mi braknie!

- I nie wiesz czego?

- Nie - odpowiedziałem bardzo cicho. Czułem, jak mi bije serce.

Milczał chwilę, zdawał się namyślać. Koniki polne zaczęły sykać w rozgrzanej trawie.

- Powiem ci więc - posłyszałem wreszcie. - Za wiele masz trosk, zmartwień, niepokojów, obaw... Oddaj mi je, oddaj mi to wszystko, Nikodemie synu Nikodema, i przyjdź naśladować mnie...

- Jakże ja Ci oddam moje troski, Rabbi? - zapytałem. Głos mi nagle zaczął drżeć i ogarnęło mnie wielkie wzruszenie, bo czułem, że On dotknął rany mego serca.

- Oddaj mi je wszystkie - powtórzył łagodnie. Nie tłumaczył mi swoich słów. Poczułem obawę, że powie tak samo jak wówczas: "Jesteś uczony, znasz Pismo, powinieneś wiedzieć..." Cóż z tego, że jestem uczony? Nie wiem! nie wiem! nie wiem! Nieśmiało podniosłem na Niego wzrok. Ale widok Jego twarzy napełnił mnie otuchą: była na niej serdeczność ta sama, z jaką śledził odchodzących uczniów. Wyznałem:

- Ty wiesz, że Cię nie pojmuję, Rabbi...

Nie zganił mnie, nie zadrwił. Dobrotliwie zaczął mówić:

- Chcę, abyś mi oddał wszystko, co cię więzi... Chcę, abyś zdjął z pleców swój krzyż trosk i lęków, a wziął mój... Zamieńmy się krzyżami, NIkodemie! Poczułem cień niesmaku. Co za porównanie! Krzyż jest narzędziem ohydnej kaźni i nieprzyjemnie jest nawet o nim wspominać. Tylko najnędzniejszy motłoch miejski lubuje się w oglądaniu takich widowisk. Na szczęście Piłat przyrzekł ostatnio, że stosować będzie tę odrażającą karę tylko wobec łotrów bez czci i wiary...

- Po co mówić, Rabbi, o krzyżu? - sprzeciwiłem się. - To haniebna śmierć... Czy Twoje słowa miały znaczyć, że chciałbyś, aby Ci ktoś towarzyszył w ciężkiej próbie? Niby echo odbite w górskim wąwozie powtórzył moje ostatnie słowa...

- Tak, chciałbym, aby mi ktoś towarzyszył w ciężkiej próbie...

Zawahałem się. Myśli i uczucia ważyły się we mnie. Przyszło mi do głowy, że może On wyczuł rosnącą niechęć, jaką budzi Jego osoba wśród jfaryzeuszów? Może oczekuje mojej pomocy? Równocześnie uświadomiłem sobie: Obiecać Mu pomoc - to wielce lekkomyślne. Czy ja wiem, co On jeszcze zrobi lub powie? Nie lubię lekkomyśLności. Ostrożnie podniosłem oczy. Jego wzrok podbija ludzi. Czy rozumiesz, Justusie, czym jest odkrycie, że ten Człowiek mnie kocha? Gdy byliśmy chłopcami, świat zdawał się nam wzlatywać ku gwiazdom. Ale o ile więcej radości odczuwa człowiek, gdy uda mu się znaleźć miłość na krawędzi ludzkiego wieku... Chłopiec szuka miłości, ale jej nie zna. Człowiek, który przekroczył tajemniczy próg czterdziestu lat, wie, co warta jest taka zdobycz. I dlatego bardziej niż kiedykolwiek pożąda miłości drugiego człowieka... Żebyś ty wiedział, jak On patrzy! Cudami można rzesze kupić, ale zdobyć je można tylko tak. W tym się musi kryć tajemnica oddania tych amhaareców. Nawet oni to odczuli poprzez swą grubą skórę. Czy można powiedzieć komuś, kto ofiarował nam taką miłość, że nie chcemy mu czegoś obiecać? Jestem miękki i często zdarza mi się żałować wielu zrobionych obietnic. Może będę żałował i teraz. Nie wiadomo, czego jeszcze zażąda ten Człowiek. On chce tak wiele! Powiedział: "Daj mi swoje troski i obawy..." Wszystkie? To znaczy także troskę o Rut? Przecież to rzecz niemożliwa, aby On, który zgaduje myśli ludzkie, nie wiedział o tej chorobie! Chce wziąć wszystko ode mnie... Lecz cóż mi da w zamian? Także jakieś "wszystko"? Nazwał to krzyżem... Wstrętne porównanie! Byłem w latach, w których chłopiec przestaje być dzieckiem w domu, a przechodzi na naukę do mistrza, gdy żołnierze KOponiusza otoczyli Seforis kręgiem krzyżów... To było ostatnie wielkie szaleństwo! Cóż za ohydna rzecz... Słusznie mówi Pismo: "Przeklęty, kogo powieszono na krzyżu". Wiesz, Justusie, naprawdę nie wiedziałem, jaką mam dać Mu odpowiedź. On ciągle patrzył na mnie i zdawało mi się, że Jego rozjaśnioną twarz przesłania znowu mgła. Lecz ten smutek nie pochłaniał Jego miłości. Może ją nawet jeszcze bardziej podkreślał (jeżeli to jest możliwe), bo nic nie jest bardziej miłością niż miłość zrodzona wbrew żalom. I wtedy - nie mogłem się dalej opierać. Powiedziałem:

- Jeżeli chcesz, Rabbi... jeśli tylko chcesz, niech będzie...

Lecz w tej chwili ogarnął mnie lęk, lęk straszny, przejmujący, dławiący. Pisałem ci o tej pułapce... Czułem, jakbym na nią stąpnął. On obdarza wszystkich, których chce pokonać. Co jednak da temu, który przyrzekł Mu wierność? Rut, o Rut!... Spojrzałem na NIego i moje przerażenie jeszcze wzrosło. Z Jego oczu utkwionych we mnie, z oczu kochających jak sama miłość, zdawało mi się, że czytam wyrok... O Adonaj! Zrozumiałem, że już nie mogę Go prosić jak Jair. Że nie mogę nawet próbować wykraść Jego mocy jak ta kobieta z krwotokiem. Oddałem Rut za to spojrzenie! Adonaj! Adonaj! Adonaj! Jair ocalił córkę... Kobieta z Naim odzyskała syna... A ja? Pułapka, którą przeczuwałem, zatrzasnęła się... Nie ma odwrotu... Adonaj, litości...

Jest noc, gdy ci to piszę. Wiatr trzepoce liśćmi palm i zbiera z powierzchni morza odbicia gwiazd. Może z Rut nie jest tak, jak myślałem, może jednak wszystko pozostanie po staremu... Po staremu? Czy jednak to, co jest, może dalej pozostać? Gdy uświadamiam sobie rzecz najstraszniejszą, myślę: "Wszystko lepsze niż to! Niechby ta choroba trwała dziesiątki lat!" Ale wiem, że gdy wrócę i zobaczę, jak ona cierpi, będę powtarzał z rozpaczą: "To się musi jakoś skończyć! To się musi jakoś skończyć!".

Stanął więc niby układ między mną i Nauczycielem. Czy ja wiem, co z tego wyniknie? Zostawiłem Go na Górze. Może nie schodząc z niej będzie czekał na powrót swoich uczniów. Ja wracam do Judei. Będę próbował obronić Go przed zarzutami, jakich pewno wiele wpłynęło do Sanhedrynu. Nie, nie jestem Jego uczniem. Z tą gromadą amhaareców nie mam nic wspólnego. Nasz układ dotyczy tylko nas dwóch: Jego i mnie. Układ czy przyjaźń? Sam nie wiem... Właściwie to nawet śmieszne: oddałem Mu swoje troski, które przecież pozostały ze mną, a wziąłem na siebie przyrzeczenie czegoś, przed czym odczuwam niezrozumiały lęk... Cóż to za ohydna rzecz krzyż... Dobrze, że się od Piłata wymogło to przyrzeczenie. Dziwny zaiste pomysł, aby o czymś takim mówić...

List IX

Drogi Justusie!

Nie wiem doprawdy jak ci dziękować. Młody, lecz uczony lekarz z Antiochii, któregoś mi polecił, był w moim domu i oglądał Rut. Podobał mi się: to człowiek o umyśLe otwartym i chociaż jest Grekiem, umie dostosować się do naszych obyczajów. Co powiedział? Że powinna wyzdrowieć... Oby tak się stało! Ale, niestety, wszyscy jego poprzednicy mówili to samo. Jest mi przykro ze względu na twoją dobroć. Lecz widzisz: tyle już razy takie zapewnienia słyszałem! Ludzie bez przerwy przysyłają mi rozmaitych lekarzy; każdy opowiada z zachwytem o swoim. Lecz ja się już boję każdej nowej twarzy. Nowego zawodu... Ten Łukasz jest na pewno uczciwszy od innych. Jego obietnice nie są tylko tajemniczo brzmiącymi słowami, którymi zasłania się pustkę. On rozkłada swoją wiedzę otwarcie niby stragan i cierpliwie wyjaśnia, czego się powinno użyć, czego można użyć, czego by można spróbować. Ten człowiek, jestem pewny, nie złoży broni do końca. Lecz czy któraś z tych upragnionych zapowiedzianych prób da wynik? Czy czas pozwoli na zastosowanie wszystkich? Wóz toczy się dalej. Ile jeszcze zostało zbocza, aby mógł się toczyć? On jeden mógł ją uzdrowić. A przecież minął mnie jak chorych Nazarejczyków. Ich ukarał. Czemu jednak karze mnie? Mnie, który zgodziłem się wziąć na siebie to, co On nazwał "krzyżem"? Rodzi się we mnie niespokojne przypuszczenie, że za Jego słowami kryje się niebezpieczeństwo groźniejsze, niż można było przypuszczać z początku. Jego wezwania wciągają... On zaś wydaje się Człowiekiem nienasyconym, gotowym zbierać, czego sam nie posiał.

Suchy skwar pali wszystko. Ziemia jest jak popiół - miękka i lotna. Gdy wiatr powieje wieczorem, pędzi przed sobą rudą chmurę pyłu. Cedron wysechł. Góra Oliwna odpiera żar połyskliwą zielenią liści oliwnych. Ale winnice zszarzały, trawa zżółkła i rozkruszyła się, palmy zwiesiły nisko gałęzie jak znużone wielbłądy swoje łby; figi dojrzały w ciężkich pękach liści. Ludzie leżą w cieniu dysząc i tęsknie czekają nadejścia wieczornego wiatru. Wszystko z Xystos i z Bezety uciekło pod portyk Salomona. Spotyka się tam teraz najgorszą hołotę. Któż bowiem został w mieście? Cała starszyzna kapłańska i wszyscy bogatsi opuścili Jerozolimę udając się do swych letnich posiadłości. I ja bym już był od dawna w moim dworze koło Emmaus. Nigdy mnie nie było w okresie letnich skwarów w Jerozolimie. Tym razem jednak musiałem zostać. Choroba Rut nie pozwala ruszyć jej z miejsca.

Przeżywamy niby oblężenie: Czerwona pustynia przystąpiła do bram miasta i zda się czekać jak hiena na swój łup. Każdego dnia niżej opada tafla wody na sadzawce Siloe. Całe stada czarnych much unoszą się brzęcząc w gęstym jak oliwa powietrzu. Siedzę koło Rut i odganiam je... Ma oczy zamknięte i dyszy ciężko. Jej białe dłonie bezwładnie leżące na pościeli wyrażają przerażający smutek. Nie mogę go znieść...

Dotychczas nie było jeszcze z kim rozmawiać o Nauczycielu. Z członków Wielkiej Rady widziałem tylko Joela bar Goriona. Wspomniałem ci, że go nienawidzę. Jest mały, wiecznie zgarbiony; twierdzi, że nosi na plecach winy całego Izraela. Zastałem go odmawiającego modlitwę za grzeszników. Stał z podniesionymi nad głową ramionami i co chwila kiwał się uderzając głową o mur. Musiałem długo czekać, aż skończy. Wreszcie odwrócił się i udał, że teraz dopiero odkrył moją obecność. Witał mnie z wielką serdecznością, pod którą wyczuwam fałsz.

- O, kogoż to moje oczy widzą? Wielki rabbi, mądry rabbi Nikodem bar Nikodem... Wróciłeś już, rabbi? Jakże się cieszę. A my tu pytaliśmy ludzi, gdzie jesteś i dlaczego nie ma cię od tak dawna w mieście. Czy jest prawdą, rabbi, że byłeś w Galilei? Przychodzili tu tacy, którzy mówili, że cię tam widziano. Ohydni szczekacze! Powiadali, rzecz nie do wiary, żeś stał w tłumie nieczystych amhaareców i słuchał słów jakiegoś wydrwigrosza, który podobno, ku uciesze Galilejczyków, opowiada im rozmaite głupstwa. Powiedziałem Johanaanowi bar Zakkaj - niech imię wielkiego i mądrego rabbiego będzie uczczone! - aby zbeształ tych kłamców. Mówiłem: "Nasz rabbi Nikodem nigdy nie dotknąłby amhaareca, jak nie dotknie żaden z chaberim trupa lub świni..." Musiałem mu podziękować za dobrą o mnie opinię. Potem spytałem:

- Coście tu słyszeli o... Proroku z Nazaretu? Małe oczy Joela błysnęły spod powiek. Zawsze mu źrenice biegają niby dwie małe myszki z kąta w kąt. Wykrzywił się, jakby gryzł cierpką cytrynę.

- He, he, he! - zaczął się śmiać.

Splótł palce i pocierał o siebie poduszeczki dłoni.

- He, he, he... Wielki, mądry rabbi żartuje. Prorok? Jaki prorok? Z Nazaretu? Z Nazaretu pochodzą tylko pijacy, złodzieje i szaleńcy. O tym kłamcy mówiło się już u nas w Ciosowej sali, mówiło więcej, niż trzeba mówić o takim more. Wiemy o Nim wszystko...

Zacisnął usta; w ich kącikach ukazały się białe wałeczki spienionej śliny. Ale po chwili zaczął znowu trzeć dłonie i wybuchnął śmiechem.

- He, he, he... To dobrze, że wielki, mądry rabbi już wrócił. Galileja to kraj ciemności! Tam wierni stykać się muszą na każdym kroku z gojami...

Widziałem się także z Jonatasem synem Ananiasza. Przysłał go zresztą do mnie arcykapłan. Chodzi o to, abyśmy we dwóch przedstawiali Sanhedryn na uroczystościach, które pragnie wyprawić Antypas dla uczczenia swoich urodzin. Nie uśmiecha mi się wcale: nienawidzę bękartów Heroda! Kajfasz prosił mnie jednak bardzo, abym to zrobił, i nawet, żeby mnie zjednać, przysłał kosz pięknych owoców dla Rut. Wiedząc, że do Tyberiady, którą zbudował na cmentarzu, nikt z szanujących się Izraelitów nie zgodziłby się wejść (saduceuszów nie jestem wcale pewny!), Antypas przygotowuje owe uroczystości w Macheroncie. Dwie galery będą czekały na gości przy ujściu Jordanu. Obchód ma być niebywale wystawny, raz dlatego, że Antypas kończy właśnie pięćdziesiąt pięć lat, dwa - ponieważ chce się wobec wszystkich pochwalić Herodiadą, która go zresztą zupełnie okiełznała. Ale ludzie twierdzą, że najważniejszym powodem tych uroczystości ma być spodziewana obecność na nich prokuratora Piłata. Antypas, który wiódł z nim przedtem ciągle spory, obecnie za namową Herodiady (ona potrafi także kierować grą), a kto wie, czy nie przede wszystkim z rozkazu Witeliusza, zapragnął go sobie zjednać. I ma rację - Piłat już kilka razy słał na niego skargi do cesarza...

Powiedziałem więc Jonatasowi, że pojadę. Przy sposobności zapytałem go również, co słyszał o Nauczycielu. Odpowiedział mi wybuchem wesołości:

- Mnie się pytasz, co o Nim słyszałem? Ha, ha, ha! To ja powinienem się ciebie zapytać. Przecież wszyscy opowiadają, że to faryzeusz! Ktoś mówił Kajfaszowi, że powtarza nauki Hillela, ktoś inny, że układa haggady według gamalielowskich zasad. Przyznaj się, Nikodemie - to wasz człowiek! Ale oczywiście żartuję. Wasz czy nie wasz, mniejsza o to. Nikomu by nie szkodziło to wszystko, co On plecie, gdyby Jego osoba nie wywołała tak wielkiego poruszenia wśród tłumów. Ledwo skończyło się z tamtym... Chcę być wobec ciebie szczery - przybrał ton poważny - więc ci powiem: postanowiliśmy zwrócić na Niego uwagę Antypasa. Niech się Nim zajmie. Są ludzie, którzy lubią robić rozmaite głupstwa, drażniące Rzymian. Naszym zdaniem - a na pewno podzielasz je w duchu, bo wiem, że jesteś rozsądnym człowiekiem - im bardziej dbać sami będziemy o usuwanie z naszego życia wszystkiego, co tamtych złości, tym bardziej Rzymianie będą nam ufać i - tym więcej będziemy mogli od nich uzyskać... Czy nie zgadzasz się z tym, Nikodemie? Wy, doktorzy, lubicie uzupełniać prawo rozmaitymi własnymi naukami. W tym właściwie nie ma nic złego (oczywiście mówimy między sobą), póki zachowana została jedność kultu i świątyni... Ale wiesz dobrze, że wszelka nauka, wiara i moralność kończą się, gdy byle rozbójnik z pustyni zaczyna udawać Judę Machabeusza! A Seforis, pamiętaj, leży na tym samym wzgórzu co Nazaret...

To prawda - na tym samym. Po drugiej tylko stronie. Krzyże, które przed dwudziestu pięciu laty wystawił Koponiusz, rzucać musiały swój cień na Nazaret. Kiedy tam byłem...

Właściwie o tym ci przede wszystkim chciałem napisać, a nie o tej całej zawierusze spraw, która mnie ogarnęła na nowo w Jerozolimie. Przebywając w Galilei odzwyczaiłem się trochę od tutejszego gorączkowego życia. Tam człowiek myśli powoli i powoli wchłania w siebie wraz z ciszą jakieś ledwo dosłyszalne dźwięki. Tutaj - nie ma na nic czasu! Trzeba łykać prędko i ciągle być gotowym na tysiące niespodzianek. Tu trzeba krzyczeć, aby być słyszanym, i nie słyszy się nic poza krzykiem. Głupie życie, z którego nie sposób się wyrwać! Pozostawiwszy Nauczyciela na wzgórzu, które tutejsi nazywają "Rogami Hattima", zamiast wracać wprost wzdłuż Jordanu, skręciłem do Nazaretu. Pamiętam, jak mi wiele razy mówiłeś, że gdy się chce dobrze poznać człowieka, trzeba pójść i przyjrzeć się miejscu, gdzie przyszedł na świat i gdzie był dzieckiem. Sława Nazaretu jest złą sławą. Ale pomyślałem sobie, że nawet powszechna opinia może być błędna; trzeba samemu zobaczyć wszystko. Nie śpiesząc się, w dwa dni zaszedłem na miejsce.

Miasteczko - jak wiele miasteczek galilejskich. Wzgórze zatacza półkole i w jego środku, na zboczu, niby kociak w objęciu ramion dziecka, leży Nazaret. Z dala już widać rozsypaną garść białych domków między czarnymi cyprysami, które tworzą mały zagajnik. U stóp wzgórza bije źródło pod kamiennym łukiem; otoczone jest zagrodą z kamieni. Zatrzymałem się przy nim, zmęczony i spragniony. Przez dłuższy czas nie było się do kogo odezwać, kręciły się tylko kobiety z dzbankami na głowie. Dopiero potem pojawił się jakiś lewita, który pozdrowił mnie grzecznie. Poprosiłem go, aby mnie zaprowadził do gospody, gdzie mógłbym przenocować. Poszliśmy razem w górę ku miastu, tą samą drogą, którą sznurem, chichocząc zstępowały kobiety idące po wodę. Są ładne, wysokie, kształtne, czarnowłose. Nie widać wśród nich dziewcząt o jasnej cerze i włosach barwy miedzi, jakie spotyka się w Judei. Spoza wzgórza, przeciętego na stoku białą drogą, Tabor dźwigał swój ciężki łeb. Przez lata całe On musiał mieć przed oczami jego widok. Wśród domów już z daleka ujrzałem synagogę, również otoczoną palisadą cyprysów. Gospoda znajdowała się przy drodze, bliżej niż pierwsze zabudowania miasteczka. Podziękowałem lewicie i chciałem go pożegnać, ale on póty nie odszedł, póki nie wywołał gospodarza i nie polecił mnie jego staraniom. Po drodze rozmawialiśmy i dowiedział się, kim jestem. Jego zachowanie wobec mnie, już i przedtem grzeczne, stało się teraz wprost nadskakujące. Odszedł wreszcie, pozdrawiając mnie wielokrotnie. Z kolei gospodarz zaczął mi okazywać swoją czołobitność. Muszę powiedzieć, że podobały mi się te oznaki szacunku. Idąc do Nazaretu oczekiwałem najgorszego: grubiaństwa i niegrzeczności. Byłem mile zaskoczony. Gospodarz wyniósł mi posiłek w cień rozłożystej figi. Wstałem, by odmówić modlitwę. Kiedy jednak skończywszy ją chciałem się wziąć do jedzenia, posłyszałem nagle okrzyk:

- Rabbi! Nie jedz!

Podniosłem głowę zdziwiony. Na podwórze gospody weszli jacyś ludzie. Ze strojów łatwo się było domyślić, że to starszyzna tutejszej synagogi: przełożony szeliah, targumista, kilku batlanim. Prowadził ich mój lewita. Wszyscy mieli tality na ramionach i filakterie przypięte na czole. Wyglądali na ludzi pobożnych i godnych. Przełożony zawołał na gospodarza i surowo wypytywał go, czy jedzenia i naczyń, które mi podał, nie skażono przypadkowo nieczystym dotknięciem. Okazało się jednak, że nie było powodu do obaw. Teraz rosz_hekkenneset zwrócił się do mnie. Witał mnie najprzód ceremonialnie, wyrażając wiele razy radość z tego, że zaszczyciłem swoim przybyciem ich nędzną mieścinę, potem przeprosił mnie za swój okrzyk.

- Wybacz, dostojny rabbi - mówił - ale tego pospólstwa nigdy nie można być dość pewnym. Pozwalają kobietom dotykać wszystkiego. A wszak mówi mędrzec Pański: "W tysiącu znaleźć można jednego męża prawego, ale nie znajdziesz ani jednej kobiety..." Wybacz i zechciej ze spokojem jeść, co ci ten człowiek przyniósł...

Byłem naprawdę zaskoczony tą uprzejmością. Zaprosiłem ich, by podzielili się ze mną moim posiłkiem. Pora była piękna: skwar dnia przygasł, wiatr kołysał nad nami gałęźmi figi. Piliśmy kwaśne mleko, jedliśmy pieczoną kurę z sałatą z cebuli i z chlebem. Do miasta wracały stada: słychać było pomekiwanie owiec i okrzyki pastuchów. Podjadłszy wyciągnęliśmy się wygodnie na ławach, które gospodarz wyniósł pod drzewo.

- Czy wolno nam wiedzieć, czcigodny rabbi, co cię sprowadziło do naszego miasta? - zapytał w końcu przełożony. - Nazaret jest nędzną dziurą i nie mamy tu nic, co by mogło ucieszyć oczy tak godnego przybysza. Zła także otacza je sława... Ale niesprawiedliwa, wierz mi, rabbi... Bywali u nas, to prawda, rozmaici ludzie... Gdzie nie ma grzeszników! Lecz w miarę jak pracujemy i nauczamy lud słowa Pańskiego, jest ich coraz mniej. Gdybyś tylko zechciał to sam ocenić, wielki rabbi...

- Nie wątpię, że tak jest - odpowiedziałem. - Gdy was słyszę, czcigodni, zaczynam pojmować, że wszystko, co mówią o Nazarejczykach, jest kłamstwem...

- Słowa wielkiego rabbi są dla nas niby plaster z oliwą na świeżej ranie... - zauważył jeden z batlanim.

- Lepsze od złota są nauki mędrca - dodał lewita.

- Czy nie zechciałbyś, rabbi, jutro w synagodze ucieszyć nasze uszy twoimi roztropnymi słowami? - zaczął znowu przełożony. - Od dawna nie przemawiał u nas nikt równie sławny...

- Cóż to za zaszczyt dla Nazaretu, gdy mówić u nas będzie sam rabban Nikodem syn Nikodema! - zapiał szeliah, sam odurzając się nadanym mi tytułem.

Czułem, że nie oprę się ich miodowym słowom. Nawykły jestem do szacunku, ale ich słowa brzmiały zniewalająco.

- Zechciej nam ofiarować odrobinę swej mądrości - prosili. Przypuszczali zapewne, że milcząc usiłuję się z nimi droczyć. - Nie odmawiaj. "Nie skąp chleba ubogiemu, a słowa Bożego pragnącemu", mawiał wielki Hillel.

- Zgódź się i mów, rabbi. Nikt tu u nas nie bywa. Od lat nie słyszeliśmy nauki uczonego z Jerozolimy...

- Zawsze mówią ci sami...

- Chyba, że ośmieli się odezwać jakiś...

Człowiek, który zaczął, urwał spiorunowany spojrzeniem pozostałych. Od razu domyśliłem się, że miał na myśli tamto Jego wystąpienie.

- Pewno chcieliście mówić o tym waszym... Jezusie? - zapytałem.

Koło mnie zrobiła się nagle cisza, jakbym powiedział nieobyczajne słowo. Rzucając na siebie kosymi spojrzeniami, moi goście siedzieli milcząc. Musieli być wściekli na tego, który wyrwał się ze wspomnieniem o Nauczycielu.

- Tak... - rzekł wreszcie rosz_hekkenneset. - Szymon bar Arak wspomniał tutaj o tym... Nie lubimy o Nim mówić - wyznał ze szczerością. - Tego Człowieka wykluczyliśmy za bluźnierstwa z synagogi, rzuciliśmy na Niego hairem... On jednak chodzi dalej bezkarnie, naucza, oszukuje ludzi... Powinno się go ukamienować! - rzucił twardo.

Spojrzałem po otaczających mnie ludziach i widziałem, jak wszyscy zacisnąwszy usta z przekonaniem skinęli głowami.

- Rabbi Jehuda ma słuszność - przyznał któryś głośno. - Ten Człowiek ściągnął hańbę na nasze miasto... To przez Niego mówi się źle o Nazarecie!

- Czy naprawdę Jego wina jest aż tak duża? - zapytałem.

Bez słowa potwierdzili to skinieniem głów.

- On pochodzi stąd, z Nazaretu, prawda? - pytałem dalej.

- Niestety - przyznał przełożony.

- Między nami rósł jak wilcze szczenię między psami! - zawołał lewita z nienawiścią w głosie.

- Albo jak wąż w szparze muru! - powiedział tym samym głosem inny.

- Nikt Go nie podejrzewał...

- Dawaliśmy Mu zamówienia... Robił sprzęt do naszych domów...

- Niestety - powtórzył rabbi Jehuda. Westchnął: - Choć właściwie - powiedział - moglibyśmy się Go wyprzeć. On nie urodził się w Nazarecie.

- Nie tutaj?

- Nie. Nasze rodowe księgi, które moi poprzednicy zdołali ukryć przed ludźmi Heroda - niech szeol nigdy nie będzie dla nich łaskawy! - nie wymieniają Jego urodzin. Jego ojciec był Judejczykiem... - Wyrzucił przez zaciśnięte zęby: - Nisko upadł ród królewski...

- Więc to prawda, że pochodzi z rodu Dawida?

- U nas tak są zapisani. Mógł się jednak zakraść jakiś błąd... Ty jednak wiesz najlepiej, czcigodny, w jaką poniewierkę poszła nasza wielkość. Mówił nabi Izajasz: "NIewierni książęta - towarzysze złodziejów". W mądrości uczonych jak ty, rabbi, a nie w krwi Dawidowej leży nasze zbawienie...

- Lecz - tu się sprzeciwił lewita - powiedziano przecież, że zrodzi Dawid Dziecko Sprawiedliwości...

Rabbi Jehuda odparł z wyższością:

- Są, którzy tak wykładają. Ale najznakomitsi uczeni w piśmie - spojrzał na mnie z ugrzecznieniem, zapraszając uśmiechem, abym go poparł - mówią, że ludzie czyści są prawdziwymi potomkami Dawida... Nie każde zresztą słowo proroków należy brać dosłownie...

- Tak... - przyznałem.

- Rabbi powiedział - rzekł tonem, który kończył wszelkie spory.

Lewita czując, że nikt go nie poprze, zamilkł. Jehuda wyprostował się triumfująco. Zaczął opowiadać.

- Jakoś wtedy, gdy cały kraj, pewno za grzechy Heroda, nawiedziło straszne trzęsienie ziemi, przybył do Nazaretu z Judei Jakub syn Matana, naggar... Zamieszkał tu u nas, zaczął pracować... Potem urodził mu się syn, Józef - to znowu było wówczas, gdy wódz rzymski opuszczał Jerozolimę zabierając ze sobą Antygona syna Arystobula - ostatniego z rodu Machabeuszów... Ten Józef przywiózł sobie Żonę z Jerozolimy, Córkę Joachima, tkacza. Zdarzyło się jakoś niedługo potem, że Rzymianie - niech będą przeklęci! - pierwszy raz, wbrew prawu Najwyższego, kazali policzyć synów Izraela. Józef, jak tego żądał spis, pojechał do miejsca pochodzenia rodu, do Betlejem. Zabrał ze sobą Żonę... Spodziewała się właśnie dziecka. Pojechali - i nie wrócili... Nie wiadomo, dlaczego. A może i mieli powód. Doświadczone kobiety mówiły, że to Dziecko urodzi się przed czasem, jakby było poczęte wcześniej niż w dzień, w którym Narzeczona zamieszkała w domu narzeczonego... Ale po prawdzie, kto by tam miał wtedy czas zajmować się nimi. To był okres wojowań Judy, syna Ezechiasza, Szymona, Atrongajosa... Kiedy Józef powrócił z Żoną i Dzieckiem, już było po wszystkim. Gdzie przebywali? Nie wiadomo. To pewne, że nie siedzieli cały czas w Betlejem. Podobno zawędrowali aż do Egiptu... Tak mówiono... Mniejsza o to zresztą. Wrócili i zaczęli pracować. Józef był jak ojciec naggarem i tego rzemiosła nauczył Syna. Jego żona była wyrobnicą: przędła, tkała, szyła... Więcej już dzieci nie mieli. Józef był dobrym rzemieślnikiem, pracy nie brakło. Ale rozchorował się i Żona musiała jeszcze więcej tkać, by mieli z czego żyć. W końcu umarł. Ten... ich Syn chodził wtedy do szkoły razem ze mną... Był o wiele młodszy, ale pamiętam Go, gdy siedząc między innymi chłopcami wykrzykiwał słowa Tory. Musieli być bardzo ubodzy, bo nigdy nie widziałem sandałów na Jego nogach, a płaszcz, którym się okrywał, to była stara simlah Jego ojca... Potem zaczął pracować i wtedy także nie brakło Mu roboty. Przestał być dzieckiem, doszedł do lat, w których mężczyźnie wolno zabierać głos w synagodze. Ale On nigdy nic nie mówił. Stał przy drzwiach razem z najbiedniejszymi - z takimi, do których trzeba posyłać jałmużników - i tylko słuchał. Aż nagle pewnego dnia...

- Opuścił miasto! - wykrzyknął ten, który pierwszy wspomniał o Nauczycielu.

- Poszedł sobie o nic nie dbając - rzekł inny. - Zostawił warsztat, dom i poszedł...

- Nie dopełnił obowiązku opieki nad Matką! - zawołał z oburzeniem lewita.

- Tak - rabbi Jehuda potwierdził jego słowa z surowością w głosie. - Gdyby nie pracowała, musiałaby Ją chyba utrzymywać gmina...

- Zły syn! Zły syn! - powtarzał lewita potrząsając głową.

- Amhaarec pozostanie zawsze amhaarecem...

- Zło ukrywa się w człowieku, by potem nagle wystąpić...

Mówili wszyscy jednocześnie w coraz większym podnieceniu. Wymachiwali tak rękami, że jeden drugiemu strącił z czoła skrzyneczkę zawierającą słowa Pisma. Musieli Go strasznie nienawidzić. Wspomnienie o Nim żyło w ich sercach niby wrzód, o którego istnieniu nie można ani na chwilę zapomnieć. Przekrzykiwali siebie, a ręce ich unosiły się gwałtownie wśród furkotu rękawów. Smagłe ich palce zakrzywione były niby szpony. Po dobrej dopiero chwili rabbi Jehuda spostrzegł, że jestem zaskoczony tym wybuchem. Ostrym: "sza!" uciszył towarzyszów. Schylił głowę i uśmiechając się powiedział:

- Wybacz, wielki, czcigodny rabbi... Unieśliśmy się. Ten Człowiek zhańbił imię naszego miasta wobec całego Izraela... Ale to amhaarec, na którego nie ma co zwracać uwagi... Wybacz... Mędrzec Pański nie patrzy na psa, który obok szczeka...

- Wybacz... - powtórzyli za nim inni. - Mówiliśmy ci o Kimś, Kto jest niegodny, by się Nim zajmowały twoje uszy... Wybacz...

Mrużyli oczy i szczerzyli zęby. Ale w ich spojrzeniu wciąż się paliło podniecenie. Powtarzali: "Wybacz", nie umieli jednak znaleźć tematu, który by ich oddalił od sprawy Jezusa. Mnie zaś to tylko zajmowało. Zapytałem:

- Lecz jaki On był, gdy znajdował się jeszcze między wami? Mówicie, że jest złym Synem... Czy taki był zawsze? Czy był złośliwy jako chłopiec lub nieuczciwy jako rzemieślnik? A może zrobił co złego? Czym sobie zasłużył na powszechną niechęć? Może zechcecie mi powiedzieć... To ciekawe...

Patrzyłem kolejno na każdego z nich. Zagryzali usta, by nie wybuchnąć na nowo. Czekali, co powie Jehuda: on też odezwał się po chwili:

- Cóż... Nikomu nic złego nie zrobił... Właściwie...

Znowu siedzieli sztywni, niby nad niesmaczną potrawą, której nie wypada zganić, a której nie sposób przełknąć.

- A Jego rodzice? - wypytywałem bezlitośnie. - Jego ojciec?...

- Józef podobno był dobrym rzemieślnikiem - mruknął przełożony synagogi - dobrze wykonywał swoją pracę...

- A Matka? Jak uparte jabłko, które spada dopiero po wielu szarpnięciach drzewem, przyszła odpowiedź:

- Nie... to dobra Kobieta...

Któryś dorzucił niechętnie:

- Pomagała drugim...

Jeszcze inny cisnął niby pieniądz, którym trzeba przecież zapłacić za wino:

- Opiekowała się, gdy kto chorował...

Niby spóźniony dźwięk doleciało z końca stołu:

- Wielu Ją błogosławi...

Jehuda ciężko oparł dłoń na stole, jakby chciał położyć tamę temu strumieniowi. Powiedział z zimną zaciętością:

- Ale jest Jego Matką!

- Tak. To Ona Go urodziła! - rzucił lewita.

- Przez Nią to wszystko... - dodał targumista.

- Lecz - czułem, że za jeszcze jedno pytanie zostanę znienawidzony jak Tamten - lecz skoro mówicie, że nikogo nie skrzywdził, nie oszukał, to dlaczego...?

- Gdyby chciało Mu się uczciwie pracować - przerwał mi patrząc gdzieś w przestrzeń rabbi Jehuda - nikt by Mu niczego nie zarzucał. Był zręcznym naggarem...

- Także... pomagał drugim... - bąknął jeden z batlanim.

- Znał Pismo - rzekł szeliah.

- Wykonywał wiernie przepisy Zakonu...

- Tak, gdyby... - zaczął ten, który pierwszy odezwał się o Nauczycielu i urwał przerażony, lękając się, że znowu powie coś niepotrzebnego.

- Więc dlaczego jesteście Mu wrogami? - spytałem.

Rosz_hekkenneset wystukiwał coś palcami na stole.

- Wrogami? - zapytał pogardliwie. Rozejrzał się po towarzyszach. - Wrogami? - powtórzył. Wzruszył ramionami. - "Grzesznik jest wrogiem Pańskim" - zacytował. - Ale to tak, jakby siekiera zbuntowała się wobec drwala... Nikt z nas nie jest Jego wrogiem... "Amhaarec nie jest godny ani uśmiechu, ani pogardy mędrca..." - cytował dalej.

Zapanowała cisza. Rozmowa już się nie nawiązała. Odeszli urażeni.

Następnego ranka zawołałem małego chłopca, który się kręcił przy obrządzaniu osłów, i zapytałem go:

- Czy wiesz, gdzie jest dom Jezusa, syna Józefa naggara?

- Wiem - powiedział.

- Zaprowadź mnie, a dostaniesz sykla...

Z zapałem popędził naprzód. Był ranek. Słońce wychylało się zza Taboru niby dziecko ukrywające się za stogiem siana, patrzące, czy je szukają. Wyszliśmy pod sam szczyt wzgórza, wyżej niż skupisko domów. Pod gładką ścianą skalną widać tu było kilka lepianek z gliny, uczepionych kamienia niby ptasie gnizda. Minąłem je, stanąłem na rozłożystym trawiastym grzbiecie. Wzgórze po drugiej stronie opadało łagodnie ku dolinie Izrael. Z prawej strony za zboczem musiało leżeć Seforis. Przede mną sterczał Karmel; źle mówię "sterczał" - wyciągał się raczej niby ostroga wparta w ołowianoszarą równinę morza.

Zszedłem znowu na dół ku lepiankom. Chłopiec, który mnie prowadził, podskakiwał radośnie: widać nadzieja na srebrny pieniądz wprawiała go w dobry humor. Biegł naprzód, potem wracał ku mnie. Migały przede mną jego smagłe, prawie czarne łydki (o Adonaj, myślę o obrzmiałych, nie całowanych nigdy przez słońce nogach Rut!...) Nagle stanął, zapytał:

- Chcesz, rabbi, zobaczyć, gdzie mieszkał ten szoteh?

- Chcę - odpowiedziałem. - Ale dlaczego tak Go nazywasz? Beztrosko podrapał się po brzuchu przez dziurę w rozdartej kuttonie.

- Tak wszyscy o Nim mówią... - powiedział.

Ale jego dziecinne oczy zaraz błysnęły chytrze. Wstrząsnął zwisającymi nad uchem pejsami:

- ...ale inni powiadają, że to wielki cudotwórca...

Staliśmy przed lepianką. Stare ciężkie drzwi były zamknięte na drewniany rygiel, pewnie domowej roboty. Podniosłem skobel. Ze środka powiało chłodem - od dawna pewno nikt nie wpuścił do wnętrza ani jednego promyka gorącego słońca. Wszedłem do domku razem z żarem dnia. Przed sobą miałem nędzne wnętrze, ot takie jak w najuboższej chacie galilejskiego chłopa: kilka sprzętów, młynek, ręczna tłocznia, pod ścianą warsztat. Gliniana polepa była starannie sprzątnięta, narzędzia ciesielskie wisiały na ścianie porządnie, tak jak powinny być poskładane w dzień szabatu. Jakaś nie dokończona robota - chyba stół - leżała w częściach w kącie izby. Dwie kamienne stągwie przy drzwiach napełnione były wodą. Wzrok mój ślizgał się od szczegółu do szczegółu, rad by coś nowego dowiedzieć się o ludziach, którzy tu mieszkali. Na warsztacie nie było ani wiórka. Na ściemniałej od starości desce (pewno przeszła z dziadka na Wnuka) jasną plamą świeżo zheblowanego drzewa leżał mały krzyż. Znowu krzyż! On musi ciągle o nim myśleć. Cóż za dziwaczne zamiłowanie do narzędzia tak haniebnej kaźni?! Zresztą nie było tu nic ciekawego. Wyszedłem z powrotem na dwór. Zapytałem małego:

- Jego Matka chyba tu już także nie mieszka?

- Nie - odpowiedział. - Przeniosła się teraz, jak mówią, do Betsaidy...

"Chciała być bliżej Syna..." - pomyślałem. Rzecz zrozumiała. Zresztą po cóż miałaby zostawać tutaj, gdzie z nienawiści do Niego odmówiono by Jej kubka wody? "Szkoda, że Jej nie widziałem" - przyszło mi do głowy. Ale już nie miałem ochoty wracać nad jezioro. Wyciągnąłem sykla i dałem chłopcu. Chciwie schwycił go swymi brudnymi palcami. Zawróciłem, poszedłem w dół. Taka mnie nagle ogarnęła złość na tutejszych ludzi, że zamiast, jak obiecałem, zostać i nauczać w synagodze, niezwłocznie wyruszyłem w dalszą drogę.

Więc jednak pochodzi z rodu Dawida... I nie urodził się w Nazarecie, ale w Betlejem. Powinienem i tam pójść, zobaczyć...

W Betlejem... Czyż nie przypomina ci się to proroctwo nabi Micheasza: "Betlejem, najmniejsze z miast judzkich, z ciebie wyjdzie Król Izraela, narodzony w wieczności..." On ma szczęście do przepowiedni! Wyobraź sobie, ten lekarz z Antiochii opowiadał mi, że wśród Greków istnieje jakby oczekiwanie na coś czy na kogoś... Żyjemy doprawdy w ciekawych czasach... Ale dla mnie nie istnieje nic poza chorobą Rut...

List X

Drogi Justusie!

Wracam prosto z Macherontu. Antypas wysilił się na urządzenie zabawy, jakiej od czasów szaleństw jego ojca nie widywaliśmy. Zamek był przybrany kolorowymi płachtami jak chata murzyńskiego wodza, a wieczorem oświetlony niby Jerozolima w pierwszym dniu święta Żniw. Puste i dzikie wąwozy górskie przez cały tydzień rozbrzmiewały hałasem arabskich bębenków, cytr, kinnor i piszczałek. Prawdziwy syn Heroda - chciał zadowolić wszystkich: dla Rzymian były wyścigi, zapasy, munera, dla Arabów - dzika muzyka i tancerki, dla wiernych pobożne pieśni, które wyśpiewywali rano i wieczór sprowadzeni z Galilei lewici.

Kogoż nie było wśród gości! Przede wszystkim godna rodzinka tetrarchy: jego brat Filip, rządca Trachonicji, Batanei i Auranitis, jego bratanek Aleksander syn Aleksandra, Agrypa przybyły właśnie z Rzymu i Herod, król Chalkidy. Z nich najprzyzwoitszy jest Filip - cichy i spokojny, wydawał się od początku znudzony hałaśliwą zabawą. Podobno sprawiedliwie rządzi swoją tetrarchią. Aleksander, porywczy młodzik, wygląda, jakby się rwał do czynu, ale jego buńczuczność raz po raz gaśnie ustępując miejsca niepewności i widocznemu lękowi; można by powiedzieć, że chłopiec boi się, aby mu przed czasem nie podano trucizny. Agrypie pobyt w Rzymie przewrócił całkiem w głowie. Mówi tylko językiem Greków i Rzymian, zgolił brodę i przechwala się przyjaźnią z młodym Gajusem, synem Germanika. Obok potomków Antypatra widziałem całą bandę spędzonych na uroczystość królików i wodzów arabskich. Cmokają z udanym sztucznym zachwytem, gdy widzą, że Antypas na nich patrzy. W gruncie rzeczy bardzo nienawidzą go za obrazę Aretasa, który cieszy się wielkim uznaniem wśród Idumejczyków.

Na uroczystość przybył oczekiwany Piłat Poncki. Pierwszy raz widziałem go z bliska i mogłem z nim rozmawiać. Ostatnimi laty prawie się nie pokazuje w Jerozolimie. W pierwszej chwili zrobił na mnie wrażenie człowieka, który na cały świat spogląda z filozoficzną obojętnością. Ale to wrażenie ustąpiło miejsca innemu, gdy tylko zaczął mówić. Miałem przed sobą żołdaka bez ogłady i kultury. Każdy jego ruch wyraża ordynarne prostactwo. A opowiadają o nim ciekawą historię: podobno jest to syn wodza Gallów; gdy był dzieckiem, oddano go na zakładnika do Rzymu. Nazywał się wtedy Vinix. W Rzymie zajął się nim ktoś z rodziny Klaudiuszów i tak go zlatynizował, że Vinix dorósłszy nie miał już ochoty wracać do swoich. Zmienił imię, wstąpił do wojska, został trybunem, brał udział w wojnach, odznaczył się. Potem ożenił się z Proklą, córką senatora Marka Metellusa Klaudiusza, dziewczyną nieco przekwitłą, ale noszącą nazwisko rodu spokrewnionego z rodziną cesarza. Ktoś mi opowiadał, że Piłat w tym czasie nie był wcale spokojnym barankiem, ale marzyła mu się wielka przyszłość. W Rzymie zresztą każdy trybun wyobraża sobie, że zostanie cezarem. Może dlatego wziął sobie za żonę leciwą i brzydką, ale ze starego patrycjuszowskiego rodu. Niewiele mu jednak z tego przyszło: nagle pewnego dnia cesarz kazał mu objąć stanowisko prokuratora w Judei. To było przed sześciu laty. Rzymianie uważają tutejszą placówkę za rodzaj zsyłki; Waleriusz Gratus zwykł był podobno mówić, że kopalnia miedzi na Cyprze i rządy w Judei to jedno i to samo. Na otarcie łez Tyberiusz pozwolił Piłatowi - wbrew rzymskiemu prawu - zabrać ze sobą żonę (w ten sposób uniknęła ona losu, jaki spotkał ostatnio całą rodzinę Klaudiuszów Metellusów). Zaledwie wylądował w Cezarei, Piłat zapragnął nam pokazać, co to są rządy twardej ręki. Może myślał, że tym sposobem zwróci na siebie uwagę cesarza i uzyska przeniesienie na inne, lepsze stanowisko? Słyszałeś na pewno o wprowadzonych nocą do Jerozolimy znakach wojskowych, a potem o tabliczkach wotywnych, które kazał zawiesić na murach Antonii. W obu jednak wypadkach prokurator przegrał. Wobec nieustępliwego oporu musiał ustąpić. To mu zepsuło humor na całe lata. Zostawiwszy jako dowódcę załogi w Antonii swego zaufanego trybuna Sarkusa, sam zamknął się w Cezarei. W mieście zjawia się rzadko, podczas większych świąt, a jego pojawienie się jest zawsze zapowiedzią krwawych wydarzeń. Rok temu podczas święta Żniw kazał ni stąd, ni zowąd uderzyć żołnierzom na Galilejczyków, którzy przybyli złożyć ofiary. Po prostu chciał widoku krwi. Wolimy, jak siedzi u siebie i nie pojawia się w Jerozolimie. Rozpił się, utył; z nudów zaczął filozofować. Zrozumiał widać, że go stąd nigdy nie odwołają, bo już nie wojuje z nami. Stosunki między nim a Sanhedrynem ułożyły się milcząco w ten sposób, że on siedzi w Cezarei i nie wtrąca się do nas, my zaś dbamy o to, aby w mieście panował zupełny spokój. I byłoby wszystko dobrze, gdyby nie jego zachłanna chciwość. Skoro nie ma władzy, chce mieć złoto. Za wszystko każe sobie płacić, i to dobrze. Żąda cen nieprzyzwoicie wygórowanych. Nie sposób czasami zaspokoić jego łakomstwa. Wiem o tym, bo to Józef prowadzi z nim targi w imieniu Sanhedrynu. Na swoją rękę robią to także synowie Ananiasza. Bezwstydnie sprzedaje im urzędy i przymyka oczy, gdy obdzierają z ostatniej skóry biednych pielgrzymów. Dzięki niemu saduceusze, choć przez wszystkich znienawidzeni, wzrośli w siłę. Na szczęście i my mamy na niego pewien wpływ. Jego żona została gere hasza.ar - prozelitką bramy.

Piłat jest średniego wzrostu, barczysty, ma wielkie nieforemne dłonie, muskularne ramiona i łysą głowę, na której leżą ostatnie skąpe pasma czerwonoblond włosów. Chodzi ciężko jak niedźwiedź, lubi poklepywać ludzi po ramionach i raz po raz bez powodu wybucha hałaśliwym śmiechem. Przez czas jakiś spacerowali obaj z Antypasem po ogrodzie, rozmawiając; robili wrażenie obwąchujących się psów, które przystępują do siebie na sztywnych łapach. Widać było, że jeden drugiemu usiłuje pokazać, iż spotyka się z nim wyłącznie z dobrej woli, ale wie, że tamtemu kazał to zrobić Witeliusz. W rzeczywistości obaj są zabawkami w ręku legata.

Potem wrócili z ogrodu i Piłat podszedł do nas, którzy staliśmy pod ścianą, by się z nami przywitać. Zbliżył się rubasznie uśmiechnięty, jak setnik oglądający nowozaciężnych. Jednego z wodzów arabskich uderzył żartobliwie dłonią w brzuch, drugiego pociągnął za brodę. Wybuchał śmiechem, robił miny i mrugał porozumiewawczo oczami. Łatwo zgadnąć, że ten człowiek czuje się najlepiej w stajni lub w koszarach. Wodzowie arabscy oklepywani, jakby byli końmi, odpowiadali na to śmiechem przypominającym meczenie baranów. Ale w głębi ich czarnych oczu skrzyła się złość. Trzeba przyznać, że wobec nas zachowuje się mniej obcesowo. Z jednym tylko Jonatasem przywitał się jak z kimś dobrze znanym. "Jak się masz, Jonatasie" - powiedział z grymasem ust, mającym wyrażać dobry humor. "Aha - zwrócił się do niego, jakby coś sobie przypomniał - a kiedy przywieziecie mi pieniądze?" "Zbieramy je" - odpowiedział Jonatas z ukłonem. "Zbieracie - zadrwił - zbieracie... Ha, ha, ha! - wybuchnął grubym śmiechem i znowu przymrużył oko. - Nie nabierzesz mnie. Po cóż wam zbierać? Wystarczy włożyć rękę do skarbca. Dość tam złota. Wiem coś o tym. I mówię ci: śpieszcie się..." - pogroził Jonatasowi palcem na pół żartem, na pół poważnie. Ten, jakby chcąc zwrócić uwagę prokuratora na inną sprawę, przedstawił mnie: "Oto, dostojny prokuratorze, rabbi Nikodem, wielki uczony i faryzeusz, przedstawiciel Sanhedrynu"... "Salve!" - Piłat kiwnął mi dość niedbale ręką. - Faryzeusz? - zdzwił się nagle, jakby mu to słowo coś przypominało. Zatrzymał się. - To jeden z tych - zapytał - którzy opowiadają o życiu po śmierci, o nagrodzie, o karze, o duchach? Co?" "Tak, dostojny Piłacie - pośpieszył z odpowiedzią Jonatas - rabbi Nikodem jest jednym z najznakomitszych doktorów faryzejskich." "Ha, ha, ha! - Piłat ryknął śmiechem wodza, dla którego wszystko z wyjątkiem umiejętności uderzenia rozwiniętą w szyku bojowym kohortą i zdobywania twierdz jest bzdurą, o którą się tylko głupcy mogą troszczyć. - Ha, ha, ha! To zabawne. Duchy wam tak lataają, co? - zapytał podnosząc rękę do czoła i przebierając w powietrzu palcami. - Moja żona strasznie lubi takie historyjki. Przychodzą do niej jacyś faryzeusze i także coś jej gadają o duchach. Ale my, Jonatasie, wiemy, co o tym sądzić, nieprawdaż? - Położył swą wielką łapę na ramieniu syna Ananiasza i znowu zaryczał na cały zamek: - Ha, ha, ha!" Nagle zrobił taki gest, jakby chciał swą podobną do młota pięścią gladiatora palnąć mnie prosto w brzuch. Z samego wrażenia zrobiło mi się ciemno przed oczami. Ale minął mnie, poszedł między gości, porykując dalej i poklepując ich po ramionach.

Pijatyka stawała się każdego dnia większa. Uczta nie przerywała się ani na chwilę. W jakiejś chwili zobaczyłem Piłata, jak w wieńcu na głowie, wsparty na dwóch tancerkach, rozmawiał przez stół z leżącą po drugiej stronie Herodiadą. Ta kobieta, choć ma już swoje lata, umie czarować mężczyzn. Jej ciało zachowało wspaniałą linię. Wydaje się niemal dziewczyną. A kiedy czarnymi połyskującymi oczyma w oprawie długich rzęs wodzi za Antypasem z wyrazem troskliwej czułości, trudno uwierzyć, że ta kobieta splugawiła się już związkiem z jednym ze swych stryjów, zdradzała go, porzuciła, by żyć z Antypasem - także swoim stryjem. Na łożu Herodiady, u jej stóp, siedziała mała dziewczynka o nie rozwiniętych kształtach, smagła i szczupła. Gdy widzę dzieci - staje mi zaraz przed oczami Rut... Myślałem, że to dwórka, ale okazało się, że jest to dziecko Herodiady i Filipa. Matka prowadzi ją między ludzi, mała zaś patrzy na wszystkich swymi olbrzymimi czarnymi oczyma.

Przysłuchiwałem się przez chwilę rozmowie Piłata i Herodiady: przekonywała go, że jej nowy mąż chce mu być najserdeczniejszym przyjacielem. "Zobaczysz, dostojny prokuratorze, okaże się to w stosownej chwili... Gdy będziesz w potrzebie..." "nigdy niczego nie będę od niego potrzebował! - rzekł chełpliwie, ogryzając nogę indyka. - Ale skoro mnie o tym zapewniasz - rzucił kość za siebie - gotów ci jestem uwierzyć. - Otarł usta wierzchem dłoni i patrzył na kobietę. - Na Hekate, masz piękne ramiona, Herodiado" - zauważył, gładząc jednocześnie ramię jednej z tancerek.

Pochylił się przez stół i począł cicho mówić coś, czego już dosłyszeć nie mogłem. Jedno tylko słowo wypadło niby sykiel z dziurawego mieszka: "korban". Cóż on może chcieć od skarbca świątyni? Kobieta słuchała go uśmiechnięta. "Tak jest, dostojny prokuratorze - przyznała w końcu - tych bogactw jest rzeczywiście zbyt wiele... - trąciła swym kielichem o kielich Piłata. - Wypijemy? - spytała. - A tamtym sama się zajmę..."

Byłem ciekawy i nie wiedziałem, co sądzić o usłyszanej rozmowie. Sądziłem, że powinienem opowiedzieć o niej Jonatasowi. Ale on wzruszył tylko ramionami: "Och, wiemy dobrze, o co jemu chodzi! Już parę razy dawał do zrozumienia, abyśmy pieniędzmi świątyni opłacili budowę wodociągu z Siloe do Antonii. Obejdzie się smakiem! Wodociąg - dobrze, dlaczego nie? Ale nie za nasze pieniądze. Udajemy, że nie rozumiemy, o co mu chodzi. Teraz będzie szukał poparcia u Herodiady. Głupiec!" Odszedł śmiejąc się, a za chwilę widziałem, jak rozmawiał wesoło z Piłatem. Zaczynam podejrzewać, że oni bardziej go mają w ręku, niż nam się to wydaje.

Uczta przemieniła się w orgię. Arabskie i nubijskie tancerki popisywały się tańcem, a potem szły między gości. Arabscy królikowie tarzali się z nimi po podłodze. Służba wnosiła bez końca amfory z winem i odprowadzała do vomitorium tych, którzy chcieli opróżnić przeładowany brzuch. Ogarniało mnie coraz większe obrzydzenie. Piłat na końcu stołu ryczał wesoło i walił w kark otaczających go ludzi, aż dudniło. Z drugiej strony siedział Antypas, coraz bardziej posępny mimo ogarniającego go pijaństwa. Między nim a Piłatem nieporozumienie pozostało. Próżno Herodiada próbowała ich do siebie zbliżyć. Są sobie nadal dalecy jak drzewa na przeciwnych brzegach Jordanu. Antypas wydawał się coraz bardziej oporny: wyraźnie nie ufał hałaśliwej poufałości prokuratora.

Któregoś ranka, gdy zmęczeni całonocną pijatyką goście chrapali na swych łożach jedni obok drugich, wyszedłem do ogrodu dla odprawienia rannych modlitw. Wracając natknąłem się na Antypasa; król był sam, wlókł się ponuro z rękami założonymi do tyłu. Myślałem, że przejdzie nie zwracając na mnie uwagi. Ale on ujrzawszy mnie skierował się prosto w moją stronę, jakby właśnie mnie szukał. Przyjaźnie ujął mnie pod rękę i poprowadził w głąb ogrodu.

- Pewno razi cię, rabbi - mówił do mnie, gdy szliśmy zachowującą jeszcze nocny chłód aleją, w cieniu gałęzi palmowych - to, co się tutaj dzieje? Jesteś faryzeuszem, człowiekiem czystym i pobożnym... Ale nie powinieneś oburzać się. Muszę przecież to robić dla tych nieobrzezanych (mówił tak, jakby był wyznawcą Zakonu od niepamiętnych czasów, a to przecież dopiero Herod zgodził się na obrzezanie synów Maltaki!). Gdybym nie starał się żyć z nimi w przyjaźni, potrafiliby mnie zniszczyć. Ten Piałt jest podły i żeby się przypochlebić Tyberiuszowi, gotów jest na mnie naszczekać nie wiadomo jakich kłamstw... Agrypa także chciałby pode mną kopać dołki. Uważa się za lepszego ode mnie, bo jest wnukiem Mariammy... Taki sam jest Aleksander, tylko głupszy... Wszędzie wrogowie, wszędzie... Życie to walka ze wszystkimi. Bez przerwy muszę się strzec. A ja chcę spokoju. Niech sobie Piłat "króluje" w Judei. Wystarczy mi to, co mam... Herodiada mnie kocha, mógłbym być szczęśliwy... I tego mi nie dadzą. Wszędzie ludzie zawistni i źli... Choćby ci wasi saduceusze! Czego oni chcą ode mnie? Pochlebiają Rzymianom, robią interesy z Piłatem. Czy można pozostać uczciwym w świecie, gdzie wszyscy są nieuczciwymi? Powiedz, rabbi, który jesteś taki mądry: czy można wciąż ze wszystkimi walczyć i w nikim nie mieć oparcia? Obeszliśmy małą sadzawkę przetkaną blaskiem słońca, tak że wydawała się bryłą czerwonozłotego bursztynu, w której zastygły ryby o wyłupiastych oczach i ogonach niby muślinowy woal. Zawróciliśmy w stronę pałacu.

- Powiedz więc - ciągnął. Ale nie czekał na moją odpowiedź. Wyrzucał z siebie zgryzoty, jakby zwracał ucztę. - Wszędzie wrogowie, wszędzie wrogowie! - Rozstawiał palce: - Piłat, Witeliusz, Tyberiusz, Agrypa, Aleksander, Filip, Aretas, saduceusze... Wy także nie jesteście mi przyjaciółmi. Uważacie mnie za bezbożnego - wiem. On także jest taki surowy... A ja chcę tylko spokoju i trochę szczęścia. Herodiada mnie kocha i troszczy się o mnie. Nikt się o mnie nie troszczył, nikt mnie nie kochał! Zawsze mogłem się spodziewać, że mi podadzą truciznę. Żonie też nie ufałem. Dlatego odesłałem ją ojcu. A Herodiada poszłaby za mną na koniec świata. Przy niej jestem bezpieczny! Cóż, że była żoną Filipa? Nie chciała go, on jej także nie chciał.

Ten plugawy syn przeklętego ojca wybrał sobie mnie na powiernika swoich zmartwień! Sądzi, że go nienawidzą wszyscy (co do tego nie myli się na pewno!), że otaczają go wrogowie, którzy dybią na jego życie, i że jedna tylko Herodiada czuwa nad jego bezpieczeństwem. W tym mieszańcu Idumejczyka i Samarytanki odżyły wszystkie lęki Heroda. Powinien teraz z nadmiaru uczuć kazać otruć Herodiadę, a potem postawić na jej cześć pałac, jak to uczynił jego ojciec matce Aleksandra i Arystobula!

- Dlaczego on mi to wyrzuca?! - wybuchnął, gdyśmy zawrócili po raz drugi w cienistą aleję ku sadzawce. - Darzyłem go szacunkiem i darzę nim nadal. To jest mądry, święty nabi. To jest prorok. Czczę go, jakbym czcił Eliasza czy Izajasza, gdyby wrócili na ziemię. Nie skażę go na śmierć, choć ona tego chce... Ale dlaczego on tak strasznie mówi przeciwko mnie? Cóż ja zawiniłem? On woła, że ja zrobiłem gorzej niż Dawid z Uriaszową. Ja nikogo nie wysłałem na śmierć! Ja tylko kocham Herodiadę i ona mnie kocha...

Od razu przypomniałem sobie o Janie. Zupełnie wyszło mi z pamięci, że prorok żyje tutaj w lochu pod zamkiem i gdy nad nim odbywają się uczty i zabawy, on w swym więzieniu marzy o utraconej wolności. Ten głupiec uwięził go, a przecież wciąż się go boi. Herod był wilkiem chytrym, ale odważnym. Ale Antypas jest - jak słusznie powiedział o nim kiedyś Nauczyciel - lisem, zdolnym do podkopania się nocą, ale nie do stawiania czoła w biały dzień. Nie zdobędzie się nigdy na wielki gest.

- Ten Jan - zapewniał mnie gorączkowo (może sądził, że wszyscy faryzeusze są tego samego zdania) - jest naprawdę świętym prorokiem. Ja chętnie z nim rozmawiam. Słucham go. Zrobiłbym wszystko, co on mówi. Robiłem nawet... Ale Herodiady nie oddalę! Nie! nie... Ja ją kocham i ona mnie kocha. Tylko przy niej jestem bezpieczny. Ona mi jest potrzbna... Przy niej mogę być dobry, sprawiedliwy, łagodny... Król, aby był dobry, musi być kochany. Podobno wy, faryzeusze, znacie przepis, który mówi, że dla każdej przyczyny można dać list rozwodny, Filip jej da taki list, na pewno da... Zmuszę go, aby dał! Ale Jan nie chce o tym słuchać. Z nim nie można mówić, bo on zaraz zaczyna krzyczeć i grozić...

Wodził mnie tak z godzinę, tam i z powrotem, wciąż opowiadając o tym samym. W końcu, aby się od niego odczepić, powiedziałem mu, że gotów jestem porozmawiać z Janem - a może uda mi się przekonać go, iż nie powinien tak surowo osądzać związku Antypasa z Herodiadą. Wywołałem tym jego wielki zachwyt. Chciał mi dziękować. Już czułem jego wstrętne, oślinione wargi koło swojej twarzy. Wykrzykiwał, że jestem jego przyjacielem. Natychmiast kazał zawołać naczelnika straży i polecił mu zaprowadzić mnie do lochu, w którym przebywał więzień.

I w ten sposób przyszło mi zobaczyć proroka z Bethabara (mogłem to zresztą był osiągnąć bez uciekania się do pomocy Antypasa: zakratowane okno tego więzienia wychodziło na podwórzec i przez nie syn Zachariasza może rozmawiać ze swymi uczniami, dawać im nauki i napomnienia). Schodziłem w dół kamiennymi oślizłymi schodami. W lochu na posłaniu ze słomy leżał człowiek. Poznałem go od razu, choć zmienił się bardzo w ciągu tych dwóch bez mała lat. Schudł i zestarzał się, a jego skóra, przedtem brązowa od skwaru, przybrała szarożółtą barwę spranej płachty. W więzieniu nikt go nie dręczył: nie był skuty, a na ziemi obok posłania stał kosz pełen najlepszego jadła. Ale dla ludzi jak Jan nie ma nic, co by mogło wyrównać cierpienie niewoli. Może dlatego płowe jego włosy są przetkane nitkami siwizny, a pocięta zmarszczkami twarz nie rozkurcza się, lecz pozostaje zapadnięta jak pusty bukłak.

Gdy wszedłem, więzień nie poruszył się z miejsca. Nie podniósł nawet głowy. Leżał wychylony poza posłanie, mając twarz na plamie słonecznej. Myślał lub może właśnie nie myślał o niczym, a tylko poddawał twarz pieszczotom słońca. Gdy stanąłem nad nim, otworzył wolno oczy, a potem usiadł. Strażnik zostawił mnie i wyszedł. Byliśmy sami w ciemnym lochu, tym ciemniejszym, że w jego czarnej studni tkwił wbity ukośnie słup słonecznego blasku. Ale z wolna mój wzrok przyzwyczaił się do tej plątaniny oślepiającego światła i całkowitego mroku. Człowiek siedział o krok ode mnie, wsparty na sterczących wysoko kolanach. Długi cień nosa żłobił jego twarz. Nie wiadomo było, czy Jan ma usta otwarte, czy zamknięte. Potem podniósł głowę ku mnie i kiedy zniknął cień rzucany przez sterczące brwi, zobaczyłem oczy proroka. One nie zmieniły się: po staremu były marzące - oczy tego, który szuka i oczekuje. Opuścił je tylko gniew na to wszystko, co było bliskie. Zdawały się być jak okręty, które odpłynęły na zawsze na morze. Ale teraz na chwilę wróciły: zapalił się w nich połysk, powieki zatrzepotały jak żagle chwytające wiatr. Posłyszałem głos zachrypły i cichy, ale ten sam, który grzmiał nad rzeką:

- Czy przyszedłeś już po mnie?

- Rabbi... - zacząłem. Nie wiedziałem, o co pyta. Czułem pewną nieśmiałość wobec człowieka, który nieulękle mówił wtedy do tłumów. - Przyszedłem, aby ciebie zobaczyć. Pewno nie wiesz, kim jestem. Byłem u ciebie kiedyś, tam, w Bethabaara...

- Być może - zgodził się, jakby chcąc oddalić od siebie trud przypominania. - Jesteś faryzeuszem, prawda? - zapytał.

Skinąłem głową. Spodziewałem się, że będzie mnie dalej pytał. Ale on siedział bez słowa; rzec by można, z powrotem odpłynął od brzegu, do którego przywołałem go.

- Wtedy, rabbi, kazałeś mi czekać... - podjąłem po chwili. - I powiedziałeś, abym służył, ale umiał wyrzec się służby...

Podniósł znowu głowę i utkwił we mnie spojrzenie, jak gdybym powiedział coś ważnego, coś, co powoli, ale natrętnie wkręca się w myśl. To był wzrok zatrzymany w biegu, przesiany jak woda przez sito.

- Tak - powtórzył wolno - wyrzec się...

Wydało mi się, że mówi nie do mnie.

- Wyrzec się - powtórzył - jak ktoś, kto oddał przyjacielowi ukochaną i gdy tamten idzie otoczony przez drużbów, on stoi ciesząc się jego szczęściem. Wykonać swoje i zniknąć. Wypalić się jak lampa do ostatniej kropli oliwy... I niczego nie żałować... - Podniósł twarz jeszcze wyżej i blask słońca lał mu się teraz na chude policzki i mocno zaciśnięte usta. Był jak ktoś, kto podstawia twarz pod pierwsze krople dżdżu przychodzącego po długiej, męczącej spiekocie. Ale po chwili wyraz rozmarzenia ustąpił na niej miejsca uczuciu żalu czy rozdrażnienia. Nagle rzucił niechętnie:

- Po co tu przyszedłeś? Czego chcesz ode mnie? - W jego głosie narastała gwałtowność. - Czego chcesz? - Był to niby pogłos gromów znad jordańskiego brodu.

- Rabbi - próbowałem się tłumaczyć nieśmiało - wtedy mówiłeś, nauczałeś...

- Wtedy! - zawołał jakby z żałością w głosie. - Wtedy było inaczej! Byłem Głosem, Głosem wołającego na pustyni. Wtedy był czas na pytania i czas na odpowiedzi... Dziś - przesunął palcami po swej chudej nagiej piersi - kimże jestem? NIczym! Wydarto mi język milczeniem... Do Niego idź, Jego pytaj... - pochylił głowę opierając czoło aż na kolanach i oddychał prędko.

Wydało mi się, że teraz go zrozumiałem. Dzban jego był pełen do przelania. Przyszedł Drugi, odebrał mu uczniów, on sam zaś znalazł się w więzieniu... Widziałem, jak pod napiętą na bokach skórą gwałtownym podrzutem przesuwają się żebra. Ciałem jego zdawały się wstrząsać dreszcze.

- Czego tu stoisz? - mówił znowu, nie odrywając czoła od kolan. - Mówię ci: idź do Niego. On ma rosnąć - ja zaś będę malał, kurczył się, aż wreszcie przyjdą po mnie jak po dziecko... Idź - drażliwa niecierpliwość przeszła w łagodną namowę - idź... Czego spodziewasz się ode mnie? Jestem tylko uschłym drzewem. On zielenieje...

Jakby wielkim wysiłkiem rozprostował się. Ciało opadło w tył na mur. Oddychał spokojnie i głęboko. Widać było, jak mu pulsowały skronie.

- On jest życiem - mówił dalej. Zaczął mruczeć, jakby nucił pod nosem: - "Niewidomy przejrzał, chromy podbiegł, z trędowatego opadły łuski, nędzarz usłyszał najlepszą nowinę..." Tak, On jest... - zamknął oczy i kiwnął głową. - Idź do Niego. I inni niech idą. On wie wszystko. On przyszedł z nieba. On mówi prawdę. Moi uczniowie za Nim poszli. Mądrzy, roztropni uczniowie... Tylko ja nie mogę za Nim iść...

Nie zdołałem powstrzymać się od zapytania:

- Ty za Nim? Toś ty przecież Jego chrzcił, a nie On ciebie...

Uśmiechnął się jakby z politowaniem dla mojej niedomyślności.

- Matka karmi syna, ale syn, gdy dojrzeje, przerasta matkę - powiedział. - On chce, by deszcz z nieba spływał na ludzkie ręce, a potem dopiero na ziemię. On chce naszego śpiewania, ale gdy nam głosu zabraknie, kończy za nas, piękniej, niż zaczęliśmy... Duch ludzki ma swoją miarę. Tylko On miary nie zna. Jemu Ojciec dał wszystko. I kto do Niego przyjdzie - wszystko zyskał...

- Więc myślisz, rabbi, że On jest - przykucnąłem obok posłania ze słomy - że On jest Mesjaszem?...

Odpowiedział mi strofą z Ezechiela:

- Nie będzie więcej w Izraelu kłamliwych widzeń ani proroctw, których nie potrafimy zrozumieć... - Powrócił do swej pieśni: - "Niewidomy przejrzał, umarły ożył, ubogi usłyszał słowo pociechy..." Pytasz, czy On jest Mesjaszem? - rzekł, jakby jeszcze nie odpowiedział na moje pytanie. - On jest Tym, który miał przyjść. To przed Nim wydeptywałem drogi. Jego zapowiadałem. Przyszedł i przyniósł wybawienie. Za Nim idźcie. Zostawcie mnie! Zostawcie mnie! - wezwanie jego zabrzmiało gwałtownie. Wołał tak, jakby w lochu było oprócz mnie wiele jeszcze ludzi. - Zostawcie mnie! Jestem jak pusta muszla, w której ślimak zdechł. Jak chory, który został na drodze po Jego przejściu... Idźcie za Nim! Ja nie mogę służyć. NIe mam czym. Nie jestem Jemu potrzebny...

Już ci kiedyś pisałem: smutny jest los proroków, którzy dożyli końca swych przepowiedni. Słowa Jana tchną żałością. Jest w nim pustka, lecz nie ma w nim buntu. To dziwne! Przecież właśnie on, który się uważa za ostatniego z proroków, powinien się był spodziewać nie takiego Mesjasza. Tymczasem on się męczy czymś zgoła innym. Można by powiedzieć, że zazdrości swoim uczniom, którzy poszli za Nauczycielem z Nazaretu. Oni poszli - on nie mógł pójść... Jezus wtedy tak dziwnie powiedział, że Jan jest mniejszy niż ludzie Królestwa. Tych dwóch ludzi zdają się wiązać tajemnice, których nie potrafię rozwikłać.

- Lecz jesteś wielkim prorokiem... - powiedziałem. Chciałem go pocieszyć.

- Nie jestem prorokiem - zaprzeczył jak wtedy, gdyśmy go pytali imieniem Sanhedrynu. - Jestem głosem, który zamilkł... Nie potrzeba już głosu! - zawołał nagle.

Choć w jego słowach był jeszcze ból, na twarzy - zupełnie jak wtedy, gdy zza mego ramienia zobaczył nadchodzącego Galilejczyka - rozlała się jasność. Mówił z zapałem, z oczami utkwionymi w kolumnę blasku, w której wirowały błyskając drobiny kurzu.

- Teraz wszystko: ludzie, drzewa, kamienie, gwiazdy muszą mówić. Nie potrzeba mu głosu...

- Nie wszyscy jednak idą za Nim - zauważyłem.

Zdawało mi się, że na jego ciemnej twarzy zapalił się uśmiech. Lekko skinął głową.

- Wiem. Nie przyjmują Go. Ale On was zawoła - zapewnił z nieustępliwym przekonaniem - każdego w jego własnym dniu. Mnie także. Jeszcze raz będę Mu potrzebny. Raz jeszcze...

Czy mogłem się spodziewać, że to była moja ostatnia rozmowa z Janem i że życie proroka tak szybko dobiegnie swego kresu? Goście Antypasa byli już zmęczeni trwającą bez przerwy od sześciu dni ucztą. Ale tego wieczora przygasająca zabawa odżyła na nowo. Antypas, a raczej Herodiada, która, domyślam się, chce za wszelką cenę doprowadzić do zbliżenia między Antypasem i Piłatem, kazała gościom podać zamiast wina upajający napój wyrabiany w Syrii z ziaren kukurydzy, aby ich pobudzić na nowo do szaleństwa. Skutek był natychmiastowy: biesiadników ogarnął większy niż któregokolwiek dnia dotąd szał zabawy i rozpusty. Pili i jedli, jedli i pili, wrzeszcząc, rycząc, chichocząc, przytulając do siebie tancerki i dziewczęta, które roznosiły między nimi kosze z owocami. Jeżeli poprzednich dni mieliśmy orgię, to teraz orgia zamieniła się w istne rozpasanie na kształt ohydnych frygijskich uroczystości ku czci ich bóstwa. Nie wiem, doprawdy, kto w tej zabawie wodził rej: Rzymianie, Grecy czy Idumejczycy? Jonatas brał w niej także udział. W świetle lamp przysnutym błękitnymi smugami spalonego kadzidła, pod festonami kwiatów, w mdłym zaduchu potu i olejków, wina i sosów widziałem gęstwę półnagich splątanych ciał miotających się niby w gorączce. Stałem z boku i patrzyłem na to pełen obrzydzenia. Czekałem tylko sposobności, by móc niepostrzeżenie umknąć z sali. Kiedy widzę coś takiego, rodzi się we mnie razem z niechęcią poczucie obcości. Czuję się wtedy jakby inny niż wszyscy... Może zresztą nie tylko wtedy... Czy to sprawia choroba Rut? Czy posty i jałmużny, a także lata spędzone nad Pismami? Czuję, że jestem innym człowiekiem - i wcale mi z tym nie jest dobrze. Jest tak, jak Mu wtedy powiedziałem: czegoś mi braknie...

W tłumie zobaczyłem Antypasa. Siedział na tronie, a nad nim pochylała się Herodiada. Tetrarcha słuchając ogarnął ją ramieniem, ale ona odsunęła od siebie jego rękę. Mówiła do niego, jakby go chciała o czymś przekonać, czy też na coś namówić. Po raz drugi wywinęła się z jego objęcia. Niby urażona otrzymaną odmową, z głową podniesioną wysoko, odeszła między gości. Nie sądziłem, że zdolna jest ustąpić. Antypas zawołał ją, ale nie odwróciła się. Wróciła na swoje łoże w drugim końcu sali.

Niespodziewanie potrącono mnie, i to tak mocno, że o mało nie upadłem. Obejrzałem się gniewny: byłem przekonany, że to ktoś ze służby pozwolił sobie na taką nieostrożność. Ale zobaczyłem przed sobą Piłata. Prokurator szedł zataczając się. Małe jego oczy były stulone, rudy kosmyk zsunął się na zapocone czoło.

- Potrąciłem cię? - powiedział do mnie wyzywająco, jakby chciał wywołać awanturę. Ale zaraz zaczął się śmiać: - Ha, ha, ha! To ty, faryzeuszu... - Położył mi wielką łapę na ramieniu. - No, nie złość się. Pewno cię zanieczyściłem dotykając? Ha, ha, ha! Nie zdjął mi ręki z ramienia, przeciwnie, przygarnął mnie do siebie, jakby chciał mnie uściskać (co za ohyda: rano Antypas, w nocy Rzymianin!)

- Nie złość się - powtórzył. - Obmyjesz się. Trzeba się myć, trzeba mieć pod ręką balnea, tepidaria, sudatoria, fontanny... Woda jest potrzebna... Ha, ha, ha! Słuchaj, mój faryzeuszu - mówił, a ja czułem na karku jego bezwłose ramię, na twarzy zaś nieświeży oddech - podobno jesteś strasznie bogaty? Przez chwilę czkał i śmiał się na przemian.

- Lubię bogatych... Nigdy nie miałeś do mnie żadnego interesu? Czemu? Dlaczego nigdy mnie nie odwiedzisz? Chcę cię poznać bliżej... Słuchaj... Chcę, abyś przychodził... Pamiętaj... A woda jest potrzebna... Mówię ci... Ty się umyjesz, ja się wykąpię... Ha, ha, ha...

Zataczając się poszedł w stronę stołu. Lecz kiedy przechodził koło łoża Herodiady, królowa zatrzymała go chwyciwszy za tunikę. Pochylił się nad nią. Widziałem, jak zuchwale przesuwa dłonią wzdłuż jej ramienia aż po bark. Herodiada śmiała się patrząc mu w oczy. Pomyślałem, że jest pijana i gotowa jest rzucić mu się na szyję, a wtedy Antypas zdolny ją będzie zabić. Dobiegły moich uszu słowa prokuratora: "I cóż, ślicznotko, myślałaś?" Odpowiedzi nie usłyszałem, widziałem tylko, jak Herodiada opiera palec na gładkim policzku Rzymianina. Pełen zachwytu chciał usiąść obok niej na łożu. Ale tam siedziała Salome. Herodiada kazała córce wstać. Potem przywołała ją do siebie i powiedziała coś, wskazując środek sali. Mała niepewnie uniosła ramiona i wcisnęła między nie głowę. Wyglądało, jakby broniła się przed żądaniem matki. Teraz odezwał się do niej Piłat, a jego słowa sprawiły, że Salome z godnością odeszła od łoża. Rzymianin ze śmiechem wyciągnął się obok królowej.

Poszukałem wzrokiem Antypasa. Siedział jak przedtem na swym tronie, ale widziałem, że bacznie śledzi zachowanie Piłata. Jeżeli Herodiada chciała, aby ci dwaj ludzie zaprzyjaźnili się ze sobą - teraz zniszczyła ten zamysł. Albo może jest tak mądra, że prowadzi zawikłaną grę. Oczy Antypasa płonęły, ręce zaciskały się gniewnie na podstawce ciężkiego puchara. Wyglądało tak, jakby tetrarcha miał się zerwać za chwilę i cisnąć tym naczyniem w Rzymianina. Ale jeszcze panował nad sobą, bo tylko pił raz po raz wielkimi haustami.

Tymczasem mała Salome zepchnięta z łoża matki stała niepewnie na środku sali, w pustej przestrzeni, w której poprzednio tańczyły libijskie dziewczęta. Gdy widzę sylwetkę dziecka, budzą się zaraz we mnie dwa sprzeczne uczucia: serdeczność i gniew, że mam przed sobą kogoś zdrowego. W pierwszej chwili bardziej mi jej było żal; dziewczynka wyglądała niewinnie, dziwnie samotna wśród miotającyej się ciżby. Wolno, jakby z ciekawości, okręciła się na palcach i popatrzyła po sali. Nikt się nią nie zajmował. Dziewczęta, które poprzednio tańczyły, obsiadły teraz łoża gości. Pijackie wrzaski mężczyzn łączyły się z ich zachęcającymi chichotami. śledziłem małą wzrokiem. Na poły znudzonym, na poły rozbawionym ruchem uniosła nad głową chude ręce i znowu okręciła się na palcach. Wyglądało na to, że naśladuje taniec, który przed chwilą widziała. Arabscy grajkowie ciągnęli dalej swą melodię: huczały bębenki, piszczałki wydawały ostre, zwierzęce tony. Salome obracała się coraz zgodniej z rytmem muzyki. Jej małe stopy unosiły się zręcznie na wyprężonych palcach, srebrne koła na łydkach uderzały o siebie. Tańczyła niby to samo, co widziała poprzednio, a przecież jej taniec różnił się od tańca dorosłych kobiet. Wydawał się - bardziej dojrzały... Ta dziewczynka o ledwo podnoszących się piersiach zdawała się wiedzieć lepiej niż one, co oznaczają wszystkie przegięcia, falowania brzucha, wyrzuty nóg... Tamte, niewolnice, tylko wykonywały nakazane figury. Ona zdawała się wycieniowywać ich bezwstydne znaczenie. Od nieśmiałego obracania się przechodziła do coraz bardziej żywiołowych ruchów. Jej taniec zaczął zwracać uwagę. Muzykanci, spostrzegłszy wirującą królewnę, z większą siłą i szybkością uderzali w swoje instrumenty. Salome również przyśpieszyła taniec. Zdawało się, że zapomniała o wszystkim, co ją otaczało, posłuszna tylko wołaniu muzyki. Jej ruchy ścigały się z dzikim rytmem beduińskiej melodii, rozwiana kuttona odkrywała chude smagłe ciało. Nad jabłkami kolan migały uda, długie i wiotkie; piersi wydymały się jak pączki morwy przed wiosennym deszczem. Wydawało się niepodobieństwem uwierzyć, że ona nie wie, co oznacza każdy jej ruch! Nie zniósłbym, gdyby Rut... Nie zniósłbym? Czyż nie byłoby lepiej, gdyby choć tak mogła tańczyć? Teraz i goście powstali, by otoczyć kręgiem wirujące dziecko. Wiele rąk poczęło klaskać do taktu. Skrzące się od namiętności oczy pożerały Salome. Ta pantonima wchłaniała patrzących. Ja także czułem, że wbrew mojej woli, w miarę jak patrzę na ten taniec, budzą się we mnie przerażające porywy... Są chwile, w których najpiękniejsze halakki ulatują z głowy niby dym. Jesteśmy słabsi niż ciało... Gdy któryś z ruchów Salome był bardziej wyrazisty, nad kołem otaczających ją mężczyzn przelatywał pomruk niby wycie wilka w księżycową noc. Czasami zrywały się krótkie podniecone śmiechy.

Ktoś gwałtownie przedarł się do pierwszego szeregu koła. To był Antypas. Policzki pobladły mu. Oddychał prędko, na ustach miał grymas okrucieństwa. Wzrokiem ścigał dziewczynkę, ale jego oczy raz po raz biegły ku Herodiadzie, która także wstała z łoża i wsparta o Piłata stała po drugiej stronie kręgu. W tłumie roznamiętnionych ludzi tetrarcha i jego żona byli jak wcielona zmysłowość. Salome zdawała się motylem, który buja między dwoma kwiatami. Przenosiła na sobie furię pożądań, miłości i nienawiści.

Lecz w tejże chwili coś niedostrzegalnego sprawiło, że dziecko wypadło ze swej tanecznej ekstazy. Na skamieniałej twarzy Salome pojawił się wyraz lęku i pomieszania. Nagle przerwała taniec. Niby wystraszone zwierzątko pobiegła po okręgu koła, jakby szukając drogi ucieczki dla siebie. Stojący tupali i nie wypuszczali jej. Dopadła więc matki i ukryła głowę w zgięciu jej łokcia.

Wśród gości wybuchły krzyki i śmiechy. Podniecenie przelewało się znowu w orgię: jedna z dziewcząt zaczęła przeraźliwie krzyczeć, ściskana przez rzymskiego trybuna. Królikowie arabscy wracali na swe łoża, pędząc przed sobą dziewczyny niby stado kóz, kiedy nagle w całej sali zabrzmiał głos Antypasa: - Salome, tańcz dalej! Dziewczyna wyjrzała ukradkiem zza matki i znowu dała nurka pod jej ramię.

- Salome, tańcz! Zatańcz jeszcze raz... - Antypas mówił gwałtownie.

Postąpił ku niej.

- Zatańcz... Dam ci za to piękne zausznice. I naramiennik... - nie rozładowana namiętność rozdymała mu nozdrza. - Tańcz, Salome, jeszcze raz...

Tetrarcha mówił do małej, ale zdawał się swe słowa kierować do Herodiady.

- Tańcz. Dam ci niewolnicę, dwie niewolnice, dam ci pęk korali, perły, pierścień, dwa pierścienie... Wybierz sobie ze skarbca, co będziesz chciała. Tańcz tylko! Zamiast odpowiedzieć, mała skryła się jeszcze bardziej za matkę.

- Tańcz - mówił Antypas. chrypliwy jego głos stawał się dziki i porywczy. - Tańcz, proszę cię... Ja, król, proszę cię. Tańcz...

Był pijany, kołysał się na nogach, język mu się plątał.

- Tańcz, słyszysz!? - wrzasnął. - Każę ci... Jeżeli nie posłuchasz... Każ jej tańczyć! - zwrócił się do Herodiady.

- Wszak widzisz, że dziecko nie ma śmiałości - powiedziała mając wzrok utkwiony w mężu.

- Nie ma śmiałości, a tańczyła! - wybuchnął. - Ona musi zatańczyć dla mnie! Słyszycie! Namiętność mieszała się w nim ze wściekłością.

- Musi! Nie tańczyła dla mnie! Więc teraz niech dla mnie tańczy! Nie wiedziałem, że ona tak umie tańczyć... Ukrywałaś przede mną, by teraz, dla... dla... Ty!

- Antypasie... - powiedziała chłodno. Głos jej miał brzmienie metaliczne, wzrok nieustępliwie odpierał błyskawice czarnych oczu króla. Mówi się czasami, że kobieta kocha mężczyznę do szaleństwa. Ale miłość Herodiady umie zapanować nad szaleństwem. Patrzyła na niego jak pogromca na zwierzę, a ten Idumejczyk, którego ojciec mordował bez litości tych, których najwięcej kochał, uginał się pod jej spojrzeniem. Herodiada jest bardziej wnuczką Heroda niż Antypas jego synem. Zgaszony w swym wybuchu podjął chmurnie:

- Niech ona tańczy... Powiedz jej, niech zatańczy dla mnie... Zrobię dla niej, co zechce - w nowym porywie zaczął się uderzać pięścią w pierś. - Wszystko! Będzie miała, czego tylko zapragnie. Choćby pół królestwa... Słuchajcie - krzyknął obracając się do gości - jeżeli mała Salome zatańczy dla mnie jeszcze raz, dam jej wszystko, czego tylko zażąda. Choćby nawet połowę mego królestwa! Piłat parsknął śmiechem.

- Ho, ho, to koniec z tetrarchą. Muszę napisać do cesarza, że mamy już królową zamiast króla! Ale Antypas nie słyszał tych słów. Był podniecony, miotał się, kręcił, bił w dłonie, wykrzykiwał:

- Jeżeli Salome zatańczy dla mnie, klnę się na moje słowo królewskie: dam jej, czego zapragnie. chodźcie, chodźcie patrzeć, jak mała Salome tańczy...

Matka pochyliła się nad dziewczynką i przez chwilę mówiła do niej cicho. Mała powoli skinęła głową i posłusznie wyszła na środek sali, w nowo utworzony krąg ludzki. Muzyka podjęła swą melodię dziką i gwałtowną. Na twarzy Salome była nieśmiałość i lęk. Oczy miała utkwione w matce, jakby u niej szukając siły. Co za umiejętność zmuszania drugich do zależności od siebie! Herodiada uśmiechnęła się do córki, a ta odpowiedziała jej uśmiechem. Odchyliła głowę do tyłu, małe jej bose stopy poczęły miesić ziemię, z początku wolno, jakby dziewczyna wyciskała wino w kadzi, potem prędzej, coraz prędzej, aż wreszcie Salome rzuciła się w wir tańca. Znowu widziałem jej smagłe ciało wśród rozwianego muślinu, oczy szeroko rozwarte, rozchylone usta, małe rączki wykonujące tysiące szybkich ruchów. Cały bezwstyd tańca odkrył się znów przed patrzącymi. Usiłowałem nie myśleć, co ten taniec wyobraża, starałem się pamiętać, że mam przed sobą dziecko... Czy można mówić o sprawiedliwości na świecie, na którym dzieci mają zdrowie, by służyć rozpuście dorosłych? Wciąż mi kołatało w głowie: "Gdyby to była Rut..." Goście klaskali, a ich głośne i sapiące oddechy wydawały się śpieszne jak uderzenia ich dłoni. Antypas także klaskał. Z jego twarzy biła radość, duma, lubieżność. W wykroju szeroko rozpiętej kuttony widać było jego pierś pokrytą czarnym kręconym włosem; poruszał grubymi wargami, jakby coś smakował łakomie. Jego oczy to śledziły Salome, to znów biegły ku Herodiadzie. Przemogłem podniecenie, które i mnie ogarnęło. Ruszyłem ku wyjściu: chciałem skorzystać z tego, że wszyscy zajęli się tańcem, i uciec z uczty. Lecz nagle Salome uczyniwszy plugawy gest zatrzymała się. Prędko skłoniła się przed Antypasem i jednym skokiem dopadła matki. Gdyby tego nie uczyniła, roznamiętniony tłum skrzywdziłby ją chyba: setki rąk wyciągały się już ku niej. Zajadłe sapanie przechodziło prawie w krzyk. Idumejscy królikowie cmokali i z zachwytu szczypali towarzyszące im tancerki.

Znowu wybuchły krzyki, śmiechy, chichoty. Nad wszystkim jednak zapanował głos Antypasa:

- Chodź, chodź tu do mnie, piękna moja, ukochana gołąbko... Cudnie tańczyłaś...

Herodiada powiedziała słowo córce i ta na czubkach palców podeszła do tetrarchy.

- Chodź, niech ci podziękuję. Pocieszyłaś moje serce. Jeszcze nikt tak pięknie nie tańczył. Wspaniale...

Położył jej ręce na ramionach i mrużąc oczy z rozczulenia, pocałował ją w czoło.

- Prawda, że tylko dla mnie tańczyłaś, powiedz... I mów, czego chcesz. Słyszałaś? Przysiągłem wobec wszystkich, że dostaniesz, czego zapragniesz. No, mów, nie bój się. Złoto, niewolnicy, zamek - co powiesz, będzie twoje. Słyszysz, dostojny prokuratorze - jakby z wyzwaniem zwrócił się do Piłata. - Za to, że tańczyła tylko dla mnie, dostanie, co zechce. Mów, Salome, mów głośno, żeby wszyscy słyszeli...

Zapadła cisza. Mała obejrzała się na matkę. Widziałem, jak Herodiada lekko skinęła głową. Wtedy zręcznie wyśliznęła się z ramion Antypasa, cofnęła krok do tyłu, sprężyła jak do skoku. Rzuciła z odległości:

- Skoro chcesz mnie nagrodzić, królu - głos jej był niski, trochę drżący - każ mi dać zaraz na tacy głowę kłamliwego proroka, który jest w twoim więzieniu...

Powiedziawszy to, odbiegła i przytuliła się do Herodiady. Cisza zrobiła się jeszcze większa, tak wielka, że słychać było bzyk komarów lataających wokoło świeczników.

- Chcesz głowy nabi Jana Chrzciciela? - zapytał Antypas powoli, jakby nie wierząc własnym uszom. Z dziecka przeniósł wzrok na Herodiadę. W jego oczach błysnął śmiertelny strach. - Czy wam wino pomieszało rozsądek?! - krzyknął przeraźliwie kobiecym prawie głosem. - Ten człowiek jest święty, Boży... Wołał coraz głośniej, jak skazaniec wypierający się przed sędziami swej winy. - Czy wiecie, co się może stać, gdy podniosę na niego rękę? Toś ty ją do tego namówiła! - Przykucnął, aby mieć twarz dziecka na wysokości swojej twarzy. - Salome - mówił - dam ci wszystko, czego zapragniesz. Nie słuchaj matki. Dam ci złoto, perły, jedwab, niewonice, konie... No, mów, czego chcesz... Powiedz sama... Prędko.

Zduszonym głosem jak przedtem powtórzyła:

- Daj mi zaraz, królu, głowę kłamliwego proroka...

- Przekleństwo! - wrzasnął. - Podeszłaś mnie! - krzyczał do żony. - Nigdy ci tego nie chciałem dać! Podeszłaś mnie! Każdą rzecz dam jej, tylko nie to... Czy nie wiesz? Król, który zabija proroka, straci na zawsze swoje królestwo...

- Zachowujesz się jak dziecko - powiedziała spokojnie Herodiada. - Zawsze ci mówiłam: ja albo on... - syknęła ciszej. - Cóż ci może stać się, gdy ja strzegę twego dobra? - Teraz mówiła głośno, aby wszyscy mogli słyszeć: - Powiedziałeś, że jej dasz, czego zapragnie. Dałeś w zastaw słowo królewskie...

- Dałem słowo - stęknął. Znowu był przygaszony, starty w proch. Rozejrzał się po sali, po gościach, jakby zobaczył ich po raz pierwszy. Musiał widzieć Piłata, który uśmiechał się drwiąco - ale nie odpowiedział na ten uśmiech nienawistnym spojrzeniem. Bezradnie zdawał się szukać wokół siebie ratunku. Nagle, jak człowiek, który się chwyta lada jakiego oparcia nawet nie spróbowawszy jego mocy, zawołał:

- Rzymski prokurator będzie miał mi za złe tę śmierć...

Wzrok stojących pobiegł ku Piłatowi. Ten uśmiechał się ciągle, ale tym razem w jego uśmiechu była grzeczność. Słowa tetrarchy musiały mu przypochlebić.

- Jesteś królem - powiedział. - A to twój człowiek... Podobno buntował ludzi... Czyń, co chcesz...

Z rozpaczą patrzył znowu na Herodiadę.

- Przyrzekłeś - powiedziała.

- Nie mogę go zabić! - krzyknął.

- Chcesz więc złamać swe słowo? Powolnym głosem niby wyuczona papużka odezwała się Salome:

- Daj mi, królu, głowę kłamliwego proroka...

- Daj jej, co obiecałeś - rzekła Herodiada.

- Chcecie nieszczęścia, chcecie nieszczęścia - jęczał. Strach zabił w nim namiętność. Miał łzy w oczach. Wyglądał jak wstrętna kukła bezsilnej żałości.

- Jestem przy tobie - doszedł mnie cichy głos Herodiady.

- Lecz po co zabijać? Nie może mówić, jest w więzieniu... - spierał się z nią półgłosem.

Poruszyła ramionami.

- Póki żyje, może zawsze wyjść na wolność. A wtedy będziesz miał bunt, wojnę... Rzymianie zechcą się w to wdać - dodała jeszcze ciszej.

- To prorok - powtarzał - święty prorok...

- Nie ma co wieścić - rzuciła niecierpliwie. - Jesteś królem. A potem... - z lekceważeniem machała ręką. - To ważne, co jest...

- Ooo - zawodził. - Oo, o! Po coś kazała jej tańczyć? Nie byłbym obiecywał...

- Sam chciałeś.

- Sam! Sam! Po co ona tańczyła? Dziewczynka znowu powiedziała:

- Daj mi, królu, głowę kłamliwego proroka...

- Daj jej - powiedziała rozkazująco Herodiada. - Słyszałeś, co mówił Rzymianin? Będzie myślał, że chcesz osłonić człowieka, który buntował ludzi w Judei...

Tetrarcha ciężko westchnął. Trzymając się wciąż obu dłońmi za głowę, szedł wolno, zgarbiony, ku swemu tronowi. Usiadł na nim. Cisza wciąż zalegała salę, słychać było trzaskanie oliwy w lampach. Antypas zawołał:

- Proxenie! - jest to przywódca straży tetrarchy. - Idź - wydał rozkaz - zetnij głowę rabbi Janowi i przynieś ją tutaj na tacy...

Proxen skłonił się i odszedł. Nikt się nie odezwał, głuche milczenie wisiało nad salą. Ludzie zamarli z półotwartymi ustami, jak zamiera Jordan w gęstych uściskach MOrza Asfaltowego. Dziewczęta tuliły się trwożnie do siebie. Zebranych ogarnęła groza. Lampy mrugały, przez salę przelatywał podmuch rozpraszając gęste i sparte powietrze. Gdzieś z głębi pałacu doszedł stłumiony krzyk. Oddechy ludzi stały się głośniejsze. Było tak, jak chwilę przed pierwszym uderzeniem błyskawicy w sczerniałe, dławiące niebo. Namiętność i pijaństwo opadły z biesiadników. Każdy z nich rad był zerwać się i uciec, ale żaden nie śmiał poruszyć się z miejsca.

Potem usłyszeliśmy kroki. Zaczęły się one gdzieś w odległych zaułkach korytarzy pałacowych i zbliżały - zarazem śpieszne i powolne, coraz głośniejsze, uderzające każdym stąpnięciem w nasze serca niby w grzechotkę, która odpowiada na uderzenie własnym swym dźwiękiem. Człowiek ciągle szedł. Hałas kroków zdawał się brzmieć ogłuszająco. Wreszcie żołnierz ukazał się w progu sali. Gdy mijał mnie, zobaczyłem na tacy głowę... Płowosiwe włosy kąpały się we krwi, oczy były otwarte szeroko. Patrzyły w górę w obwieszone kwiatami sklepienie jak na wschodzące słońce. Proxen stanął przed Antypasem i wyciągnął ku niemu tacę. Ale tetrarcha zakrył gwałtownie oczy dłonią i zrobił odpychający, trwożliwy gest.

- Nie chcę! - krzyknął. - Oddaj jej! Żołnierz podszedł z tacą do Salome. Dziecko wzięło ją z jego rąk i ciągle idąc na palcach zaniosło ściętą głowę matce. Ta spokojnie skinęła głową. Ktoś zaśmiał się podobnie do nagłego skrzypienia żurawia u studni. Pierwszy przemógł grozę Piłat. Powiedział obojętnie:

- Buntowników należy tępić...

- Słusznie, dostojny prokuratorze - przytwierdziła mu Herodiada. - Żeby to było nauczką dla innych...

- Po Galilei znowu jakiś chodzi... - odezwał się jeden z gości.

Nagle Antypas zaczął wrzeszczeć dzikim głosem szaleńca:

- To nie jest inny! To on! On! Ja go zabiłem, a on znowu będzie chodził. Jego nie można zabić... On sam mówił: "Trzeba, abym malał, ginął, schodził z drogi..." To on! Wyjąc i szlochając zarzucił sobie płaszcz na głowę. Herodiada wstała z łoża i podeszła do męża. Objęła go za szyję, on zaś ciągle łkając przywarł do niej jak wylęknione dziecko.

Tej samej jeszcze nocy uciekłem z Macherontu. Nie ja jeden. Uciekli prawie wszyscy.

List XI

Drogi Justusie!

Zrobiłem więc tak, jak mi radziłeś. Ułożywszy sobie, że wyjdę wczesnym rankiem, wstałem przed świtem. Pogoda nie była zachęcająca: całą noc dął wicher i siepał gęsty zimny deszcz pomieszany ze śniegiem. Kiedy wyszedłem na dach, ostry powiew uderzył mnie i ogarnął, aż poczułem dreszcz na całym ciele. Wszędzie było biało. Słyszałem szemranie spływających ze ścian strug topniejącego śniegu. Już chciałem odłożyć moją podróż. Ale wtedy nagle przypomniałem sobie, że, jak mi ktoś mówił, taka sama była wtedy okrutna pogoda, gdy Oni wędrowali do królewskiego miasta. I jeżeli, przyszło mi do głowy, pragnę odnaleźć wszystko takie, jakim było, to powinienem iść bez ociągania się pod to obwisłe niebo miotające śniegiem i zimnem. To ty, Justusie, nauczyłeś mnie tego, że gdy się chce coś odkryć naprawdę, trzeba porzucić postawę człowieka patrzącego z oddali; gdy się chce kogoś poznać, trzeba stawiać stopy w jego ślady, nie wtedy, gdy je słońce wygładzi, ale wtedy gdy ślad jest głęboki i pełen podeszłego wodą śniegu. Widzisz, że pamiętam każdą z twoich rad, drogi mistrzu.

Wziąłem więc laskę, zawinąłem się w simlah i odmówiwszy modlitwy, opuściłem dom. Ulice były puste, targał się w nich tylko wiatr niby pies bezpański rozdrażniony głodem. Nogi mi zlodowaciały, zanim jeszcze doszedłem do pałacu. Nikt w nim teraz nie mieszka, ale wtedy umierał w nim ten potwór. Żarła go choroba, nie mógł sypiać. Opowiadają, że chodził nocami po pałacu i wył, jak wyje szakal w noc księżycową. Podobno wołał poduszonych synów Mariammy i Ferorasa - tego brata, którego również z dzikiej miłości kazał otruć. Zabijał wszystkich wokoło siebie, zabijał namiętnie, gorączkowo, jakby chcąc w ten bodaj sposób nie dopuścić do zdrady z ich strony... "Zabijam - miał napisać do cesarza - ponieważ mogą przestać mnie kochać. A ja chcę, żeby mnie kochali, żeby cieszyli się, gdy ja się cieszę, i żeby płakali, gdy ja płaczę..." August uważał go za szaleńca, toteż kazał legatowi Syrii wglądać w sprawy Judei, jakby kraj był już pod władzą rzymską. Dlatego to Cyryn, nie pytając nawet króla o zdanie, wydał rozkaz powszechnego spisu. Ludzie byli zaskoczeni, gdy im odczytano apografy. Przy następnych spisach, jak wiesz, wybuchały bunty i dochodziło do rozlewu krwi. Ale wtedy nie przyszło nikomu do głowy walczyć. Narzekając ludzie wyruszyli w drogę. Czas był właśnie taki jak w chwili, gdy opuszczałem miasto: z mlecznej mgły wynurzały się osypane śniegiem góry, drogi rozpłynęły się w oślizłe, lodowate błoto. Lgnąc w nim ciągnęły przez kraj karawany mężczyzn, przeklinających Rzymian i Heroda. Rzadko widać było kobietę: ich spis nie dotyczył, a w taki czas ohydny chyba tylko jakaś zakochana dziewczyna lub ta, która w żaden sposób nie mogła zostać sama, towarzyszyła mężczyźnie.

A jednak tych dwoje wyruszyło razem. Nie przestawałem o nich myśleć. Minąłem bramę Jaffską i zacząłem wędrować stokami góry Złej Rady. Zimno przenikało mnie do szpiku kości i z każdym krokiem wydawało mi się, że robi się jeszcze zimniej. Na północnych zboczach góry leżały płaty śniegu, spod których wypływały krętymi czarnymi strumieniami potoki wody podobne do wężów opuszczających gniazdo. Droga powoli szła w górę. Wiatr bił prosto w twarz tysiącem lodowatych kropelek. Przestałem czuć palce u nóg, tak były zmarznięte. Kark bolał mnie od sztywnego trzymania głowy. Chwilami podmuch zapierał mi oddech w piersi. Wtedy kurczyłem się w sobie i przestawałem w ogóle myśleć. Gdy wiatr przycichał, powracałem pamięcią do tamtych dwojga.

To nie była na pewno przyjemna podróż dla kobiety mającej rodzić tej samej jeszcze nocy. Nie wiem, czy jechała na ośle, czy też ze względu na wielkie ich ubóstwo szła pieszo, wsparta tylko na ramieniu towarzysza. "Szła jednak czy jechała - myślałem - musiała panować nad swoją słabością." Mogła nad nią zapanować. Matka wielkiego Cudotwórcy - może sama umiała czynić cuda? Wprawdzie ludzie z Nazaretu twierdzą, że cała ich trójka przez lata pędziła życie zupełnie zwyczajnie... Wydawało mi się to przedtem rzeczą niezrozumiałą. Z wolna jednak zaczynam to pojmować. Prorok - trudno mi o Nim powiedzieć "Mesjasz"! - skoro ma wystąpić dopiero jako człowiek dojrzały, musi się kryć ze swoją misją przez czas swego dzieciństwa. Ale kryjąc się posiada przecież moc, z której może robić użytek. On, który dziś uzdrawia, na pewno jako dziecko nie wiedział, co to jest choroba. I Ona, Jego Matka, nie mogła znać przerażającego strachu kobiety, na którą przychodzą pierwsze bóle, od nich zaś nie ma nadziei ucieczki... Kto wie, może idąc, nawet nie czuła na twarzy smagnięć wiatru; może Jej stóp nie paliła lodowata woda kałuż; może nie doznawała bólu nadchodzącego falami. Cierpienie, nędza musiały być w Niej tylko pozorem kryjącym przyszłą chwałę. Ludzie, którzy Ich mijali, zastanawiali się może przez chwilę, czy taka para wędrowców, ciągnących zda się ostatkiem sił po rozmiękłej drodze, zdoła dotrzeć przed zmrokiem do najbliższej wioski. Ale myśląc o tym - biegli dalej, niespokojni, czy starczy dla nich samych miejsca w zajeździe. Czy jednak ta Niewiasta szła naprawdę ostatkiem sił? Nie, nie, na pewno nie! Musiały już w Niej działać źródła Jego mocy. Musiała wiedzieć, że nie padnie na drodze, nie osłabnie przed czasem, zdąży dojść do miejsca, gdzie będzie mogła wygodnie urodzić. Zresztą, gdyby nawet była naprawdę słaba - wiedziała o tym, że nic Jej nie grozi! I najgorsze nie jest straszne, gdy się wie, że się skończy dobrze! Doszedłem do najwyższego wzniesienia drogi. Uderzenia wiatru były tutaj po prostu nie do wytrzymania. Ale ścieżka już zaczęła się zniżać, schodzić w dół. Przede mną leżała dolina, długa, rozległa, gubiąca się w dali. Naprzeciwko niej na wyrwanym z górskiego łańcucha pasmie leżało Betlejem. Miasto przysiadło między występami skalnymi niby skazaniec między dwoma strażnikami. Już po kilkudziesięciu krokach w dół wiatr zelżał. Za to zaczął padać śnieg. Powietrze napełniło się białymi płatami, które leciały wolno i ciężko, by w zetknięciu z ziemią zniknąć nagle.

Dowlokłem się do miasteczka zmęczony, zziębnięty i głodny. Kiedy dochodziłem, marzyłem już tylko o jednym: usiąść gdzieś przy ognisku. Przestała mnie pociągać chęć chodzenia cudzymi śladami. Ogarnęła mnie za to złość na samego siebie. "Po co - wymyślałem sobie w duchu - oderwałem się od mojej pracy, od rozmyślań nad Pismami, od tworzenia haggad? Zamiast tracić czas i zdrowie na wędrówkę po zimnie do miasta zamarłej przeszłości, lepiej było w cieple ognia szukać zrozumienia słów Przedwiecznego. Przecież to jest najważniejsze, a przynajmniej najważniejsze dla mnie." Poczułem, że mój gniew zwraca się przeciwko Niemu, jakby to On nakazał mi iść w ten obrzydliwy, rozmoknięty ranek do miejsca swego urodzenia. "Gdyby był Mesjaszem - kołatało mi w głowie pod nasuniętym na czoło kapturem - ułatwiłby tę podróż każdemu, kto by chciał iść Jego śladem. Byłby to także znak, że On jest Nim właśnie."

Nad drogą, bliżej niż inne zabudowania, stał khan - gospoda. Wszedłem do środka. Wyglądał zwyczajnie: ogrodzony okrągły podwórzec z podsieniami wokoło ścian. Był zupełnie pusty. środek, przeznaczony dla zwierząt jucznych, wyglądał jak jeziorko, pokryty wodą, spod której wyzierało błoto pomieszane z nawozem. W podsieniach, na wysoko podsypanym wale, osłonięte matami, paliło się ognisko, a nad nim kołysał się sennie jakiś człowiek, pewno gospodarz zajazdu, bo na mój widok szybko wstał i grzecznie przywitał mnie:

- Najwyższy niech będzie z tobą, gościu...

- I ciebie niech zawsze strzeże - odpowiedziałem.

- Obyś wracał szczęśliwie z każdej wędrówki.

- A twój dom niech ci nigdy nie będzie niemiły.

- Niech cię anioł strzeże przed zbójami i nieczystymi.

- Twoje komory zaś niech nie będą nigdy próżne.

Usiadłem wreszcie przy ognisku i poczułem miłe ciepło. Gospodarz ofiarował mi wino, chleb, ser, oliwki. Narzekał na pogodę, na Rzymian i na podatki. Kiedy zdjąłem płaszcz i zobaczył, że jestem faryzeuszem, zaczął mnie tytułować "rabbi". Z daszku nad podsieniami lała się woda, lecz jej szum nie był przykry, gdy się siedziało w tchnieniu ognia. Mój zły humor od razu ustąpił. Poczułem się nagle zadowolony, że tu przyszedłem i że dotrę nareszcie do źródła prawdy.

- Słuchaj - zapytałem gospodarza - czy od dawna jesteś właścicielem tego zajazdu? Było tak, jak przypuszczałem: khan należał poprzednio do jego ojca, a wcześniej jeszcze - do dziadka.

- Słyszałeś może coś o Jezusie z Nazaretu? Skinął żywo głową.

- Owszem, rabbi - rzekł - słyszałem. To Prorok. Było ich dwóch. Ale jednego z nich, Jana, kazał zabić tetrarcha Antypas.

- Czy to prawda - głos mi nie wiem dlaczego zadrżał, gdy pytałem - że ów Jezus urodził się tutaj, w Betlejem?

- Tak - odpowiedział śpiesznie - tu, w naszej gospodzie.

Utkwiłem w nim czujny wzrok. Miał czarne połyskujące oczy i bujną brodę spadającą aż na piersi. Znać było, że wyrósł w atmosferze życia zajazdu, w miejscu, gdzie krzyżują się wieści z całego świata. Nie trzeba go było zachęcać do mówienia. Nie czekając na dalsze pytania zaczął opowiadać. Przed laty - on sam nie był się jeszcze wtedy urodził - pod wieczór przybyło do gospody dwoje wędrowców. Khan był pełen po brzegi i nie było gdzie pomieścić przybyłych. Ojciec Margalosa (tak się nazywa obecny właściciel khanu) nie chciał ich z początku nawet wpuścić do środka. Ale zaraz ukazały się znaki świadczące, że nowi przybysze są wspaniałymi cudotwórcami: ściany zajazdu rozsunęły się, aby się wszyscy mogli pomieścić; śnieg z deszczem przestał padać i zrobiło się ciepło jak w miesiącu Tamuz; nad miastem ukazała się dziwna gwiazda z ogonem, wskazująca nim prosto na gospodę. Na ten widok oczywiście wpuszczono zaraz przybyłych do khanu i zwolniono dla nich najlepsze miejsce przy ogniu. Każdy z gości i gospodarzy chciał im służyć i okazać swoją cześć. Kobieta była ciężarna. Tej jeszcze nocy urodziła Syna. Wszystkie obecne kobiety usługiwały Jej: kąpały i przewijały Dziecko. Ono zaś było piękne jak żadne inne na świecie. Urodziwszy się, od razu umiało mówić. Zaraz wiadomo było, że przyszedł na świat wielki Prorok. Chłopiec rósł szybko jak młody pęd morwy: gdy miał rok, umiał już więcej, niż umie chłopiec piętnastoletni. Ciągle dokonywał cudów. Gdy zobaczył, że Jego Matka musi dźwigać wodę ze źródła u podnóża gór, uderzył nogą w kamień i ze skały wytrysnęło źródło. Płynęło ono obficie przez pewien czas, kiedy Jego rodzice przebywali w Betlejem. A gdy zapragnęli wracać do Galilei, Dziecko dotknęło rączką łańcucha przegradzającego podwórze, a pod tym dotknięciem posypały się z niego statery i denary. Rodzice Jego mogli sobie kupić całą karawanę osłów, by wygodnie powrócić do ziemi, w której mieszkali...

- Kłamiesz i kłamiesz - powiedział ktoś.

Słuchając opowiadania gospodarza nie spostrzegłem, że zbliżyła się do nas stara kobieta z dzbanem na ramieniu. Miała podwiniętą kuttonę i widać było jej nogi suche, z występującymi spod skóry żyłami, pokryte powyżej kostek błotem.

- Kłamiesz - raz jeszcze powtórzyła surowo, zaciskając usta, aż otoczyła je sieć drobnych zmarszczek.

- Po co tu matka przyszła? - mruknął niechętnie Margalos. Ale urwał i odwrócił głowę.

- Po to przyszłam, po co przyszłam - burczała stara - a ty nie kłam! Kłamiesz i kłamiesz...

- Więc to nie było prawdą, co twój syn opowiadał? - zapytałem. - A jak było? Nie zwracam się nigdy do zwykłej amhaarecki, ale tym razem ciekawość nie dawała mi spokoju. Kobieta musiała być zaskoczona moim odezwaniem się, bo milczała czas jakiś. Zanim coś rzekła, postąpiła bliżej. Stała przede mną wciąż z dzbanem na ramieniu, jak stoi żołnierz przed swym wodzem z podniesioną do ramienia włócznią.

- Jeżeli pozwolisz, rabbi, to ci powiem... - zaczęła niepewnie. - Wcale tak nie było, jak ci opowiadał mój syn. On myśli, że opowiadaniem kłamstw zabawi gości. Ale on głupi...

Odkaszlnęła. Nie obsunęła kuttony, więc wciąż widziałem jej nogi suche, spracowane, pokryte powyżej kostek czerwonym osadem błota.

- To było tak... - podjęła na nowo. - Dzień był jak dzisiaj. Zupełnie taki sam. Padał śnieg, błoto stało wszędzie, wielbłądy i osły trzęsły się z zimna, ich sierść pozbijała się w kudły, na ich bokach porobiły się ciemne zacieki. Strasznie dużo zjechało wtedy ludzi. To dlatego, że był ten spis... Kiedy przyszedł wieczór, gospoda pełna była zwierząt, a pod dachem leżał człowiek koło człowieka...

Zmęczyłam się okropnie. Upadałam po prostu ze znużenia. A mąż ciągle wołał, abym to biegła po wodę, to rozgniatała ziarno w stępie, to znowu pomagała obrządzać wielbłądy. Juda, mój mały synek, płakał na mych rękach, bo mi od zmęczenia zabrakło pokarmu. Już tylko wzdychałam, aby nadeszła noc i by ci wszyscy ludzie, którzy wciąż gadali i jedli, jakby nigdy nie mieli skończyć, ułożyli się do spania.

Ale właśnie wtedy przepchał się do mnie człowiek. Miał na sobie mokry płaszcz - musiał przyjść dopiero z drogi. Cicho, jakby inni nie wrzeszczeli, ile siły w gardłach, że aż w głowie trzeszczało, zapytał, czy nie mogłabym przyjąć do gospody jego i jego Żony. Tłumaczył, że dopiero co przyszli, że są bardzo zmęczeni, że jego Kobieta zasłabła kilkakrotnie w drodze, a spodziewa się lada chwila rozwiązania. Byłam jak szalona z umęczenia. Krzyknęłam na całe gardło: "Nie! Nie ma miejsca! Idźcie sobie gdzie indziej! Czy nie widzisz, jak jest pełno? Szukajcie sobie innej gospody!" Próbował mnie przekonać, że obeszli już całe miasteczko, ale nigdzie nie chciano Ich przyjąć. "Gdybyś okazała łaskę, a ludzie zechcieli się nieco ścisnąć - mówił wciąż tym samym łagodnym głosem - znalazłby się na pewno dla mojej Żony jakiś kącik... Ja sam mogę zostać na dworze." Tymi słowami rozzłościł mnie jeszcze bardziej, Juda bił piostką w moją pierś, z której nie mógł nic wyssać... Ludzie wokół gadali i wrzeszczeli jak opętani. W głupiej męskiej chełpliwości wygrażali Rzymianom. Spośród zgiełku doszedł mnie głos mego męża, który wołał na mnie; pewno chciał, abym znowu biegła po wodę do studni. Na myśl, że każe mi schodzić w noc i w zimno, ogarnął mnie szał wściekłości. Zaczęłam krzyczeć, jakby ten człowiek uczynił mi coś złego: "Precz! Precz! Wynoś się stąd! Słyszysz? Nie ma tu miejsca dla ciebie ani dla twojej Kobiety! Idź precz!" Musiałam krzuyczeć bardzo głośno, skoro mój mąż usłyszał ten krzyk i podszedł do mnie... On sam był zachwycony rejwachem panującym w gospodzie, rozmowami z przybyłymi, wysłuchiwaniem ich pletni i powtarzaniem bajd, które pozbierał od poprzednich gości. "Czemu tak krzyczysz na czcigodnego wędrowca?" - zapytał. Nie znosiłam tej jego kupieckiej uprzejmości. Uważał, że każdemu nowemu przybyszowi należy okazywać szacunek. To nie on się męczył - on tylko gadał, a potem zbierał pieniądze za nocleg i posiłek. Przeraziłam się, że mi każe zejść z mego posłania, o którym marzyłam, i oddać je żonie przybyłego! Wybuchnęłam: "Niech on idzie precz! Nie ma dla Nich miejsca! Chcesz, abym służyła byle żebrakowi? Przecież to dziad, który nie ma czym zapłacić za nocleg! Spójrz na niego!" Wyraz przerażenia, jaki pojawił się na twarzy przybyłego, przekonał mnie o słuszności moich przypuszczeń. To musiał być naprawdę biedak. Tym głośniej krzyczałam, szukając w tym ratunku dla siebie: "Znam takich! Teraz woła o chleb i ogień, a gdy przyjdzie do płacenia, potem będzie skomlał... Wyrzuć go! Niech się wynosi, on i Ta jego Kobieta!"

Moje słowa odniosły skutek. Z twarzy mego męża zniknął wyraz ugrzecznienia. Ale musiało mu być żal przybyłych, bo odwołał człowieka na bok i wdał się z nim w rozmowę. Tamten nastawał, prosił, wskazywał ręką za siebie. O parę kroków za nim stała jego Towarzyszka. Opierała się o jeden z drągów, które podtrzymują dach. Właśnie o ten, rabbi... Jej stopy tonęły w błocie jak teraz moje. Jej płaszcz nasiąkły wodą leżał w kałuży. Przyciskała zsiniałe dłonie do piersi. Jej twarz miała barwę ziemistą, oczy były zamglone, wargi zagryzione. Widać było, że zbliża się jej godzina. Ale ja znowu zaczęłam krzyczeć, bo mi się wydawało, że mój mąż ulegnie i każe Jej oddać moje posłanie. Prawie gotowa byłam rzucić się na Nich, bić Ich, jak mnie bił mój Juda. Mój mąż wzruszył ramionami, niechętnie podrapał się w głowę. Gdyby nie mój krzyk, może by Im w końcu pozwolił przycupnąć gdzie w kącie. Mężczyzna prosił tak usilnie, wciąż wskazywał na Kobietę, która bez słowa zmagała się ze swym bólem. Nie miałam dla Niej ani odrobiny litości. Stałam naprzeciw z zaciśniętymi pięściami. Mój mąż ruchem głowy wskazał im bramę gospody. "Chodźcie, coś dla Was znajdę..." - mruknął. Kobieta wpół zgięta chwytała się idąc każdego mijanego drąga. Mężczyzna szedł obok spoglądając z lękliwą nadzieją w twarz mojego męża. Ten doprowadził Ich do bramy, wskazał Im kierunek, coś powiedział. Wtedy wyszli. Mężczyzna prowadził Żonę ostrożnie, objąwszy Ją wpół ramieniem.

Jeszcze długo potem nie mogłam się położyć. Musiałam bez końca obsługiwać gości, piec im placki, nosić wodę, karmić wielbłądy. Wołano na mnie, popędzano, abym się śpieszyła, wymyślano mi, gdy nie mogłam nadążyć. Płakałam z bezsilnej rozpaczy. Juda głodny usnął na moim ramieniu. Za to mój mąż chodził wśród gości zadowolony, wysłuchiwał ich opowieści, dawał się częstować winem. Pogwizdywał wesoło i pobrzękiwał pieniędzmi, które nosił w skórzanej sakwie na brzuchu. Przechodząc koło mnie powiedział: "Pozwoliłem tym ludziom zamieszkać w grocie ze żłobem... Tam mniej dmucha". Odrzuciłam mu przez zaciśnięte zęby: "Trzeba Ich było wypędzić! Poszczuć psami! Bezwstydne żebraki!" "Co za giez cię dzisiaj ukąsił? - zaśmiał się dobrodusznie. - Biedni ludziska. Ta Kobieta może podobno urodzić tej nocy. Mogłabyś do Niej zajść..." "Jeszcze czego! - wybuchnęłam. - Niech sobie radzi sama! Będę się trzęsła nad byle żebraczką?! Komu się chce dzieciaka... - nienawiść buchała mi przez gardło niby krew. - Strasznie dziś, widzę, jesteś litościwy dla przybłędów bez asa!" I znowu pobiegłam, bo już ktoś wołał o szkopek dla wielbłąda.

Dopiero późną nocą goście skończyli jeść i gadać i ułożyli się do spania. Khan napełnił się chrapaniem. Mój mąż spał obok mnie. Nie pozostał na swoim posłaniu; oddał je, zresztą za dobrą zapłatą, jakiemuś gościowi. Kiedy przyszedł do mnie, buchało od niego wyżłopanym winem. Był ohydny... Pomrukując z zadowolenia usnął w końcu. Zepchnął mnie na bok, sam rozwalił się na środku. Na reszcie posłania musiało się znaleźć miejsce dla Judy. Ja już nie miałam się gdzie pomieścić; pozostała dla mnie goła ziemia. Ze zmęczenia nie mogłam zasnąć. Leżałam z otwartymi oczami, drżąc z zimna. Na podwórzu wielbłądy klęcząc stękały i kaszlały. Przestało padać. Potem przyszedł mróz i ściął wodę w kałużach. Ustało szemranie ściekającycej z dachu wody...

- Więc ściany waszego khanu nie rozstąpiły się? - zapytałem niecierpliwie. - I nie było gwiazdy, która miała wskazywać waszą gospodę? Wzruszyła ramionami.

- Kobiety jak ja - powiedziała - nie mają czasu na oglądanie gwiazd. To sprawa mężczyzn.

Choć mówiła długo, nie zdjęła nadal dzbana z ramienia.

- Ale słyszałam - podjęła po małej przerwie - że gwiazda była. Tak mi opowiadał Symche syn Tymeusza. Podobno także słyszeli głosy i śpiewy. Spotkałam ich, kiedy wychodziłam z groty... Tylko dlatego tam poszłam, że nie mogłam spać. Przypomniałam sobie, jak mi było ciężko, gdy rodziłam sama. Wzięłam garnek ciepłej wody, trochę oliwy, parę szmat... Ledwo udało mi się dotrzeć do wyjścia: wszędzie leżeli pokotem śpiący. Musiałam przestępować przez ich ciała. Któryś z nich złapał mnie za nogę... Jakby nie było dość tego, że służyłam każdemu z nich przez cały długi dzień! Na szczęście nie narobił krzyku. W grocie, o której wspomniał mój mąż, trzymaliśmy nasze zwierzęta: dwie kozy, wołu jarzemnego, oślicę. Stał w niej żłób, wypalony z pnia. Z otworu groty bił na ścieżkę słaby blask. Jeszcze nie weszłam do środka, gdy usłyszałam płacz Dziecka. Urodziło się, zanim przyszłam. Kobieta klęcząc przy żłobie pochylona przemawiała coś cicho do Nowonarodzonego. Pewno ci się wydaje dziwne, że zaraz po urodzeniu mogła się dźwigać i ruszać? Ale my, ciężko pracujące kobiety, wiemy, że gdy trzeba, nie wiadomo skąd biorą się siły. Jej mąż rozpalił w kącie ognisko. Nie było jednak przewiewu, więc grota była pełna ciężkiego, gryzącego dymu. Dziecko płakało, bo Mu ten dym wciskał się w oczka, i Matka płakała pochylona nad Nim.

Przeraził Ją mój widok. Myślała może, że przychodzę Ich wygnać z groty. Ale gdy zobaczyła, że chcę Jej pomóc, lęk ustąpił na Jej twarzy miejsca radości. Okazywała mi serdeczność, jakby już całkiem nie pamiętała, że to ja wypędziłam Ich z gospody. Przydało się moje przyjście: Ona była młoda i niedoświadczona. Trzeba Jej było pokazać wszystko: jak się Dziecko kąpie, jak Mu trzeba podawać pierś, jak się owija w pieluszki. Nie było w co owijać Małego: węzełek Kobiety był prawie pusty. Ledwie wykąpaliśmy Dziecko, już trzeba było prać. Starałam się Je zakołysać. Dym gryzł Je w oczy, drapał w gardło. Nie przestawało płakać. śpiewałam Mu piosenki, te same, jakie zwykłam była śpiewać Judzie. Wreszcie płacz Małego zaczął przechodzić w szloch: to znaczyło, że usypia. Położyłam Je w końcu do żłobu. I mnie oczy piekły, a głowa bolała, jakbym miała czoło ściśnięte sznurem. Jeszcze wydoiłam kozę, bo chciałam, aby Matka napiła się ciepłego mleka. Gdy wychodziłam, Kobieta podeszła do mnie. Powiedziała: "Dziękuję ci, siostro..." Objęła mnie ramieniem i przycisnęła policzek do mojej twarzy. Był mokry od łez: śmiała się i płakała jednocześnie. "Dziękuję - szeptała. - On ci odda..." Myślałam, że mówi o mężu, który wciąż męczył się nad podtrzymywaniem ognia. W skroniach mi szumiało. Ale gdy wyszłam z groty, owiało mnie świeże, ostre, orzeźwiające powietrze. Oparłam się o skałę. Noc kończyła się, kryła się w mlecznych oparach. Szron skrzył się na trawie. Przeczuwałam, że dzień, który nadchodził, będzie znowu okropnie męczący, bez chwili odpoczynku. Nie wyobrażałam go sobie po bezsennej nocy. A przecież zamiast wracać spiesznie i przespać się bodaj przez chwilę, wciąż stałam pod skałą, łykając powoli świeże powietrze nocne.

To wtedy zobaczyłam starego Tymeusza, jak szedł w towarzystwie swoich synów i jeszcze kilku pasterzy. Wyglądali groźnie ze swymi pałkami w rękach i z nożami za pasem.

"To ty, Saro? - zobaczywszy mnie obrócił się ku mnie. - Czy to prawda, że w grocie, w której trzymacie bydło, urodziło się Dziecko?" Głos mi zamarł. Tymeusz mimo swego wyglądu jest spokojnym człowiekiem. Ale w jego słowach, wydało mi się, była groźba. Czyżby chcieli napaść na ludzi, których ja nie wpuściłam do gospody? Dziecko? Cóż może pasterzy z dolin obchodzić Dziecko dwojga biedaków, które urodziło się w przeznaczonej dla bydła grocie? "Nie! Nie!" - zawołałam prędko. Myślałam, że moje kłamstwo ich zatrzyma. Ale oni, jakby mi nie wierząc, skierowali się ku grocie. Wtedy zastąpiłam im drogę. Zaczęłam wołać: "Czego wy od Nich chcecie? Nie puszczę was! To biedni ludzie... Nie pozwolę Ich skrzywdzić. Jeżeli wam trzeba pieniędzy, mam dwa denary... To niewiele, ale..." "Jesteś głupia, Saro!" - Tymeusz prychnął mi w nos z lekceważeniem. Wziął mnie za ramiona i odsunął z drogi. Wszedł do groty, a za nim jego towarzysze. Tylko Simche zatrzymał się na chwilę przy mnie i prędko opowiedział mi o gwieździe, o głosach i o światłości. Ale mu nie uwierzyłam. Nie słuchając nawet do końca jego opowiadania, pośpieszyłam za tamtymi. Kiedy wbiegłam za nimi do groty, zobaczyłam, że stoją w progu, jakby nagle onieśmieleni, i wodzą wzrokiem po niskim sklepieniu, z którego ściekała wilgoć. Wkradający się za nimi dzień odkrywał im wszystkie kąty groty. Kobieta na ich widok porwała się przerażona na równe nogi. Stała teraz z Dzieckiem na ręku, przyciskała Je do piersi. I tak zastygli naprzeciwko siebie: Ona i oni. Potem usłyszałam głos Tymeusza. Ze zdumieniem ujrzałam, jak klęka i podaje Kobiecie, niby jakiś dar bezcenny - białą kulę świeżego sera. Inni także poklękali. Na ten widok niepokój zaczął ustępować z twarzy młodej Matki. Jeszcze zdawała się nie rozumieć, co oznacza ten nocny hołd oddany Jej przez nieznanych, groźnie wyglądających ludzi w kożuchach. Ale temu, kto się uśmiecha do naszego dziecka, musimy odpowiedzieć uśmiechem... Postąpiła krok naprzód. Jak kapłan, który, zanim poświęci ofiarę, okazuje ją ludowi, wyciągnęła swego Syna na rękach do pasterzy:

- Czy naprawdę był taki piękny i zdrów? - zapytałem.

- Dziecko jest zawsze piękne - odpowiedziała. - Ale zdrowy bardzo nie był. Płakał często, a gdy płakał, płakała także i Matka. Wydawał się drobny i mały jak dzieci, które przed czasem przychodzą na świat, Matce brakło pokarmu, więc często bywał głodny. W grocie musieli mieszkać kilka dni, zanim wreszcie gospoda opustoszała i mogli się do niej przenieść. Było zimno, więc Dziecku spierzchła skóra i bolała. Długo jeszcze potem miał oczy chore od dymu...

- Twój syn mówił - powiedziałem - że On rozwijał się szybciej niż zwykłe dziecko.

Wzruszyła ramionami.

- Rozwijał się tak, jak by się rozwijał każdy inny chłopiec na Jego miejscu. Był zwyczajnym Dzieckiem biednych ludzi, urodzonym w zimnie, w głodzie, wśród niewygód...

- Czemuż jednak nie stworzyli Mu lepszych warunków? - wykrzyknąłem. - Skoro umieli robić cuda... On sam, jeżeli uderzeniem nogi wywołał ze skały źródło...

- áródło? Mój syn skłamał ci, rabbi. Miałam nieraz w rękach Jego nóżki. Były różowe, delikatne, zwykłe nóżki dziecka, wrażliwe na ból. Gdyby którą z nich uderzył o kamień, skaleczyłby się i płakał. Więc Matka czuwała, by się nie uderzył. Nie, On nie sprowadził źródła na szczyt wzgórza. Jego Matka, jak my wszystkie, musiała chodzić codziennie po wodę na sam dół.

- A te pieniądze, które posypały się z łańcucha?

- To też nieprawda! - wykrzyknęła. - Kłamliwy jest język próżnującego mężczyzny! Pieniądze... Gdy opuszczali nasz dom, Jego ojciec przyniósł mi jednego denara i powiedział, że więcej dać nie może, bo nie ma, ale jeżeli chcę, to mi zrobi jakiś sprzęt, ponieważ jest naggarem i zna się na robocie ciesielskiej. Powiedziałam mu, aby zrobił stół - i zrobił go. Oto ten, rabbi, który stoi obok ciebie...

Spojrzałem. Stół był ciężki, tak jak te, które się spotyka w bogatszych domach chłopskich, jedynie obrobiony staranniej.

- I to wszystko, co wiesz o urodzeniu Jezusa z Nazaretu? - spytałem na koniec.

- Wszystko, rabbi.

- Czy był tu kiedy jeszcze?

- Nie, nigdy. Słyszałam tylko, że chodzi po Galilei i naucza...

Wieczór zbliżał się, postanowiłem więc przenocować w gospodzie i wrócić do Jerozolimy dopiero rankiem. Kobieta odeszła; słyszałem, jak krząta się przy gospodarstwie. Margalos, widać zawstydzony słowami matki, nie odzywał się i tylko, siedząc z boku, podśpiewywał coś pod nosem. Mrok spływał na puste podwórze. Dopiero gdy już było ciemno, przybyła do gospody mała karawana kupców wędrujących z Hebronu do Damaszku. Trzymałem się od nich z dala - nie wyglądali na ludzi czystych. Zresztą ciemny, wilgotny wieczór na obcym miejscu, gdzie się czułem samotny, napełnił mnie smutnymi myślami. Wróciła pamięć o Rut... Cokolwiek mnie dotyka, odczuwam to poprzez lęk o nią... Zobaczyłem, że stara wychodzi z khanu. Zapytałem:

- Czy idziesz może w stronę groty? Chciałbym, abyś mi ją pokazała.

- Chodź więc, rabbi.

Znowu dął wiatr, ale niebo oczyściło się nieco z chmur i pokazały się gwiazdy. Kobieta niosła w stulonych dłoniach kaganek oliwny. Doprowadziła mnie do skalnej ściany, w której był niski otwór. Weszliśmy do środka. Grota pełna była zapachu zwierząt i wilgotnej słomy. Kobieta podniosła swoją lampkę. Wypalony w pniu żłób leżał na krzyżakach. Nad nim dyszał biały wół jarzemny.

- To tu - powiedziała.

- To tu... - powtórzyłem. Słoma była przegniła, żłób płytki i twardy. W kącie leżała sterta śmieci i odchodów zwierzęcych. "Tylko największy nędzarz świata - myślałem - mógł się narodzić w takim opuszczeniu." To nie było miejsce dla potomka Dawida, dla Proroka, dla Mesjasza.

Zrobiło mi się jeszcze smutniej. Miałem wrażenie, że niskie sklepienie obsunęło się na moją głowę i uciska mi czoło swoim ciężarem. Płomyk lampki pełgał, cienie niby spłoszone nietoperze biły się między ścianami groty. Wół przeżuwał głośno: ślina z jego pyska kapała do żłobu. Stara kobieta nie mówiła nic. Jeszcze raz obrzuciłem spojrzeniem wnętrze i wyszedłem na powietrze. Wiatr szumiał, szarpiąc w mroku jakiś niewidzialny krzak.

Bez słowa zawróciliśmy. Lecz po paru krokach pojawiło się w mojej głowie natarczywe pytanie, na które zapragnąłem natychmiast mieć odpowiedź.

- Słuchaj - zwróciłem się do kobiety - mówiłaś, że miałaś wtedy dziecko, syna. Zdaje mi się nawet, że nazywałaś go Judą. To nie jest ten, z którym rozmawiałem?

- Nie - odrzekła.

Szliśmy znowu przez chwilę w ciszy. Potem dopiero powiedziała głucho:

- Juda nie żyje...

- Czy to wtedy?... - zapytałem trochę nieśmiało. Teraz wydarzenia tamtych czasów zbiegały się w moim umyśle w jeden obraz. To chyba wówczas ten potwór kazał wymordować w Betlejem wszystkie małe dzieci? Aż dziwne, że On uniknął miecza trackich najemników.

- TAk - potwierdziła - zabili go żołnierze króla, gdy szukali małego Jezusa...

- Szukali małego Jezusa... - powtórzyłem. Zdawało mi się, że odnalazłem nowe ogniwo łańcucha, który powoli wynurzał się z ciemności.

- Więc to Jego szukali?

- Jego. O Niego pytali. Tamci jednak zdołali uciec poprzedniej nocy. Żołnierze nie chcieli w to uwierzyć. Grozili, ostrzegali. A potem, żeby być pewnymi, iż On im nie ujdzie, zamordowali wszystkich chłopców...

- Więc przez Niego straciłaś syna... - powiedziałem przez zęby.

Nie odpowiedziała. Poczułem jakby przypływ niechęci, prawie nienawiści do Człowieka, którego prawdę przyszedłem tutaj odkryć. Z gniewem zacząłem mówić:

- Nieźle ci się w takim razie wypłacili za twoje o Nich starania! Pewno dziś żałujesz, żeś Ich wtedy nie wygnała z groty - na śnieg i zimno?

- Nie... - dosłyszałem. Jej odpowiedź była cicha, jakby przychodziła z bardzo daleka.

- Żałuję, że byłam dla Nich nielitościwa i zła...

Zatrzymałem się. Prawie ze złością rzuciłem jej w twarz:

- Lecz przez Nich zginęło twoje dziecko! Chyba go nie kochałaś?!

Westchnęła tylko.

- Gdyby nie byli przyszli do was - mówiłem gorączkowo - może by wasze dzieci uniknęły śmierci. On ocalał. Ale za to trzeba było zapłacić życiem kilkunastu chłopców! Życie dzieci to rzecz nad wszelką cenę! - krzyknąłem. Przestałem myśleć o jej synu - ją miałem przed oczami. Wiatr rozdymał moją simlah. - Czy musiało tak się stać? - ciągnąłem, jakbym się spierał z kimś innym niż ta stara kobieta - dlaczego On jednych wskrzesza i uzdrawia, a drugim pozwala za siebie ginąć? Dzieci nie powinny umierać! Na twoim miejscu - gwałtownie skierowałem swe słowa do kobiety - znienawidziłbym Ich! Zarzuciłem płaszcz na ramię i ruszyłem w stronę khanu. Kobieta szła obok mnie. Gdy już byliśmy blisko ogrodzenia, zaczęła mówić:

- Jestem tylko głupia amhaarecka... Cóż ja mogę wiedzieć? Dlaczego miałabym Ich nienawidzić? To ja byłam dla Nich zła. A Oni mi tego nie pamiętali. Byli tacy dobrzy... Nikt nigdy się do mnie tak nie uśmiechał jak ta Kobieta i to Dziecko... Wyciągało do mnie rączki. Cóż - Juda może by i tak zginął? Może utonąłby w studni lub umarł z gorączki? We wszystkim wola Najwyższego... Cóż ja, głupia, prosta kobieta? Mówisz, że to za Niego zginęli nasi chłopcy? A on teraz podobno uzdrawia, wskrzesza, wypędza szatanów, mówi rzeczy piękne. To tak, jakby mój Juda sprawił, że tak jest...

Cóż miałem jej na to odpowiedzieć? Wróciłem do zajazdu, rzuciłem się na moje posłanie i usiłowałem spać. Sen nie od razu przyszedł. Widziałem spod dachu podsieni, jak na niebo występują gwiazdy. Moje podniecenie przeradzało się znowu w smutek. Wiem, dlaczego jestem smutny. Znowu nie odkryłem tego, co jedynie odkryte mogłoby mi dać szczęście i spokój. Kim On jest, Justusie? Dlaczego On raz sprawia cuda, a drugi raz pozostawia wszystko w nędzy? Gdyby Jego zwycięstwo mogło być moim zwycięstwem, zwycięstwem Rut... Ale to zwycięstwo wygląda jak klęska: moja, Rut, Jego samego...

List XII

Drogi Justusie!

Minęła zima, wiosna, jest już lato. Jak zawsze suche, skwarne, nieludzkie. Lecz ja go nie widzę. Nie omdlewam w żarze południa niby palma. Nie dostrzegam niczego dokoła siebie. Żyję, jakbym nie żył; jestem tylko bólem...

O, Justusie, pamiętasz, jak ci tyle razy pisałem, że nie zdołam chyba znieść dłużej tych ciągłych przypływów i odpływów w zdrowiu Rut. Dziś myślę o tamtych czasach jak o niemal szczęśliwych! Po każdym pogorszeniu człowiek miał dzień czy pół dnia ulgi. Odzyskiwał część sił. Wszystko to należy do przeszłości. Choroba weszła w nową fazę: nie ma już polepszeń, ale stałe pogarszanie. Dawniej wóz staczający się ze zbocza zwalniał czasami. Dziś biegnie - ciągle szybciej... Ten pęd zapiera mi oddech w piersi. Zataczam się jak człowiek, który stracił równowagę...

Czy nie należałoby powiedzieć sobie otwarcie, że nic już jej pomóc nie zdołam - że musi umrzeć?

Straszne słowo, którego dźwięk wywołuje dreszcze! Gdyby miała umrzeć... Dlaczego jednak? Dlaczego? Chciałbym krzyczeć: "Nie! Nigdy się na to nie zgodzę! Nie umarła, gdy zaraza zabijała obok setki, tysiące ludzi. Najwyższy wyprowadził ją wtedy bezpiecznie niby tych chłopców izraelskich, których Nabuchodonozor wrzucił do rozpalonego kotła. Czyż nie byłem Mu za to wdzięczny? Niepotrzebna Mu jest widać nasza wdzięczność... Ocalił ją wtedy - by teraz zabić..." Nie, nie powiedziałem tego! Ona żyje, rozumiesz, Justusie, żyje! I żyć będzie! Ja Jemu ufam, naprawdę ufam!... Jak zrobić, żeby ufać więcej? Powtarzam bez przerwy psalm: "Ty jesteś ucieczką moją i twierdzą... Ty okrywasz mnie piórami swoich skrzydeł... Przy Tobie nie boję się strachu nocnego ani strzały wroga, która przychodzi w mroku, ani zarazy, która razi w biały dzień..." Zamykam oczy i mówię z całym przekonaniem, na jakie się tylko zdobyć mogę: "Ufam, ufam, ufam - ale pozwól, że gdy otworzę oczy, jej zdrowie poprawi się..." Już nie proszę nawet: "Niech będzie zdrowa..." Błagam o to, co było... Ale otwieram oczy - i nic się nie zmienia! Jej zniekształcona, co dzień smutniejsza, co dzień bardziej obca twarz... Rut! Rut! Nie odchodź... Chcę ufać... Nigdy nie sądziłem, że mogę tak kochać i że można kochać tak całym sobą... Ona odchodzi... Jest coraz bardziej zmieniona, coraz bardziej daleka. Inna niż była... Znika jak sen, który dzień wymazał z pamięci. Jak ona wyglądała, kiedy się jeszcze potrafiła śmiać! Rut! Rut! O Adonaj...

Nie widziałem Go cały rok. Nie było Go w czasie święta Żniw, nie przybył na Chanukę, nie pojawił się w tygodniu Paschy. Domyślam się, co jest tego przyczyną: coraz więcej wrogów występuje przeciw Niemu. Jeśli saduceusze ochłodli nieco w swoim gniewie, to za to cała Wielka Rada pała teraz chęcią dostania Go w swoje ręce. Zgrzytając zębami wysłuchuje się w Ciosowej sali Jego słów, które powtarzają wysłani za Nim ludzie. On naprawdę zdaje się szukać wojny z naszymi chaberim. Podobno, gdy Go ktoś zapytał, dlaczego On i Jego uczniowie nie zachowują przepisów czystości, odpowiedział zwracając się do stojących w tłumie faryzeuszy: "Wszystkie te micvoth są waszym wymysłem, a wy postawiliście je wyżej niż przykazania Pańskie. To o was mówi nabi Izajasz, gdy powiada, że są ludzie, którzy czczą Przedwiecznego jedynie ustami, ale serce ich przykute jest do bogactw, sławy, władzy, umiejętności. Nie głośną modlitwą czci się nad wszystko świętego Szekinah. I nie wystarczy po wierzchu obmywać ciało czy garnek. Brud nie przychodzi z zewnątrz, nie to plami. To z serca wylewają się nieczystości i pokrywają całego człowieka. Dlaczego nie uczycie ludzi, jak się z tego brudu obmyć? Czy zachęcaliście ich, by szli do Jana? Nie! Chcecie, aby do was tylko szli, waszą tylko chwałę głosili. Każecie się czcić, nazywać "rabbi" - choć jeden jest tylko Nauczyciel prawdziwy, Mesjasz - lub żądacie, by wam mówiono "ojcze" - choć jeden jest tylko Ojciec wasz, który mieszka w niebie. Obciążyliście dusze ludzi ciężarami ponad miarę, ale sami dźwigać ich nie chcecie. I dlatego bądźcie przeklęci, wy, którzyście zamknęli drzwi, a klucz ukryli, że nikt wejść nie może! Bądźcie przeklęci, krzywdziciele wdów, dokładni w odważaniu ofiar z kminku, skąpi w ofierze serca! Bądźcie przeklęci, wy pomalowane groby, z których choćby się biel zmyło, będą dalej cuchnąć! Bądźcie przeklęci, którzy wychwalacie proroków, lecz ani jednej z ich nauk nie zapamiętaliście! ślepcy, przewodnicy ślepych! Zabijaliście każdego, kto był do was posłany! Bądźcie przeklęci, którzy nie dostrzegacie wielbłąda, choć komara zobaczyć umiecie..." To są straszne słowa. Gdyby nawet były raz tylko jeden wymówione, znaczyłyby one tyle co wypowiedziana wojna. Między NIm a Wielką Radą nie może już być nic poza nienawiścią. On śmiał wystąpić przeciwko nauczycielom wobec całej rzeszy amhaareców. Podobno miał o nas powiedzieć: "Słuchajcie tego, o czym oni mówią, ale nie postępujcie jak oni..." A tłum mu wtórował. Teraz już nie może być dla Niego ratunku...

A przecież - ja nadal nie potrafię Go uważać za wroga. Powinienem Go nienawidzić... I teraz jeszcze te przekleństwa... Niestety, znam fałsz i grzechy naszych chaberim. Po co On mówi o tym głośno? On chce - i słusznie - aby ludzie mieli czyste serca, nie tylko ręce. Kto wie jednak, czy przymusem zachowywania wielu przepisów czystości nie skłoni się grzesznika do cnoty? On mi się zawsze wydaje taki niepraktyczny. Czyż nie jest lepszy zachowujący czystość, bodaj tylko na zewnątrz, faryzeusz niż amhaarec równie grzeszny w sercu, jak brudny na ciele? On chce wszystkiego... A z drugiej strony, dopuszczając do siebie wszelką hałastrę: rybaków, celników, dziewki publiczne, zadowala się właściwie niczym... Gdzież sens w Jego uczynkach?

Siedziałem właśnie nad listem do Ciebie, gdy posłyszałem na progu szurgot sandałów. Odwróciłem się i ze zdziwieniem spostrzegłem, że mam przed sobą Judasza z Kariothu.

- Cóż ty tu robisz? - spytałem. - Czyście tu wszyscy przybyli? A jednak nie mogę się oprzeć odruchowi nadziei, że On przyjdzie i uzdrowi ją. Ale Judasz zaprzeczył ruchem głowy. Niespokojnym spojrzeniem obrzucił izbę: można pomyśleć - chciał się przekonać, że nie ma w niej nikogo obcego. Na palcach, ostrożnie, jakby się skradał, podszedł do mnie. Nigdy mi bardziej nie przypominał wystraszonego szczura. Lecz ten szczur przyparty do muru gotów był kąsać. Spod zwykłego tchórzliwego naskórka mego gościa wydobywał się płomień gniewu i rozpaczy. Położył palec na ustach nakazując mi milczenie. Nawet jego ruchy przestały być okrągłymi ruchami kupczyka z Bezety; stały się twarde, kanciaste, wyzywające. Nie byłem pewny, czy przyszedł ze mną rozmawiać, czy mi grozić. Potem nagle pojawiła się w mojej głowie myśl, że może Nauczyciel został uwięziony. Zapominając o jego wezwaniach do ciszy, zawołałem:

- Schwytali Go?

- Tss! - syknął, prawie kładąc mi rękę na ustach. - Cicho! Dlaczego krzyczysz, rabbi! Po co cały dom ma wiedzieć, że tu jestem? - Stał przy mnie pełen jednocześnie strachu i gniewu. - Nie, nie schwytali Go jeszcze. Ale Go schwycą jutro lub pojutrze. Teraz już im nie ucieknie. To koniec...

- Koniec czego? - zapytałem bardziej jeszcze zdziwiony jego zachowaniem niż słowami.

- Wszystkiego - rozłożył ręce z rozpaczą - naszych nadziei... On zdradził! - Dwa duże zęby błysnęły mu nad dolną wargą, właśnie jak u szczura.

- Zdradził? - byłem coraz bardziej zdziwiony, coraz mniej rozumiałem słowa Judasza. - Kogo zdradził?

- Nas! - wybuchnął. - Nas, ludzi, wszystkich... - teraz mówił z przesadą, jak zwykł był mówić, gdy oskarżał na targowisku swego sąsiada o nieuczciwą konkurencję. - Stchórzył... - jak każdy tchórz zarzucał drugiemu właśnie tchórzostwo. - Nie chce stanąć do walki...

- Nic nie rozumiem z tego, co mówisz - powiedziałem. - Siądź i opowiedz wszystko od początku. Możesz mówić spokojnie, tu nikt nie wejdzie.

Mimo mego zapewnienia raz jeszcze obejrzał się na wszystkie strony. Usiadł na zydlu z kolanami szeroko rozstawionymi. Połyskujące włosy zwisały mu znad policzków pasmami skręconymi w grajcarek. Zauważyłem, że gdy mówiłem ja, na jego twarzy pojawił się strach, ale kiedy on zaczynał mówić - strach ustępował miejsca zawziętości.

- Dobrze, opowiem ci, rabbi - rzekł.

Najpierw uderzył kilka razy zaciśniętą pięścią w kolano.

- Czy nie mówiłem ci zawsze, rabbi, że On, gdyby tylko chciał, mógłby wszystko? Ma moc, jakiej nigdy nie miał żaden człowiek. Słyszałeś o tym, co zrobił? O tym, jak nakarmił tysiące ludzi? Słyszałem, jak w Ciosowej sali opowiadano jakąś niebywałą historię o tym, że Nauczyciel w Dekapolu nakarmił cudem olbrzymią rzeszę goimów; nie wydawało mi się to jednak prawdziwe. Pamiętam, jak mówił: "Nie chodźcie do pogan ani do Samarytanów. Idźcie do synów Izraela... Syn Człowieczy przyszedł, by znaleźć, co było zginęło spośród wybranego narodu..." A także nauczał: "Nie myślcie o tym, co będziecie jedli..."

- Czy chcesz mówić o nakarmieniu tych nieczystych w Dekapolu? - zapytałem.

- To było za drugim razem - odpowiedział. - Ale pierwszy raz dał chleb wiernym. Przebywał wtedy nad morzem, w pobliżu Betsaidy. Przeciągał drogą olbrzymi tłum pielgrzymów zdążających na święto Paschy do Jerozolimy. Ale spostrzegłszy Go zatrzymali się, by posłuchać Jego nauk. Mówił do nich przez cały dzień, uzdrawiał, znowu nauczał... Kiedy zapadł wieczór, powiedzieliśmy do Niego: "Przerwij, bo już późno; słuchali Cię cały dzień, są na pewno głodni. Niech się teraz rozejdą po wsiach okolicznych, by kupić sobie chleba". Odpowiedział tak, jakby był zły, żeśmy Mu przerwali: "Wy dajcie im jeść". Wiedział dobrze, że na pustkowiu, na którym byliśmy, nie ma ani sklepu, ani też straganu. Zresztą ileż by trzeba było kupić chleba, by dać wszystkim! My nie posiadaliśmy, jak zwykle, ani asa. Ten głupiec Filip obliczył zaraz, że dla takiej rzeszy trzeba by kupić jęczmiennych placków za przynajmniej dwieście denarów. Dwieście denarów! Nigdy nie było w naszej kiesce takiej kwoty! Staliśmy, nie wiedząc, jak mamy postąpić. On zaś uczył dalej. Ty wiesz, rabbi, że On lubi wprawić człowieka w kłopot i dopiero gdy nie wiadomo zupełnie, jak postąpić, daje rozwiązanie, którego nikt nie oczekiwał...

- Tak - mruknąłem - wiem coś o tym...

To była słuszna uwaga.

- Wreszcie skończył mówić - ciągnął Judasz - i przywołał nas do siebie. "Co macie, zapytał, by dać ludziom?" Można by pomyśleć, że z nas żartuje. Andrzej bąknął: "Mały Marek ma w koszu pięć chlebków i dwie ryby... Ale to nawet dla nas nie wystarczy..." Jakby nie słyszał tej uwagi, rzekł: "Każcie, niech ludzie usiądą po pięćdziesięciu, aby łattwiej było rozdawać..." Postanowiłem zapobiec tej klęsce - byłem przecież pewny, że to się źle skończy. "Rabbi, przerwałem Mu, niechaj sobie idą. Cóż im damy? Pięć placków na taką gromadę to tyle co i nic... Rozdrażnisz ich obietnicą, będą z ciebie drwili..." Powtórzył stanowczo: "Każcie im usiąść". Szymon, który zrobi wszystko, czego On tylko zażąda, zaczął zaraz wrzeszczeć na ludzi. Obiecywał im chleb w imieniu Nauczyciela. Przyszło mi do głowy, aby uciec. Byłem pewny, że niespełnienie tej obietnicy nie ujdzie nam na sucho. On jest wielki Cudotwórca, ale czy mogłem przypuścić, że zechce zrobić tak nieprawdopodobny cud? Większy niż wtedy w Kanie! Kazał podejść do siebie Markowi, wziął z jego kosza chleb i ryby. Pamiętasz, rabbi, że On nigdy nie je chleba inaczej, jak tylko dzieląc go między najbliższych? Tak i wtedy: przełamywał każdy mały placuszek i podawał nam. Powtarzał: "Łamcie i dawajcie..." I słuchaj: to było wspaniałe! Kiedy przełamałem mój kawałek, zrozumiałem, że każdą cząstkę będę mógł przełamać jeszcze i znowu raz jeszcze, i tak ciągle... Odłamywałem od połowy placka kawałki, które były równe jego całości, i mogłem tak dzielić bez końca... Nie wiem, jak się to mogło dziać... To samo było z każdym innym kawałkiem. Chleb rósł w rękach. Ułomki, przechodząc w ręce ludzi, stwały się na nowo całymi plackami. Kto go zjadł - temu nic nie zostawało, ale kto go podzielił - ten mógł z każdej cząstki stworzyć sto, dwieście, tysiąc nowych placków jęczmiennych! To samo było z kawałkami ryby. Ludzie nie od razu zrozumieli, że obok nich dzieje się to, co nie wydarzyło się nigdy dotąd. Ale z wolna wśród siedzących począł rosnąć szmer zdziwienia i podziwu. Jedli i mówili, najedli się - i podnieśli wrzawę. Ich podziw był jednak niczym wobec naszego zachwytu. We mnie jakby piorun trafił. zrozumiałem, że On okazał wreszcie całą swoją moc. "Teraz - myślałem - musi się stać to, na co czekaliśmy. Bo jeżeli On potrafi mnożyć w nieskończoność chleb, to będzie mógł także rozmnożyć złoto, ziemię i broń... Kto Go wtedy zdoła zwyciężyć? A my zwyciężymy każdego!" Krzyk ludzi urastał we wrzawę, ta zaś zamieniła się w ryk, gdy On kazał zebrać, czego ludzie nie dojedli; tych ułomków zaś było dwanaście koszy, największych, jakie znalazły się wśród ludzi.

Gdy wszyscy opychali się chlebem, On siedział między nami wysoko na zboczu wzgórza i posilał się także. Wydawał się zmęczony, pełen zadowolenia. Kiedy jednak ludzie zerwali się z ziemi krzycząc i wiwatując na Jego cześć, na Jego twarzy pojawił się niepokój. Porywczo przyzwał nas do siebie. "Idźcie do łodzi i zaraz odpływajcie - rozkazał. - śpieszcie się!" "A Ty, Rabbi?" zapytał Szymon. "O mnie się nie trwóżcie. Idźcie do łodzi. Prędko!" "Teraz nie odjedziemy! - sprzeciwiłem się. - Uczyniłeś największy cud. Lud i my chcemy Ci oddać hołd należny..." Jakby z rozpaczą krzyknął: "Milcz! Zaraz płyńcie!" Ale i inni zaczęli się opierać: "Pozwól nam, Rabbi, zostać. Ludzie chcą Cię uczcić..." Nakarmiona rzesza wśród nie milknących okrzyków zbliżała się ku Niemu. Wyglądał na śmiertelnie przerażonego. "W tej chwili idźcie! Czy muszę wam to powtarzać? Idźcie, odpływajcie!" To prosił, to rozkazywał, odpychając nas od siebie. Jeszcze nigdy nie widziałem Go tak podnieconego. Przeraził nas gwałtownością swego strachu. Ulegliśmy Mu: choć niechętnie, zaczęliśmy się cofać. "Mnie chociaż pozwól zostać ze sobą... - szepnąłem ociągając się jeszcze. - Tamci są głupimi amhaarecami, ale ja żyłem w mieście..." Wybuchnął: "Ty pierwszy musisz odpłynąć!" Zeszliśmy na dół, na kamieniste wybrzeże. Woda była czarna, wydawała się gęsta. Odwiązaliśmy łódź. Na zboczu nad nami leżała wielka biała plama niby płat śniegu - to byli ludzie, którzy Go otoczyli. Krzyk ich spadał z góry na jezioro, biegł po jego marszczącej się powierzchni, jak odbijający się od wody płaski kamień, powracał echem od skał Galaadu. "Może by jednak wrócić?..." powiedział Tomasz. "Wracajmy!" - upierałem się. Czułem, że podobna chwila nie pojawi się już nigdy. Ludzie często przymuszają Go do cudu. Dlaczego my nie mielibyśmy tego samego zrobić? Skończyłoby się wreszcie to czekanie na rzeczy, które można samemu uczynić w każdym czasie! "Ludzie ogłoszą Go królem - przekonywałem. - On z jednego miecza uczyni tysiąc. Upomnimy się za nasze krzywdy..." "Wracajmy! Wracajmy!" podjęli inni. Byłem pewny, że zwyciężyłem. Przełożyłem nogę przez burtę. Ale wtedy Szymon mocnym uderzeniem wiosła odepchnął łódź od brzegu. "Nie! - zawołał. - Nauczyciel kazał odpłynąć!" "Jesteś głupcem! - krzyknąłem. - On nam będzie kiedyś wdzięczny za to, żeśmy Go zmusili..." W odpowiedzi gwizdnął mi wiosłem nad głową. "To ty jesteś głupi! - zadudnił. - Patrzcie na niego! Chce być mądrzejszy niż sam Rabbi! Rób, co On każe, a nie mędrkuj!" Cóż mogłem na to poradzić? Ten szoteh jest silny jak byk: zrzuciłby mnie do wody i utopił niby kociaka. Jestem pewien, że zrobiłby to bez wahania. Jego postawa przeważyła. Nikt już nie śmiał pisnąć słowa o powrocie. Andrzej, Jakub i Jan posłusznie wzięli za wiosła. Odpływaliśmy pod wiatr i bijącą w czub łódki falę. Jeszcze powtarzałem, prawie płacząc w bezsilnej złości: "Jesteście głupcy, głupcy! Gdybyśmy Go zmusili, On ujawniłby się światu. Głupcy! Jutro nie ci bogacze z górnego miasta, ale my bylibyśmy władcami Izraela! Głupcy, tchórze, prawdziwi amhaarece od bydła i zgniłych ryb..." Sapali w mroku, ale żaden nie odpowiadał. Wychodziłem z siebie. "Cielęta, owce bezwolne, głupcy! - rzucałem im w twarze nakryte chustą nocy. - Psy z podwiniętymi ogonami... Cóż za głupców On sobie wynalazł!" W gniewie i rozpaczy biłem pięścią w burtę łodzi.

Tymczasem czarna przestrzeń pochłonęła nas. Przestaliśmy widzieć wzgórze i plamę tysięcy simlah. Ale krzyk tamtych szedł ciągle za nami. Bił obok nas w wodę; to się zmniejszał na chwilę, to znowu urastał. Lecz w miarę jak oddalaliśmy się, zaczął cichnąć. I to nie rosnąca odległość go tłumiła. Zamierał. Może coraz ostrzejszy podmuch wiatru zgasił zapał pielgrzymów? "Może On, myślałem, obiecał z pierwszym świtem iść na ich czele - a teraz polecił im wypocząć? Ale czemu nas odpędził? My jedni byliśmy Mu wierni od początku." Nie wykrzykiwałem już i nie wymyślałem. Zapadłem w ponurą zadumę. Płynęliśmy w ciszy, która nas spowijała niby całun, dalej i dalej. Nad nami nie było widać gwiazd, ale widzieliśmy, że ich obracające się bicze znaczą gdzieś swoim obrotem upływające godziny nocy. Wolno, ale nieustannie wzmagał się wiatr. Łódź kołysała się coraz silniej. Bielejące pianą wały szły od dalekiego brzegu prosto na nas. Raz po raz woda chlustała przez burtę. Potężny wicher zawodził, targał drągiem masztu, grał na podtrzymujących go linach. W powietrzu słychać było niby prędki, gorączkowy tupot wielu stóp. Pamiętasz, rabbi, tamtą noc, gdy nas o mało nie zatopiła burza? Tym razem wiatr nie był tak gwałtowny, ale dął z nieustępliwą uporczywością, wzmagając z każdą chwilą swój napór. W końcu przestaliśmy się posuwać naprzód: wiosłując ze wszystkich sił, zaledwie potrafiliśmy się utrzymać w mniejscu. Od usilnego wiosłowania dłonie paliły nas, były sztywne i opuchnięte. Ci, którzy nie trzymali wioseł, wylewali bez przerwy wodę. Noc przesuwała się dalej po matowym niebie, wędrowała od pierwszej do drugiej, od drugiej do trzeciej straży... Zmuszony do nieustannego wysiłku, przestałem myśleć o tym, co się stało i co się mogło stć. Nie myślałem o niczym. Pot oblepił mi czoło, a na nim rozperlała się woda pryskająca prosto w twarz. Płaszcz i kuttona były mokre, kark mnie bolał od ciągłego schylania się nad bulgoczącą na dnie łodzi wodą. Wśród wycia wiatru słychać było tylko czasami pokrzykiwania Szymona i sapanie wiosłujących.

Byłem tak zajęty wylewaniem wody, że dopiero krzyk, który wydarł się z ust tamtych, zwrócił moją uwagę na to, co się działo. W pierwszej chwili zjawisko to wydało mi się czymś zupełnie zrozumiałym: pomyślałem, że wzeszedł księżyc i wisząc tuż nad powierzchnią morza rzuca na rozfalowaną wodę masę drgających połyskliwych smug, które tworzą przed nim niby wykładany płytkami srebra gościniec. Ale zaraz uświadomiłem sobie, że księżyc nie mógłby leżeć wprost na wodzie i - co ważniejsze - nie mógłby iść ku nam szybko, wysrebrzoną drogą. To, co wyglądało początkowo na prószący blaskiem krąg, okazało się jakąś olbrzymią Postacią ludzką, która szła czy płynęła, czy też leciała tuż nad wodą w zadziwiającym spokoju i obojętności wobec fal toczących się naokół, lecz kamieniejących pod Jej stopami. Zaczęliśmy ze strachu krzyczeć; niektórzy ponakrywali głowy płaszczami, inni rzucili się na kolana. Zjawa sunęła dalej, jakby nas nie dostrzegając. Przechodziła tuż obok - mijała nas. Wiosłujący opuścili wiosła i niektóre z nich porwało morze. Fala cisnęła nami do tyłu, o mało nie obaliła łodzi do góry dnem. Byliśmy bliscy utopienia. śmierć nas jednak przerażała w tamtej chwili mniej niż to widmo.

I wtedy nagle posłyszeliśmy tuż obok siebie głos ludzki. Tak dobrze znany. Jego słowa były mocniejsze niż przerażenie. Niepewnie wychyliliśmy głowy ponad burtę. To On stał na drgającej srebrnej drodze, pod którą usnęły fale. Nasz strach uleciał od razu, przemienił się w radość dziką i hałaśliwą. Filip klaskał, inni wołali, przywoływali, Go do łodzi. Zobaczyłem nagle Szymona, jak jednym susem przesadził burtę. Oniemieliśmy znowu. On zaś szedł ku Nauczycielowi z rękami uniesionymi, nieśmiało, jak człowiek, który po raz pierwszy po długiej chorobie próbuje chodzić. Patrzył wprost na Nauczyciela. Był już obok Niego. Lecz wtedy właśnie z wielkim szumem nadleciał wał wodny i zawisnął nad srebrną drogą. Szymon krzyknął - i natychmiast pogrążył się w wodę. Wynurzył głowę, prychając, bił rozpaczliwie ramionami, wykrzykiwał coś ponad fontannami rozpryskującej się wody. Nauczyciel pochylił się nad nim, ujął go za rękę i rzekł coś do niego. A potem lekko, jakby kipiące morze było miękką trawą, zbliżył się do łodzi, ciągnąc za sobą Szymona półwynurzonego, kurczowo uczepionego Jego ramienia. Pomógł mu przeleźć przez burtę, a potem sam wszedł do łodzi. Rozstąpiliśmy się, a kiedy już stał między nami, upadliśmy na kolana. Nikt z nas nie pamiętał, że dmie wiatr, biją fale... Zresztą to wszystko zaraz zniknęło... Niby lotem strzały - nie zagrabiwszy ani razu wody wiosłem - znaleźliśmy się w obliczu dnia i wybrzeża... Przed nami budziło się Kafarnaum, dotknięte pierwszym pocałunkiem słońca...

Aż dziwne, że to Judasz tak powiedział. Zawsze go miałem za człowieka obcego pięknu i uczuciom. Zresztą powiedziawszy to wstrząsnął się, jakby strącał z siebie obce, niemiłe dotknięcie. Na jego twarz, na której przed chwilą malowało się coś niby wzruszenie, wrócił wyraz niechęci, zawodu, gniewu - rozpaczy. Zaczął się sucho śmiać.

- Widzisz, rabbi - skrzywił usta - wtedy nawet mnie wydawało się wszystko słońcem, radością, pocałunkiem... Jest tylko jedna radość... - powiedział przez zaciśnięte zęby. - Ale On... - wzruszył pogardliwie ramionami.

- Lecz to, co opowiadałeś - przerwałem mu - to są rzeczy zdumiewające! Kim On jest, Judaszu? - Byłem tak wstrząśnięty jego słowami, że postawiłem mu to pytanie, jakby nie był kupczykiem z Bezety, ale uczonym sofer.

- Kim On jest? - powtórzył to pytanie wolno, jakby przeżuwał każde słowo. - Poczekaj, rabbi, póki ci nie opowiem wszystkiego. Kim On jest... Gdyśmy wyszli na brzeg, miałem na to pytanie gotową odpowiedź. On nam pozwolił odpocząć, ale ja nie mogłem spać. Myślałem właśnie o tym, kim On jest. Po południu wezwał nas, abyśmy poszli z Nim do synagogi. Widziałeś ją niewątpliwie, rabbi? To okazały budynek, zbudowany niedawno. Musiał wiele kosztować... Na wszystko są pieniądze, tylko ich nie ma dla nas... Bóżnica była pełna. Stał w niej cały tłum tych, których On nakarmił cudownie. Kiedy my wieczorem odpłynęliśmy, On im uciekł. Ale oni Go szukali, aż wreszcie znaleźli w Kafarnaum. Obskoczyli go zaraz w przedsionku. Chcieli wiedzieć, jak i kiedy przebył morze. Ale On im na to nie odpowiedział. Surowo, jakby zasłużyli na ten wyrzut, rzekł: "Szukacie mnie, bo dostaliście chleb. Innego Chleba szukajcie, a gdy Go zjecie, nie będziecie już nigdy głodni." "Gdzie Go można kupić?" - pytali. Wtedy powiedział: "Wierzcie moim słowom, a będziecie Go mieli..." Słysząc te słowa przysunąłem się bliżej. Odżyła we mnie nadzieja, że jednak może wróci chwila, w której można Go schwycić za rękę i zmusić do działania. "Daj nam znak, że Twoje słowa są prawdziwe - prosili ludzie. - Mojżesz zsyłał naszym ojcom wiele razy mannę z nieba. Zrób jeszcze raz cud z chlebem..." "Słusznie, słusznie - podszeptywałem. - On może to zrobić. I zrobi, tylko Go o to proście." Wydawało się, że słucha niechętnie ich słów. Rzekł opryskliwie: "To nie Mojżesz zesłał mannę na pustyni, ale Ojciec wasz. I dziś znowu daje wam Chleb, ten zaś jest życiem świata..." "Więc powiedz, gdzie go szukać - wołali. - Czy to ten, który Ty nam dałeś? Daj go nam znowu, niech jeszcze raz spróbujemy." Widziałem, jak zacisnął usta, zmrużył oczy. Wiesz, rabbi, niby ktoś, kto się zacina w uporze. Twardo powiedział: "Ja jestem tym chlebem". Ludzie cofnęli się, tak ta odpowiedź zabrzmiała niemile i odpychająco. On zaś mówił dalej, jakby tym więcej chciał ich zrazić: "Komu dam siebie, nigdy już głodny nie będzie..." Byli zaskoczeni. Spoglądali na siebie wzajem, wzruszali ramionami. "Widzę, że nie chcecie wierzyć! - zawołał. - A przecież dlatego zstąpiłem z nieba, aby żaden z was nie zginął!" Wybuchnęli okrzykami: "Co? Co On mówi? Co On powiedział? Z nieba? Z jakiego nieba? Czy On myśli, że Go nikt nie zna, że nie wiemy, kim On jest? Przecież to syn naggara Józefa. A jego Matka żyje w Betsaidzie. Dlaczego On nazywa siebie chlebem? Czy on oszalał?" Uciszył ich nagłym krzykiem: "Dość tego szemrania! Nikt - ciągnął - nie trafi do mnie, komu tego wpierw nie da Ojciec. Ale wy macie słowa Ojca i powinniście wiedzieć, jak iść do mnie. Mówię wam - znasz, rabbi, ten Jego sposób mówienia, gdy stara się wrazić pewne słowa w pamięć słuchaczy? - mówię wam: Kto uwierzył we mnie, znalazł życie wieczne. Tak, to prawda: ja jestem Chlebem. Wasi ojcowie jedli mannę, lecz poumierali. Kto mnie jeść będzie - nie umrze!" Teraz wołali ze złością, z oburzeniem i drwiną: "Co ty gadasz? O czym ty opowiadasz? Cóż to za bajki? Kto słyszał o jedzeniu ludzkiego ciała? Tyś oszalał naprawdę! Chleb z nieba - patrzcie! Meszugge! Jak chcesz, abyśmy Ciebie jedli: na surowo czy pieczonego?" Podziw, szacunek, cześć, jakie okazywali Mu po tamtym cudzie, rozsypały się niby ściana z gliny. Miałem dobre przeczucie: tamta chwila była jedyna. Gdyby nie ci głupcy, można Go było zmusić. Teraz już było za późno. Kpiono z Niego, wyśmiewano. Właśnie w Kafarnaum, gdzie był zawsze tak chętnie słuchany, w mieście, które nazywano "Jego miastem". Krzyki: "Meszugge! Szoteh! More!" dzwoniły pod zdobnym w wyobrażenia palm sklepieniem bóżnicy. Próżno rosz_hekkenneset chciał Go bronić. On nie chciał tej obrony. Zamiast ucichnąć, mówił z jakąś zaciętością, jakby mu zależało, aby wszystko stracić: "Mówię wam: Kto się nie naje mego Ciała i nie opije mojej Krwi - nie zostanie wskrzeszony! Bo tylko moja Krew prawdziwym jest napojem i tylko moje Ciało jest prawdziwym Chlebem..." Gdzie indziej może by Go po tych brutalnych słowach wyrzucono z synagogi. Ale w Kafarnaum ma za sobą Jaira i niektórych starszych. Ludzie więc tylko spluwali Mu pod nogi i odchodzili. Mówili: "Dość słuchania głupstw! Cóż to za gadanina, której zrozumieć nie można? Zostawmy tego szaleńca!" Pozostaliśmy przy Nim tylko my i mała gromadka ludzi, która stale Mu towarzyszy i także uważa się za Jego uczniów. Ale Jemu jakby było mało, że odstraszył tamtych; zwrócił się do nas, którzyśmy pozostali: "Zgorszyliście się? - zapytał. - A potem? Co będzie potem - pokiwał głową. - Duch ożywia, nie ciało - rzekł - ale moje słowa są Duchem... A wśród was są tacy, którzy mi nie wierzą..." - westchnął.

Rozejrzałem się. Ten i tamten spośród stałych słuchaczy wzruszał ramionami i odchodził. Gromadka wokół Niego była jak garść śniegu położona na słońcu. Dlaczego On tak postąpił? Czego On chce? Żeby w Niego wierzyć? Że On jest Chlebem, którym każdy może się obżerać, a mimo to nigdy Go nie zabraknie? Ja wierzyłem i wierzę, że On mógłby, gdyby zechciał, przynieść wielką przemianę... Ale On nie chce!

- Tak sądzisz? - zapytałem Judasza.

- Jestem tego pewien! - wybuchnął.

Gniew jak piana wystąpił znowu na powierzchnię Jego słów i myśli.

- Mówię ci, rabbi, On stchórzył, zdradził sprawę! Ale nie skończyłem ci jeszcze opowiadać. Słuchaj do końca. Przekonasz się, że mam rację.

Wykrzykiwał, był podniecony, zapomniał o ostrożności, z jaką do mnie przyszedł.

- Słuchaj - ciągnął dalej swoje opowiadanie. - Gdyśmy wyszli z synagogi, koło Niego było już tylko nas dwunastu. On kroczył przed nami z pochyloną głową, smutny, zgarbiony, bez słowa. Może teraz dopiero zdawał sobie sprawę z tego, co uczyniły Jego nierozsądne słowa. Ludzie na ulicy wołali na Jego widok: "Meszugge! Chleb z nieba! Szoteh!" Nagle odwrócił się do nas, powiedział szeptem, który wydał mi się krzykiem: "Chodźcie!" Od razu, natychmiast, nie mówiąc nikomu, gdzie i dlaczego idziemy, opuściliśmy Kafarnaum. Pognał nas śpiesznie przez Gischalę w okolice Tyru; zaprowadził nas między samych pogan. Zniknęliśmy między gojami niby igła w stogu siana. Jestem pewien: On zrozumiał, że przegrał, więc uciekł przerażony grożącym Mu zewsząd niebezpieczeństwem. Może teraz dopiero pojął, że czyha ono na Niego ze wszystkich stron? Przez wszystkie tamte lata przenosiliśmy się z miejsca na miejsce niby gromada ściganych zwierząt. Ale teraz to była ucieczka w strachu. On pędził przed siebie w ślepym lęku. Nocowaliśmy tylko w polu; jeśli wchodziliśmy między ludzi, to jedynie na chwilę, by zakupić chleba, a raczej aby o niego prosić, bo skąd było wziąć pieniędzy? Rzadko jednak udało się coś użebrać - Syrofenicjanie nie znoszą nas, Izraelczyków. Cały więc czas byliśmy głodni. On jakby tego nie widział, pędził nas naprzód i naprzód. Zawracał, kluczył, można by myśleć, że stara się zmylić ślad wobec kogoś, kto Go ściga. Nigdzie nie przemawiał, nie robił żadnych cudów... Uzdrowił tylko dziecko jakiejś pogance, która nie chciała odejść, mimo że odmówił jej prośbie. Po paru dniach takiej włóczęgi wróciliśmy do Galilei. Ale przemknęliśmy się tylko skrycie między miastami, nigdzie się nie pokazując. Ledwie zdołałem wpaść do żony filiarchy Chuza, by wziąć od niej parę denarów, żebyśmy znowu nie musieli głodować. W Dekapolu zwiedzieli się o Nim poganie i przyszli całą rzeszą, aby im uzdrawiał chorych. Zrobił wiele cudów, przemawiał do nich, a na koniec nakarmił ich cudownie. Nieczyści najedli się siedmiu chlebami, zaś odłamków zebrano cztery kosze! A myśmy chodzili z wpadniętymi brzuchami! W nim nie ma za grosz rozsądku. Obcych karmi - swoich głodzi i zamęcza. Już nóg nie czułem od tego marszu. Jego strach zaczął się i mnie udzielać. Teraz wziął łódź i popłynął z nami do Betsaidy. Wpadł do miasta jak po ogień: zobaczył się tylko ze swoją Matką, uzdrowił jakiegoś ślepca... To był ostatni cud, jaki zrobił. Od razu przyszło mi do głowy, że Jego moc zaczyna Go opuszczać. Poprzednio uzdrawiał, nawet wskrzeszał jednym słowem. Teraz musiał pluć człowiekowi w oczy, jakby był zamawiaczem, a kiedy spytał tamtego: "Czy widzisz?" - ślepiec przyznał, że nie widzi dobrze. Mówił: "Widzę ludzi podobnych do drzew..." Dopiero kiedy drugi raz dotknął oczu człowieka, ten przejrzał. Byłem pełen coraz gorszych przeczuć.

Nawet nie nocowaliśmy w Betsaidzie: tego samego dnia, w którym przybył, wieczorem popędził nas na północ. Wędrowaliśmy wzdłuż Jordanu ścieżką pod skałami, wspinającą się uciążliwie w górę. Idąc obok nas rozmawiał z nami dużo. Ale zauważyłem, że nie mówi nam nic nowego. Powtarzał dawniej głoszone haggady i maszale; jeszcze raz je objaśniał. Nie miałem już wątpliwości: coś się zmieniło... Jakby wyczerpał swoje siły na tych dwóch wielkich cudach. Był teraz jak człowiek, który wie, że ma umrzeć, więc tylko umacnia to, co mu się udało zrobić w życiu. Mieliśmy nogi pokaleczone od szybkiego marszu po skalistej drodze, osłabliśmy z głodu, dokuczał nam upał. Minęliśmy jezioro Merom, weszliśmy w dolinę błot. Prowadził nas dalej uporczywie na północ. W końcu znaleźliśmy się w kraju pięknym i przyjemnym; w głębokich wąwozach, gdzie Jordan płynie wąskim srebrnym potokiem przeskakując czarne głazy, panował rozkoszny chłód. Między gałęźmi wiązów, topól i sykomorów słychać było nawoływanie się ptaków. Dołem szumiała woda. Czasami spomiędzy listowia wyjrzał wierzchołek Hermonu, jeszcze obłożony płatami śniegu. Tu nareszcie Nauczyciel pozwolił nam odpocząć w bujnej, pachnącej trawie lub siedzieć na kamieniach nad pieniącym się potokiem. Sam na długie godziny odchodził gdzieś na ubocze i modlił się. Modlił się teraz więcej nawet niż poprzednio. Może błagał Najwyższego, aby Mu zwrócił siłę, którą utracił? śledziłem Go. Wydawał mi się niespokojny i bardzo smutny... To oni są temu winni! To przez nich On stał się nikim! Nic się już teraz nie zmieni: po staremu na Syjonie panować będą bogacze, kapłani, saduceusze...

Jestem pewien, że powstrzymał się tylko, by nie dodać: i faryzeusze.

- Lasem obeszliśmy Paneas, które stało się teraz stolicą tetrarchy i nazywa się Cezareą. Za miastem sterczy wysoka skała, a spod niej bije woda. Jest także w skale głęboki, czarny otwór niby brama, która prowadzi w głąb piekła. Goje rzucają w tę dziurę kwiaty i twierdzą, że składają w ten sposób hołd swemu bogu. Przechodziliśmy pod skałą ze wstrętem, a niektórzy z nas z lękiem. Lecz On tam właśnie zatrzymał się. Nie rozmawiał jeszcze z nami tego dnia; od rana szedł osobno, milczący, zamyślony. Teraz przywołał nas do siebie. Zapytał - jakby to pytanie trzeba było koniecznie postawić w miejscu, które wygląda na bramę do piekielnej świątyni pogańskiego bożka. - "Za kogo uważają mnie ludzie?" Spojrzeliśmy po sobie. Tyle się ostatnio różnych głosów słyszało. Służba Antypasa rozpowiada, że On jest Janem, który zmartwychwstał, i w to podobno wierzy sam tetrarcha. Inni mówią, że jest Eliaszem, jeszcze inni, że Jeremiaszem czy też Ezechiaszem. Powtórzyliśmy Mu to, On zaś słuchał naszych słów z pochyloną głową, z oczami utkwionymi w bijącą ze skały wodę. Nagle podniósł wzrok. Zobaczyłem, że ma oczy rozgorączkowane, niespokojne. Patrzył na nas, jak patrzy człowiek wtedy, gdy od słowa, które zaraz usłyszy, zależy jego los. Zdawało mi się, że cały drży. Ogarnął spojrzeniem nas wszystkich; nie było chyba nikogo, na kogo by patrzył specjalnie uważnie. Mnie się jednak wydało, że przede wszystkim zwraca się do mnie... Rzucił ostro, twardo, jakby ciskał naczyniem, w ten sposób wypróbowując jego moc: "A wy za kogo mnie uważacie?" Powtarzam: zdawało mi się, że On mnie o to pyta bardziej niż innych. Ostatecznie jestem jedynym wśród Jego uczniów, który się rozumie na życiu i widział trochę świata... Prawda? Ale cóż Mu mogłem odpowiedzieć? Gdyby się był o to zapytał wtedy, tam, nad morzem, zaraz po cudzie z chlebem, odpowiedź moja byłaby natychmiastowa. Wtedy przekonał mnie, że jest Mesjaszem. Ale Mesjasz nie słabnie przed zwycięstwem. Mesjasz nie może znać klęsk! Po tym wszystkim, co się stało, po tej ucieczce, czy mogłem Mu rzec, że jest wielkim cudotwórcą? Prawda, uczynił dwa wspaniałe cuda... Ale na nich skończyła się Jego moc. Poza cudami zaś - kimże On jest? Nikim i niczym... W ogóle to Jego pytanie było nie na miejscu. Czy i nas, myślałem, chce od siebie odstraszyć? Inni uczniowie stali cicho. Także nie wiedzieli, co mają odpowiedzieć. Czułem, że Jego wzrok staje się palący. Nagle rozległ się tubalny głos Szymona. Ten głupiec, jakby niczego nie dostrzegł z tych spraw, które się ostatnio zdarzyły, wrzasnął: "Ty jesteś Mesjaszem i Synem Najwyższego!"

Judasz chrząknął i niecierpliwym ruchem przeczesał swą rzadką brodę palcami obu rąk. Zamieniłem się cały w słuch. Nie bez zdziwienia uświadomiłem sobie, że bije mi serce.

- Zrobiła się cisza - podjął - bo takie słowo nigdy jeszcze nie padło między nami. Nie miałem pojęcia, czy On go zgani za to nierozsądne słowo - które przecież sam wywołał - czy też pochwali. Jego wzrok spłynął z nas wszystkich, spoczął na twarzy Szymona. Syn Jony stał przed Nim wielki, z nie domkniętymi ustami, uśmiechnięty głupawo i tym uśmiechem usiłujący pokryć zmieszanie. Nagle wydało mi się, że wszystkie lęki, niepokoje i smutki, jakie widziałem w ciągu ostatnich dni na twarzy Nauczyciela, gdzieś zniknęły. Radość ogarnęła ją, jak ogień ogarnia garść wysuszonej trawy. Gdy On się uśmiecha, wszystko zdaje się uśmiechać. świat jakby nie był wtedy sobą... Podniósł obie ręce, płasko zawiesił dłonie nad głową Szymona. "Błogosławieństwo Najwyższego - powiedział wolno, z powagą, ale także jakby z ledwo hamowanym zachwytem - niech spłynie na ciebie, Szymonie. Nie ty sam poznałeś to, coś rzekł, ale Ojciec mój powiedział to tobie. Ale dlatego daję ci dziś nowe imię. Będziesz się odtąd nazywał Kefa - skała, a na niej zbuduję moją Kenisztę - Królestwo moje - a bramy Gehenny nie zwyciężą jej! I tobie dam do niego klucze, abyś nimi mógł wszystko otworzyć i wszystko zamknąć. A co otworzysz na ziemi, otwarte zostanie tam, w niebie, i co zamkniesz tu, na ziemi - zamknięte zostanie w niebie."

- Cóż za obietnica! - zawołałem. - I to komu dana!

- Nieprawdaż, rabbi? - zawtórował mi. - Ten szoteh, ten amhaarec... On go zrobił pierwszym po sobie! Niewielka to wprawdzie będzie Keniszta, którą On chce zbudować. Gdyby teraz umarł, tworzyłoby ją tylko nas dwunastu - a nawet nie tylu! I godziny nie zostałbym pod wodzą Szymona - Kefy! Też mi skała! Głupiec i grzesznik! Żadna z sekt nie przetrwałaby swych założycieli, gdyby takich wyznaczali następców.

- Masz rację - przyznałem mu. - Tylko ty mógłbyś być ich przywódcą...

Mimo zacietrzewienia uśmiech przemknął po twarzy Judasza.

- A Szymon - zapytałem - pewno się stał od tamtej chwili niemożliwie dumny?

- Och - zaczął się śmiać jednocześnie gorzko i złośliwie. - Znasz go, widzę, rabbi. Zaraz też naraził się Nauczycielowi. Muszę ci jednak dokończyć... Ledwo ochłonęliśmy po tym wyróżnieniu go, gdy Nauczyciel siadłszy razem z nami na trawie zaczął mówić, że będzie teraz musiał pójść do Jerozolimy, a tam zabiją Go soferim, kapłani, starsi...

- Zabiją? - zawołałem. - Wydaje mi się, że to była przesada... Ale może ma rację? Tu wszyscy Go nienawidzą od tamtego uzdrowienia przy sadzawce Owczej. Nawet żebracy... - Nie pisałem ci, zdaje się, że od czasu Jego cudu woda już nigdy nie zakipiała. Ludzie stracili nadzieję na to, że się jeszcze kiedyś poruszy. Już nie ma tłumów w krużgankach. A Jonatas stracił dochód, bo jego służba pobierała od chorych czekających na poruszenie się wody po dwa asy. - Ale skoro czuje, że Mu grozi śmierć, niech tutaj nie przychodzi. W Galilei i Trachonicji łatwiej jest się ukryć...

- On mówi, że musi tu przyjść i że trzeba, aby cierpiał. Powiedział: "Cóż przyjdzie człowiekowi z tego, choćby cały świat zdobył, gdyby przy tym siebie zatracił?"

- Chyba naprawdę oszalał, Judaszu? - wykrzyknąłem. - Ten, kto ginie, nie zdobędzie niczego...

- Sam widzisz, rabbi, co się z Nim stało! - Judasz potrząsał rękami uniesionymi nad głową. - Nawet arcymądry wódz Kefa zrozumiał, że to wszystko straciło sens. Ale że jest teraz bardzo dumny, więc odprowadził Nauczyciela na bok, by Mu w cztery oczy zwrócić uwagę na niewłaściwość Jego słów. Tymczasem Nauczyciel, zaledwie to posłyszał, krzyknął na niego groźnie: "Precz! Precz! Precz z twoimi pokusami, satanah!" Dopiero po chwili, jakby się trochę opamiętał, dodał: "Nie wiesz, co pochodzi od Boga, a co od ludzi..." Wrócił do nas i mówił dalej: "Słuchajcie, dzieci! Kto z was chce iść za mną, musi wziąć swój krzyż i nieść go, jak ja go niosę..."

- Znowu mówi o krzyżu - powiedziałem bardziej zresztą do siebie niż do Judasza.

- Ciągle o nim powtarza - potwierdził. - Krzyż, krzyż i krzyż... Ładna mi Keniszta pod takim znakiem! On co prawda mówi, że zmartwychwstanie. Powiedział nawet, że nie umrzemy, póki Go nie zobaczymy przychodzącego w chwale.

- Mała i niepewna pociecha - mruknąłem. Doznałem tego, czego musiał doznawać Judasz: okropnego, odbierającego chęć do życia smutku. Rozpacz nad Rut, o której na chwilę, słuchając jego opowiadania, zapomniałem, wróciła znowu pomnożona przez ten smutek. świat wydał mi się ponury jak w czasie szarugi zimowej. Wszystko mi zbrzydło. - I cóż na to uczniowie? - spytałem jeszcze.

- Stracili ducha - rzekł Judasz - kręcili się i spoglądali na siebie z przerażeniem. Tak, to mała pociecha oczekiwać cudu, gdy Jego moc zniknęła i może już nie wróci... Zastanawiałem się, czy nie zostawić Go i odejść. Inni, daję na to słowo, chcieli to samo zrobić. On to zauważył. Zapytał: "Czy i wy chcecie mnie opuścić?" Wtedy odezwał się Szymon, lecz teraz pokornie i nieśmiało: "Dokąd wtedy pójdziemy? Do kogo - skoro uwierzyliśmy, że Ty, Rabbi, jesteś Mesjaszem?" Ale nie było w tym zapału. Nauczyciel wsparł głowę na rękach i znowu wydał mi się smutny, niespokojny, zbolały, jak przed tą rozmową u stóp skały pogańskiego bożka. "Tak - powiedział cicho - tylko dwunastu sobie wybrałem, lecz i wśród nich jest szatan..." Usłyszałem to i Szymon musiał także usłyszeć, bo spuścił głowę. Na pewno zrozumiał, że On o nim mówi...

- Więc odeszliście? - zapytałem.

- Nie... - zaprzeczył. - Oni, gdyby odeszli, naprawdę nie wiedzieliby, co ze sobą począć. Ja także nie odszedłem... Wrócę i będę się przyglądał... Może On odzyska swoją moc? Lecz wtedy chwycę Go za rękę... Ci głupcy nie przeszkodzą mi po raz drugi! Wymknął się z mego domu tak, jak do niego wszedł: cicho, ostrożnie, podobny do szczura. Wrócił do swego Mistrza, w którego zwątpił, a ja wróciłem do choroby, wobec której czuję się bezsilny... świat jest dla mnie wciąż niby chmurny, deszczowy dzień, jeden z tych, które przychodzą zaraz po Chanuce... Bo jeżeli On nie potrafi już uzdrawiać, gdzie znajdę jeszcze ratunek dla Rut?

List XIII

To mnie nieco uspokoiło. Byłem zresztą jak błędny, wciąż ją miałem przed oczami taką, jaką ją ujrzałem po powrocie: bezsilną, wychudłą, niezdolną do przewrócenia się z boku na bok... Pamiętasz, mówiłem ci dawniej, że ona jakby się wstydziła swego ciała. Wtedy jednak po raz pierwszy zobaczyłem na jej zapuchłej twarzy zobojętnienie na wszystko. Nie obchodziło jej, że wróciłem. Pozwoliła się obrócić twarzą w moją stronę. Lekko wysunęła usta, jakby mi przesyłała na odległość pocałunek. Ale nie interesowało jej nic: ani moje słowa, ani to, co jej przywiozłem. Nie odrywając głowy od posłania, skinęła mi ręką. Zawsze będę ją taką pamiętał: czarna głowa na pościeli i przerażająco chude ramię uniesione w górę...

Cóż ci mam jeszcze napisać? Wtedy wieczorem wydawało mi się jednak, że nadzieja powróciła. "Nie sądzę, aby było aż tak źle - zapewnił mnie Łukasz. - Ona jest bardzo słaba, ale..." Uczepiłem się chciwie tych słów. Żeby przeżyć tę noc, chciałem wierzyć, że to jeszcze nie to... Czy można spać, gdy się jest pewnym, że to stanie się już jutro? A może i dla mnie wszystko stało się obojętne? Chciałem tylko połknąć słowa lekarza jak łyk nasennego płynu, zamknąć oczy i nie obudzić się, aż będzie po wszystkim. Moje siły były wyczerpane aż do dna. Bałem się każdej nowej próby.

Zapadłem w ciężki sen bez snów, bez świadomości, że żyję...

Wyrwał mnie z niego krzyk. Ani na chwilę nie wątpiłem, co on oznacza. Zerwałem się trzeźwy, drżący, ale gotów jeszcze raz stawić czoła nowemu doświadczeniu. Wzywano mnie do niej. Był ranek wczesny, szary, chłodny. Może to zresztą tylko mnie było tak chłodno? Ubierałem się starannie, jakbym udawał się w podróż. Poruszałem się niby prędko, ale moja myśl rejestrowała z jeszcze większą szybkością każdy mój ruch. Prawie zaskoczony byłem, gdy mi powiedziano, że wprawdzie wszystko zdaje się świadczyć o końcu, ale nic jeszcze pewnego nie wiadomo... Zamiast posłać kogoś po Łukasza, udałem się po niego sam. Szedłem niby we śnie - znasz to uczucie, gdy biegniemy, a jednocześnie stoimy w miejscu? Siwa mgła przedranna wydawała się gęsta i kleista. Jacyś przechodnie szli, mijali mnie... Mózg pracował, robił spostrzeżenia: iluż to ludzi jest na nogach o tak wczesnej porze? Przecież nie każdemu ktoś umiera... Umiera? Nie, oczywiście że nie - rozmawiałem sam ze sobą. - To są mali rzemieślnicy, którym nigdy nie starcza dnia na pracę, kupcy, którzy biegną o tej porze na poszukiwanie towaru, celnicy udający się na swoje stanowiska, żebracy prześcigający się wzajem - by zająć lepsze miejsce pod bramą świątyni, dziewki - teraz dopiero wracające do domu... Jerozolima pełna jest takich ludzi. W dzień ich się nie dostrzega. Ja przynajmniej nie zwracałem na nich uwagi. Trzeba mi było wyjść o tak wczesnej porze... Lecz właściwie cóż mnie oni wszyscy obchodzą? Cóż mnie obchodzi cały świat? Rut umiera... Umiera? Od lat, od trzech długich lat widzę ją wciąż umierającą. Cóż warte będzie życie bez niej, bez tej troski o jej zdrowie? Ale może wszystko się skończy razem z jej śmiercią? Może i ja będę mógł umrzeć? Cóż mnie wiąże z życiem? Moja praca? Moje haggady? Głupstwa, nie rozumiem, jak mogłem tracić na nie tyle czasu... Zmarnowałem życie... Trzeba było trwać cały czas przy Rut... Nie, nie - broniłem się - muszę być trzeźwy. Człowiek nie jest stworzony do takiego trwania. Każdy z nas ma coś do spełnienia. Moje haggady mają swój sens. Gdyby Najwyższy nie chciał, abym je tworzył, nie kierowałby mego życia tak bezwzględnie jednym torem. Czy mogłem być kimś innym, niż jestem? I tak - i nie. Mogłem, gdybym był co innego znalazł w życiu. Choć trochę zadowolenia... Ale dla mnie każda radość przemieniła się w gorycz. Miałem Rut i Rut umiera... Sława, uznanie, szacunek - dalekie echa, których nigdy nie jestem pewny. Bogactwo? Jedna więcej troska! Tyle razy dziękowałem Przedwiecznemu za to, że mi je dał. Wydawało mi się, że jest ono nagrodą za moje życie. A cóż mi z niego przyszło? Nie zdołałem ocalić Rut... Gdybym był żebrakiem, gdybym był umiał żebrać...

Marzyłem o objęciu ramion, w które można wszystko wypłakać, i o dłoni, której dotknięcie czyni ból mniej gorzkim.

Na próżno, byłem sam, sam z całą moją żałością i z moją wiarą w Niewidzialnego. O Adonaj! Nigdy przedtem nie pojmowałem, jak strasznie trudną próbą dla naszych serc jest ta niewidzialność. Tylko dotykalne ramiona, tylko prawdziwe dotknięcie dłoni zdolne by były pozbawić smutek rozpaczy. Choć właściwie we mnie nie było wtedy rozpaczy. Rozpacz - to odrzucenie nadziei. Ja jej nie odrzuciłem - ona sama odeszła ode mnie. Pozostawiła mnie w pustce, w której nie ma miejsca nawet na bunt.

Do Niego przynieśli kiedyś paralityka. Tłum ludzi tłoczył się wokół domu. Nie sposób było dostąpić. Ale najbliżsi chorego nie chcieli pozbawić go pomocy Nauczyciela. Wnieśli krewnego na dach, rozerwali poszycie i spuścili Mu człowieka pod nogi. On nie zdziwił się, tylko patrzył na leżącego takim wzrokiem, jakby nie widział jego choroby lub jakby w nim widział inną chorobę, której właśnie nikt inny poza Nim nie dostrzegł... Powiedział: "Jesteś uleczony od twoich grzechów..." Ale potem wyrzekł także drugie słowo - i chory wstał.

Nie rozerwałem dachu, by Mu rzucić pod nogi Rut. Przeciwnie! Gdy wszyscy szukali u Niego pomocy i siły, ja zgodziłem się dzielić Jego słabość. Mówił wtedy: "Za dużo jest w tobie troski... Weź mój krzyż..." Czyż mogłem wiedzieć, że Jego krzyż to także krzyż każdego z ludzi i kiedy sądziłem, że oddając Mu swój krzyż, uwalniam się od niego, on do mnie wrócił z Jego krzyżem? Oto jest Jego prawda...

Słońce wzniosło się ponad góry i lewici uderzyli w trąby. Zatrzymałem się, by odmówić szema. Ale codzienna znana modlitwa zamarła mi na ustach. Zamiast mówić: "Słuchaj, Izraelu, Pan nasz jest jeden..." wybuchnęło mi z serca wezwanie: "Adonaj, oddaj mi Rut". I tak stałem, powtarzając te słowa bez końca: "Oddaj mi Rut! Oddaj mi Rut!" Lecz nagle nieznana jakaś siła zamknęła mi usta, stłumiła ten krzyk. Zdawało mi się, że drętwieję, że mnie odchodzą zmysły. Ale nie mogłem upaść. Umierałem i nie mogłem umrzeć. Ból, który krążył wokoło mnie jak gotujący się do skoku drapieżnik - rzucił się teraz i wpił wszystkimi pazurami w moje serce. To był szczyt bólu - cierń w otwartej ranie. Jak przez mgłę pojąłem, że tylko jedno słowo mogę jeszcze wymówić - muszę powiedzieć. Ono jedno było moim ratunkiem. Wyszeptałem wargami, które uderzały o siebie jak dwa kawałki drewna: "Jeśli tego żądasz - przyjdź i weź..." i znowu czułem, że się rozsypuję niby wypalony na słońcu dach pod uderzeniami kija i pięt. To nie ja ją wnosiłem przez strop do domu, gdzie On nauczał. To ja byłem domem - i to przez moje rozerwane ciało On dokonywał swego czynu.

...biegłem na górę. Biegłem prędko, lecz moja myśl biegła szybciej. Rut siedziała. Ale to dlatego, że ją podtrzymywali. Jej oczy uciekły pod górną powiekę; miała usta nie domknięte: między wargami widziałem zęby... Widziałem wszystko, tysiące szczegółów, których nie dostrzegałem - może wolałem nie dostrzec przedtem... Potem pozwolili jej opaść. To już nie była Rut... Mały skulony zewłok. Zda się odarty z wszelkiej godności... Dotknąłem ręki, jeszcze nie zimnej. To nie była już jej ręka.

Gdzie jesteś, Rut? Gdzie jesteś? To nie może być, że ciebie nie ma. Wiem, że jesteś... To wiem, czuję... Ale gdzie? Zawsze chciałem iść przed tobą, odsuwać wszelkie niebezpieczeństwa. Teraz ty poszłaś pierwsza... Nie ma cię... To nie jesteś ty - to tylko twoje leżące ciało. Płaczki krzyczą obok, muzykanci biją w bębenki i grają przeraźliwie na piszczałkach... Wiem, że tak jest, ale niczego nie słyszę. Ja także umarłem.

Nie, nie umarłem. Cierpię - to znaczy, że żyję jeszcze.

Tamten chory odszedł wyleczony. Dachu mego ciała nic nie zasklepi. Jestem domem otwartym szeroko na deszcz i na słońce...

List XIV

Drogi Justusie!

Wybacz, że od tak dawna nie pisałem. Trudno mi było pisać. Czas płynął, a ja pozostawałem za nim jak wyspa, którą minął prąd. Lecz nie - nie pozostałem. Nurt niósł mnie niby kawał suchego drzewa. Zapadłem w sen w ciągu dnia, a teraz otwieram oczy i zdziwiony rozglądam się wokoło: cóż się ze mną stało? Jesień dobiega końca. Minęły skwary i tylko sucha, pozbijana w bryły lub rozsypana w proch ziemia jest wspomnieniem letniej udręki. Na niebie każdego dnia cięższym zwałem układają się obłoki. Za parę tygodni wyleją się deszczem. Tymczasem jednak powietrze jest suche, duszne, wysysające. Wieczorem wiatr podnosi chmury rudego pyłu, potrząsa figami, z których zebrano już owoce; wlatuje do miasta i szeleści w zwiędłych liściach gałęzi, z których zbudowane są szałasy. Wszystkie ogrody, podwórza, place są nimi zastawione. Nadeszły święta i od dwóch dni żaden z mężczyzn nie spał i nie jadł w domu. Wczoraj wieczorem miasto płonęło tysiącem ogni, a na dziedzińcu świątyni odbywał się wielki taniec. Do Jerozolimy przybyło wielu pielgrzymów; ulice pełne są ludzi, którzy wędrują tłumem ku świątyni lub wracają spod portyków śmiejąc się, śpiewając, potrząsając świątecznymi wiązankami z gałązek cytryny, palmy, wierzby i mirtu, wykrzykując święte wezwanie wielkiego Hallelu: Hoszi.ah nna! Ja nie mogę być wesół. Nie przechodzą mi przez usta słowa: "Dziękuję Ci, żeś mnie wysłuchał i stałeś się moim Zbawcą. Wysławiajcie Pana, bo dobry jest..." Drażni mnie ta radość świąteczna. To na pozór wesołe święto Zbiorów wydaje mi się pełne gorzkiego smutku. Można by je równie dobrze nazwać świętem śmierci... Zdławiona upałem ziemia dyszy jak zmęczony osioł. Żałosny widok przedstawiają potoki wypalone do dna. Wszystko umarło, tylko człowiek pozostał żywy, jakby na urągowisko! Czemu nie można złożyć głowy i umrzeć także? Nie być wyrywanym co ranka ze snu przed czwartą strażą przez ten sam, wciąż odzywający się w sercu krzyk...

Rut nie ma - życie zostało. Nienawidzę go! Nie tylko że kołacze się w piersi, lecz po miesiącach walk, kiedy zdawało się, że i na nim leży ręka śmierci, zaczyna się prostować i odradzać. Choć tego nie chcę, powstają we mnie nadzieje... Nie mogę znieść tego przeplatania się śmierci i życia! Człowiek powinien żyć tylko dotąd, póki chce... Jesteśmy jak drzewa: zamieramy, ale potem przychodzą deszcze i zimna, a po nich wiosna i słońce, i znowu musimy rozkwitać. Po każdym płaczu powraca radość. Nie chcę jej! Rut nie ożyje... Chcę pozostać do końca już smutny, w żalu, z otwartą raną... Cóż, kiedy ona się zabliźnia! Po co? Czy ktoś zazdrości mi nawet mojego bólu? Powinno mi być teraz zupełnie obojętne, czy zobaczę Go jeszcze czy też nie... A przecież mocniej zabiło mi serce, gdy na dzień przed świętem Pojednania pojawił się w moim domu Jan syn Zebedeusza. Winienem także nienawidzić każdego wspomnienia, które się wiąże z tamtym czasem, gdy chodziłem za Nauczycielem jak żebrak_niemowa, który doprasza się litości. Wbrew temu Jan sprawił mi radość swoim przyjściem. Coś kojącego i uspokajającego (choć jednocześnie niepokojącego) przeszło z Nauczyciela na Jego uczniów. Ich proste twarze, ich niezdarne ruchy zdają się posiadać odrobinę Jego mocy. Zresztą Jan ma twarz ujmującą: dobrą, miłą, piękną, nawet myślącą... Zapytywałem siebie nieraz: "Skąd ta delikatność rysów u zwykłego amhaareca?" Skłonił się z szacuniem, a ja witałem go serdecznie. Zaprosiłem go, by usiadł, kazałem podać chleb, owoce, miód, wino. Łamał placki swymi grubymi dłońmi rybaka - tak nie pasującymi do jego twarzy, że wydają się rękami innego całkiem człowieka - jak zwykł łamać chleb Mistrz.

- Co u was słychać? - wypytywałem. - Co robi Nauczyciel? Musisz Go ostrzec, że liczba Jego nieprzejednanych wrogów w Jerozolimie wcale się nie zmniejsza...

Odpowiedział mi tonem nieco tajemniczym:

- Nauczyciel przyjdzie na święta do miasta...

Wyraziłem swoje zdumienie. To lekkomyślność, która się źle skończy. Powinien się trzymać jak najdalej od tego gniazda os. Jeśli już przedtem miał przyczyny, aby się kryć i uciekać, to teraz tym bardziej powinien się strzec. Choć Go nie było półtora roku w Jerozolimie, nienawiść wobec Niego ciągle rośnie. Jego życie naprawdę może być w niebezpieczeństwie. Nasi chaberim gotowi są porwać się na Niego. Kto Go obroni? Tłum? To niepewny sprzymierzeniec. Tak łatwo go oszukać! A cóż się dzieje z Jego mocą? Czy prawdą jest, co mi mówiono, że osłabła po tamtych dwóch wielkich cudach z rozmnożeniem chleba?

- Tak... Nauczyciel od dawna nie uczynił żadnego cudu... - przyznał Jan spuszczając głowę. - Stroni ostatnio od ludzi, przebywa tylko z nami... My także uważaliśmy, że nie powinien tu przychodzić. Ale On... Kiedy jego bracia krzyczeli, że powinien iść do Jerozolimy i pokazać światu, kim jest, odpowiedział, że nie pójdzie, bo Jego czas jeszcze nie nadszedł... Rzekł nawet tak dziwnie: "Ale wasz czas jest zawsze..." Kiedy jednak oni wyruszyli, powiedział do mnie i do Judy, abyśmy zabrali kobiety: Jego Matkę, moją, wdowę po Alfeuszu, Joannę żonę Chuza - i szli święcić czas Szałasów w Jerozolimie. Nic więcej nie dodał, ale ja wiem: gdy On wysyła gdzieś swoją Matkę, wtedy na pewno sam za Nią wkrótce pójdzie. Chciał może tylko zmylić tych, którzy chodzą Jego śladem. Jestem pewien, że przyjdzie...

- Więc je przyprowadziłeś?

- Tak, rabbi. I mam do ciebie prośbę z tym związaną: czy nie przyjąłbyś do swego domu Matki Nauczyciela razem z Jej siostrą? Miasto jest tak pełne ludzi, że trudno znaleźć dla niej dosyć wygodne pomieszczenie. Ona niczego nie żąda - ale ja nie mogę Jej umieścić byle gdzie. To przecież Jego Matka. Ona wiele myśli o Nim, modli się... Ona nie jest jak inne kobiety... W twoim domu, rabbi, byłoby Jej dobrze.

- Chętnie. Dom, jak widzisz, obszerny. I pusty... Przyprowadź je, a niczego im nie zabraknie.

Chciałem jeszcze dodać: "Jeśli On przyjdzie, niech także u mnie zamieszka". Ale powstrzymałem się. Gdyby teraz właśnie wydało się, że On ukrywa się w moim domu, naraziłbym się wszystkim. Nienawiść do Niego przeniosłaby się na mnie... To byłoby pozbawione rozsądku. I tak mam dość wrogów, choć przecież robię, co mogę, by z każdym żyć dobrze. Zresztą wolę Go nie widzieć w moim domu. Gdy chciałem od Niego uzdrowienia Rut, zdawał się nie dostrzegać mego wezwania. Dziś, kiedy już jest za późno, widok Jego postaci przy jej pustym posłaniu byłby dla mnie nie do zniesienia! Tego samego dnia pod wieczór Jan przyprowadził obie kobiety. Wtedy gdy chodziłem za Nim, płonąłem ciekawością zobaczenia, jak wygląda Jego Matka. Deptałem po Jej śladach w Nazaret, wyobrażałem Ją sobie w Betlejem. Teraz nie mogłem się doczekać chwili, gdy Ją ujrzę. Kiedy weszli do mego domu - byłem zaskoczony. Może zresztą tak jest zawsze, gdy zbyt wiele oczekujemy? Ona jest zupełnie inna niż moje o Niej wyobrażenie. Niepozorna Kobieta o twarzy spalonej wiatrem i słońcem, Amhaarecka, której byś nie wyróżnił w tłumie. Jedno jest w Niej tylko: na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie dziewczynki. Matka dorosłego syna, gdy jest nadto ciężko pracującą wyrobnicą, powinna mieć wygląd zniszczonej staruszki. Ona pozostała w całym blasku młodości: kwiat, który rozkwitł i w swym nietkniętym rozkwicie pozostał. Jej siostra, podobno od Niej młodsza, wydaje się Jej babką. Czarne oczy Maryi pełne są życia, po Jej ustach przemykają uśmiechy jak biegnące po polu plamy słońca. Cóż za podobieństwo między Nią a Jej Synem! Ta sama twarz w dwóch powtórzeniach! Ta sama - i całkiem inna. Przy jednakowych rysach On jest męski w każdym szczególe twarzy: maluje się na niej spokój, wola, siła, energia, opanowanie. Jej twarz jest twarzą kobiety: tchnie oddaniem, ofiarnością, dobrocią, ufnością. On ma postawę, która każdym ruchem mówi i przekonuje. Ona zdaje się bez przerwy nasłuchiwać i czekać. Czekać? Na co czekać? Nie wiem... Każda kobieta czeka na miłość, czeka na jej owoc. Ona jedno i drugie ma już poza sobą. A mimo to czeka?...

Jej głos ma brzmienie łagodne, lecz podobnie jak u Niego nie pozbawione stanowczości. Mówi zresztą cicho i mało. Jest zupełnie inna niż Jej siostra, która się odznacza gadatliwością i hałaśliwością jak prawdziwa Galilejka (zresztą nasze Judejki nie są cichsze!). Musi lubić dzieci, bo wystarczyło Jej przejść kilka ulic, by już cały korowód czarnowłosych nagusów biegł obok wykrzykując coś do Niej, jakby Ją znał od dawna. Po raz pierwszy od tylu lat - pierwszy i ostatni - słyszałem dziecinne głosy w przedsionku mego domu... Odprawiła malców uśmiechem, czasem dłonią dotykając głowy lub policzka któregoś z nich. Ta kobieta to prawdziwa matka rodu: powinna była mieć wiele dzieci i wnuków, które by Ją otaczały i ze wszystkim do Niej przychodziły. Jeden Syn - to dla Niej za mało!

Weszła do mego żałobnego domu z uśmiechem - i wraz z jej przybyciem zelżał nieco panujący tutaj nastrój smutku. Ileż w Niej pogody! A przecież nie jest Ona wcale wolna od trosk i niepokojów. Wystarczy, że ktoś obok Niej powie o niebezpieczeństwach grożących Nauczycielowi, a już nagły błysk w Jej oczach zdradza uczucie, które żyje w Niej i tylko pozostaje ukryte jak ogień pod stożkiem popiołu. Jestem pewny, że lęk o tego jedynego Syna nie opuszcza Jej ani na chwilę. To jest Jej tajemnica, jak Ona może, żyjąc z tym lękiem, ustrzec się od goryczy i rozdrażnienia, od gniewu i od oskarżeń. W każdym swym słowie do ludzi i o ludziach jest pełna słodyczy i wyrozumiałości...

W nocy, nawet we śnie, pamiętałem ciągle, że Ona jest pod moim dachem. Nie przeszkodziło mi to obudzić się jak zawsze o tragicznej godzinie wołania... Każdego ranka budzę się, jakbym usłyszał krzyk, że ona umiera... Ale przyznaję: po raz pierwszy więcej niż o Rut myślałem o Kobiecie śpiącej na górze. Poprzedniego dnia powiedziała do mnie zaledwie kilka słów powitania. A przecież cały dom przesiąkł od razu atmosferą, którą ze sobą przyniosła...

O świcie wyszedłem na taras, by odmówić szema jak należy: twarzą zwrócony do Przybytku. Ze zdziwieniem zobaczyłem, że Ona jest tu także. Stała zapatrzona w roztaczający się przed Nią widok. Z mego domu widać świątynię i miasto w całej ich okazałości. Pod wysokim, jasnym niebem, z którego zdawał się ściekać blask wschodzącego słońca, leżała zwalistym cielskiem czarna - czernią drzew oliwnych - góra Oliwna, przecięta niby głębokim, skośnym żlebem - drogą, prowadzącą przez jej grzbiet do Betanii. Wał góry kończy się równo z południowym murem miasta, pozostawiając między sobą a piramidą góry Złej Rady szczerbę, jakby okno otwarte szeroko ku Asfaltowemu Morzu. Na tle góry Oliwnej wyrasta wydźwignięta nad masę domów i domków, palm, fig, oliwek i tamaryszków biała i złota świątynia. Poprzez kolumnadę nad Tyropeonem widać dziedziniec przegrodzony wewnętrznym niskim murem, stopnie prowadzące do Przybytku, jego olbrzymi fronton, spoza którego biją w niebo błękitne dymy i który rzuca różowy cień na najeżony strzałami dach. Właśnie czterokrotnie uderzył w niebo wrzask srebrnych trąb lewickich. Pochyliłem głowę i nasunąwszy na czoło talit modliłem się w skupieniu. "Oby Niewypowiedziany - szeptałem kiwając głową - wiecznie strzegł swej świątyni przed każdym, kto by się ośmielił podnieść przeciwko niej rękę." Odmówiwszy modlitwę chciałem wrócić na dół. Nie rozmawiam z kobietami. Ale coś mnie skłoniło do odezwania się do Niej. W Niej jest to samo, co w Nim: niby wezwanie. Ona także swoją postawą zdaje się mówić: "Pytaj - mogę ci odpowiedzieć; proś - mogę dać..."

- Jak się czujesz, Miriam? - zapytałem. - Czy odpoczęłaś już po drodze?

- Dziękuję ci, rabbi - uśmiechnęła się do mnie swoim łagodnym, nieprawdopodobnie dobrym uśmiechem. Piszę "nieprawdopodobnie", bo w tym uśmiechu zdaje się malować dobroć, jakiej nie umiemy sobie po prostu wyobrazić... - Wyszłam tu przed świtem, aby spojrzeć na świątynię, gdy kładzie się na nią pierwszy blask słońca. Prawda, jaka ona piękna? Nigdy nie mogę się dość jej napatrzyć...

- Rzadko bywasz w Jerozolimie...

- Teraz rzadko. Ale całe lata mieszkałam w świątyni...

- Lata? Co tutaj robiłaś?

- Byłam wśród dzieci poświęconych na służbę Najwyższemu. Miałam parę lat, gdy mnie tutaj oddano. Byłam pierwszym dzieckiem moich rodziców, przyszłam na świat, gdy stracili już nadzieję na posiadanie potomstwa. Chcieli okazać Panu wdzięczność za Jego dobroć, więc oddali mnie do świątyni. Sprawili mi tym wielką radość...

Spuściła głowę, jakby zawstydzona, że tak dużo powiedziała o sobie. Spod spadającego na twarz nakrycia głowy widziałem Jej usta lekko rozchylone, gładkie, bez grymasu, jak usta małego dziecka.

- Potem kapłani wydali Cię za mąż? - wypytywałem.

- Potem poszłam do domu Józefa, naggara - odpowiedziała.

- Lecz teraz mąż Twój nie żyje, prawda? - przypomniałem sobie, co mi o nich opowiadano w Nazarecie.

- Nie żyje - potwierdziła.

Zdawało mi się, że w Jej głosie usłyszałem nutę smutku, a po Jej twarzy, wpółodwróconej ode mnie, przemknął cień. Ona jest i w tym także podobna do Syna: w Niej smutek zdaje się leżeć tuż obok radości, przeplata się z nią niby winorośl. A może inaczej: może smutek jest tylko innym spojrzeniem na radość, a radość innym spojrzeniem na smutek?

- Nie żyje - powtórzyła cicho - drogi, najlepszy Józef. Nie dożył wielkiego dnia...

- Pewno bardzo kochałaś męża - zauważyłem. Myśl o umieraniu dotyka zawsze mojej rany. - śmierć - powiedziałem gorzko - czyha zawsze na tych, których kochamy najwięcej...

Podniosła głowę, a w Jej spojrzeniu wyczytałem dobywający się znowu na wierzch niepokój. Gdy ktoś mówi "śmierć" - ja myślę zaraz o Rut, ale Ona myśli na pewno o Synu. Z naciskiem, jak ktoś, kto przemaga uczucie twardym słowem rozumu, rzekła:

- On zwycięży śmierć...

- Kto On? - zapytałem.

- Mesjasz... - szepnęła. Odwróciła głowę i patrzyła na złoty i kolczasty dach Przybytku, podobny do olbrzymiego jeża.

Postąpiłem ku Niej (zawsze jednak pozostawało między nami siedem kroków!).

- Zwycięży śmierć? - Nagle zapytałem: - Czy Twój Syn jest Mesjaszem? Słońce wznosiło się coraz wyżej białe, łagodne, jesienne. Położyła dłoń na kamiennej balustradzie. Widziałem Jej palce delikatne, lecz noszące ślady ciężkiej pracy. I teraz nie patrzyła na mnie. Zdawała się namyślać nad odpowiedzią. Podjęła wolno, zatrzymując się nad każdym zdaniem:

- Jestem tylko kobietą... To ty, rabbi, powinieneś wiedzieć. Znasz Pisma, proroków. Ja... - zdawała się wahać przez chwilę, czy wypowiedzieć swoją myśl. - Ja tyle dostałam... On uczynił dla mnie rzeczy największe... Dla zwyczajnej jak ja dziewczyny... O to, o co ja prosiłam, błagał cały Izrael: ludzie mądrzy, święci, prorocy... Nigdy nie pojmę, dlaczego On mnie wybrał... Może to ty rozumiesz, rabbi? - zwróciła się do mnie.

W Jej ujmującym uśmiechu było dziewczęce zawstydzenie i ogromna, upajająca radość.

- Ja mogę się tylko cieszyć i śpiewać Mu, że wielki jest, miłosierny, dobry, wywyższający pokornych, nawiedzający ubogich...

Zamilkła, ale Jej słowa musiały się toczyć dalej, tylko już bezgłośnie. Tamte, które usłyszałem, były niby skry na powierzchni rzeki, zdradzające jej nurt, ale nie mówiące nic o jej głębi. To po Niej, widać, jest On śpiewakiem, który myśl swą zamyka w kształt, barwę i zapach. Ona również ma swoją pieśń, ale jej jeszcze nie śmie czy nie umie zaśpiewać; nuci ją tylko niby grajek, który długo próbuje strun, zanim w nie uderzy przed słuchaczami. Jej wzrok minął świątynię, pobiegł dalej w czarną gęstwę drzew oliwnych i tam pozostał.

- Nie odpowiedziałaś mi - rzekłem - czy On jest Mesjaszem...

- To ty powinieneś wiedzieć - powtórzyła. - Ja wiem tylko - wypowiedziała to z pewnością siebie, a zarazem jakby ze wstydem, że odnosi się to do Niej - że kiedyś wszyscy będą o mnie mówili: "Błogosławiona i pełna łask Pańskich..." I o wszystko, o co będą prosili, przeze mnie będą prosić, i wszystko, co otrzymają, przeze mnie do nich przyjdzie... Ale przedtem siedem mieczów przebije moje serce, zło zaś wystąpi na wierzch niby piana...

Dziwni są ci Jego najbliżsi! Gdy ich pytać, czy On jest Mesjaszem, niby potakują, ale mówią to tak, jakby Jego Mesjaństwo było tylko częścią - i to nie najważniejszą - Jego prawdy. Uważają Go za Mesjasza czy nie? On zaś pobłogosławił Szymonowi, gdy ten go nazwał Mesjaszem i czymś więcej jeszcze; a zaraz potem mówił o męce, krzyżu, śmierci...

- Lecz On - zacząłem znowu - musiał Ci przecież powiedzieć, za kogo się uważa. Jest twoim Synem...

Potrząsnęła lekko głową.

- NIgdy Go o to nie pytałam - zrobiła zdumiewające wyznanie - i nigdy mi o tym nie mówił. Kim jestem, abym miała prawo pytać? Ja tylko patrzę na Niego i wszystko, co zobaczę, niżę na pamięć jak pestki oliwne na sznurek.

- Lecz w ciągu tylu lat - przerwałem - gdy był tylko z Tobą...

- W ciągu tych lat - zmrużyła oczy jak ktoś, kto usiłuje zobaczyć rzecz, o której myśli - był tylko moim dzeckiem. Najpiękniejszym - jak najpiękniejszym jest dla każdej matki jej pierwszy syn. Te lata to był czas zapomnienia. Często zaczynałam już sądzić, że tamto, co się zdarzyło na początku, to był tylko sen, z którego obudziłam się do życia. Dziś myślę, że właśnie życie było snem - a jawa była na początku i jest teraz...

- Więc mówisz, że lata, któreś z Nim przeżyła, były inne? - pytałem coraz bardziej zaciekawiony. - Pozbawione cudowności, zwyczajne?

- Najzupełniej zwyczajne - potwierdziła.

- I jak z tym dziś dajesz sobie rdę?! - wykrzyknąłem.

Doszło moich uszu ciche westchnienie. Kobieta pokiwała głową jakby z politowaniem nad własną słabością.

- Gdybym nie miała tych niewielu nanizanych ziarn - rzekła - nie wiem, jak by to było... Można otrzymać dar prosto z nieba, a przecież nie starczy go na całe życie. Jakby nie było dosyć...

- On robi wiele cudów - zauważyłem.

- Tak - przyznała - wciąż otwiera oczy niewidzącym. Ale temu, kogo raz uzdrowił, jeden cud musi wystarczyć. Królestwo dla każdego raz tylko jeden przychodzi w mocy...

- Nigdy Go takim nie widziałem - mruknąłem. Chmura smutku zatrzymała się nade mną. Znowu powróciłem myślą do tamtych dni, gdy bez słów chodziłem za Nim, nie umiejąc Go poprosić o zdrowie dla Rut. Nie dał mi nic wtedy, gdy rozdawał na prawo i na lewo. Czegóż mam oczekiwać teraz, gdy Jego moc, jak twierdzi Judasz, wyczerpała się czy też osłabła?

- A czy słyszałeś, rabbi, Jego maszal o Królestwie, że jest ono jak ziarno rzucone w ziemię, które kiełkuje i rośnie w ciągu dni i nocy, gdy gospodarz trudzi się czymś innym lub śpi? To, na co czekamy, że się stanie, może już się stało? Tak było ze mną... Jeszcze nie zdołałam powiedzieć: "Niech będzie, jak powiedziałeś", gdy on już żył we mnie...

- O czym ty wspominasz, Miriam? - Jej słowa wydały mi się jak blask kaganka, który nagle oświetlił ogromny zanurzony w gęstym mroku plac.

Pochyliła głowę. Na Jej smagłej, nie oszczędzanej przez słońce twarzy wystąpił rumieniec. Znowu musiała być spłoszona swoim wyznaniem. Opowiadała głosem trochę drżącym:

- O tym, kiedy anioł Gabriel przyszedł mi powiedzieć, że On się narodzi...

- Widziałaś anioła? Opowiedz mi o tym. Ja - upewniłem Ją pośpiesznie - wierzę w aniołów, nie będę się śmiał z Ciebie...

Uśmiechnęła się do mnie z wdzięcznością, jakby mi dziękowała za ostatnie słowa. Wspomnienie, jakie wyrwało się z Jej ust, musiało być skarbem, który raczej wolimy ukryć niż narazić na słowa bez szacunku.

- Widziałam go - mówiła. - Tak wyraźnie, jak widzę teraz ciebie, rabbi. Był ranek i słońce wychyliło się dopiero zza gór Galaadu. Mieliśmy miesiąc Adar. Nanosiłam właśnie wody do stągwi i stanęłam do warsztatu, aby tkać. Jestem dobrą wyrobnicą - zaśmiała się z dumą w głosie. - Moje płótno było zawsze najcieńsze i najbielsze... Z daleka przychodzili po nie ludzie. Tego ranka szła mi robota jak nigdy: czółenko biegało podobne błyskawicy między napiętymi nićmi. Nagle wyczułam, że ktoś jest obok mnie w izbie... Ogarnął mnie lęk. Krzyknęłam i podniosłam głowę. Zobaczyłam go przed sobą. Stał podobny do ogromnej kropli rosy, w której utknął cierń słońca: lśniący kształt w tęczowym okolu skrzydeł. Od razu poznałam, kim jest. Biło mi serce, musiałam je przyciskać dłonią. Zdało mi się, że on schyla się przede mną niby sługa przed swą panią. Nie mogłam w to uwierzyć. To ja chciałam się skłonić przed nim, dziękować mu, że mi pozwolił zobaczyć się. Ale nie umiałam się poruszyć: byłam skamieniała jak żona Lota. Posłyszałam jego głos. Powiedział: "Witaj pełna Łaski, Błogosławiona..." Osłupienie i trwoga zaparły mi oddech w piersi. Nie wiedziałam, co mam mu odpowiedzieć, nie śmiałam uwierzyć, że anioł Najwyższego zstąpił do mnie, zwykłej, ubogiej dziewczyny. Lecz miałam go wciąż przed sobą: perłę wielkiego blasku w tęczowej muszli. Naraz przyszło mi do głowy, że on zstąpił, aby mnie ukarać. Jak mogłam być tak zuchwała, by prosić Najwyższego o szybsze dokonanie czasów? Chciałam paść na kolana. Ale wtedy z najwyższym przerażeniem zobaczyłam, że to on klęczy przede mną. Złożył pokornie dłonie, powiał piórami jak płaszczem, który nie dotyka ziemi. "Nie lękaj się - mówił - nie lękaj się..." - zdawał się prosić, a jego prośba była niby wołanie drzew, chmur i gwiazd. - "Urodzisz Syna - ciągnął - i nazwiesz Go Jezus. Będzie Synem Twoim, jak jest Synem Najwyższego. Wstąpi na tron Ojca swego, Dawida, lecz Jego Królestwo już jest i nie skończy się nigdy..." "Co ty mi mówisz? - szepnęłam. - Jak się to może stać? Uprosiłam Józefa i zgodził się..." Wyciągnął przed siebie ręce, jakby chciał powstrzymać moje słowa. Znowu słyszałam błaganie w jego głosie. "Patrz - zawołał - Duch Pański nad Tobą!" Posłyszałam nad sobą szum, jakby wicher wdarł się do naszego domku i kołował szukając sobie wyjścia. Podniosłam głowę - zdawało mi się, że w mroku pod sklepieniem trzepocze się coś niby ptak świetlisty lub oderwany od lampy płomień. "Jedno Twoje słowo - mówił - a stanie się... Czy istnieje rzecz, której by On nie mógł zrobić? Ale dziś cała Jego moc jest w Twoim słowie, Miriam!" Czułam naprawdęę, że coś się waży, jakby ziemia kołysała się pod moimi stopami. Wiedziałam: mogę przyjąć i mogę odrzucić przyniesiony dar. On mnie prosił, nie rozkazywał. Byłam pewna, że jeśli będę mówiła: "Nie śmiem, nie mogę..." - znajdę się znowu przy warsztacie i czas czekania popłynie dalej. Ale jeśli powiem "tak", gwiazdy i słońce od tej chwili inaczej już będą świeciły, trawa będzie rosła inaczej... Czas czekania skończy się... Czyż mogłam wiedzieć, że cudowna przemiana dokona się tak niedostrzegalnie, jakby nic się nie stało? Lecz nawet gdybym to była wiedziała, wybrałabym Jego wolę... Bo to była Jego wola. I dlatego przeprowadził ją wcześniej, niż powiedziałam aniołowi: "Niech tak będzie". Zna mnie dobrze i wie, że nie odpowiedziałabym była inaczej...

- Więc On - pytałem oszołomiony - czyim jest Synem? Schyliła głowę jak pokorna żona, gdy skłania swą wolę przed wolą męża.

- Jego... - A potem uśmiechnęła się z dumą, która graniczyła z zachwytem. - I moim...

- A Twój mąż, Miriam? - To, co Ona mówiła, otwierało nowe, oszałamiające horyzonty. Słońce wydawało się mniej jasne, Przybytek mniej wspaniały.

W Jej spojrzeniu, utkwionym w przestrzeni, była czułość i serdeczność.

- Dobry, najlepszy Józef... Ale nawet jemu nie umiałam tego wówczas powiedzieć, choć czułam, ile to go będzie kosztowało, gdy się dowie. On kochał mnie najpiękniejszą miłością, która niczego nie żąda. Zgodził się na wszystko, o co prosiłam. Ale czy mógł przewidzieć, że miejsce, z którego on ustąpił, zajmie ktoś inny? Zgodził się być mi tylko opiekunem. Wyrzekł się mnie... Za tę ofiarę mógł oczekiwać takiej samej ode mnie. Ja jej nie złożyłam. Zażądano od niego większego wyrzeczenia niż to, które dał... Przyszła straszna chwila, gdy ujrzałam w jego oczach odkrytą tajemnicę. Gardło mi ściskał płacz - a jednak i teraz nie umiałam nic powiedzieć. Jak można przyznać się do tak bardzo niezasłużonej Łaski? Ileż bym dała, aby on ją odkrył sam, jak Elżbieta! Ileż bym dała, aby móc przycisnąć do siebie jego najwierniejszą głowę i powiedzieć mu, że nie zmieniło się nic, że tym, kim był dla mnie, zostanie na zawsze... Ale nie mogłam. Z cierpieniem w oczach wyszedł do drugiej izby, wlokąc za sobą ciężko nogi. Zdawało mi się, że widzę go, jak leży na posłaniu i płacze gorzko, boleśnie... Nie mogłam długo zasnąć tej nocy. Wciąż zdawało mi się, że słyszę jego płacz. Leżałam w ciemnościach, pełna żalu, że nie umiem mu pomóc. Moja dłoń dotknęła mego ciała: czułam, jak On poruszał się we mnie nieświadomym ruchem nie narodzonego... Nieświadomym? Nigdy nie wiem, gdzie się u Niego kończy dana Mu przeze mnie świadomość, a gdzie zaczyna Jego własny, tajemniczy, prawdziwy świat. Pod palcami odnalazłam maleńką stopę. Pogładziłam ją pieszczotliwie. Szepnęłam: "Ty, Ty mój, Ty wiesz wszystko, skoro mogłeś się stać dzieckiem takiej jak ja kobiety. Spraw, czego Twoja matka nie umie sprawić. Pomóż mu... Niech i on wie... Jest tylko człowiekiem..." W końcu zasnęłam. Rano wraz ze mną obudziły się smutek i trwoga. Nie zerwałam się od razu z posłania z pierwszym blaskiem dnia wkradającym się przez otwór okiennicy. Wstawałam powoli, powoli jak nigdy brałam się do swych zajęć. Odwlekałam chwilę, w której, wiedziałam, Józef wejdzie do izby. Lękałam się widoku jego twarzy. Nie pamiętałam o mojej prośbie. Drżałam, że będzie znowu cierpiał na moich oczach, a ja w niczym nie zdołam mu ulżyć. Zmełłam parę garści ziarna na ranny posiłek. Posłyszałam jego kroki i serce zaczęło we mnie bić mocniej. On wszedł. Spojrzałam na niego cała drżąca, już pokonana przez rozpacz - i nagle ogarnęła mnie ogromna, porywająca radość. Nieurodzony wysłuchał mojej prośby! Józef stał przede mną pogodny, radosny, odżyły. Nucąc podszedł do warsztatu. Nie śmiałam odetchnąć, by nie spłoszyć tej pogody. Słyszałam śmiały szurgot jego hebla, świergotanie świdrów, dźwięczny stukot młota. Był pogrążony w swej pracy. Robota wyrastała mu spod palców. Wreszcie była gotowa. Ale on czujnym i cierpliwym spojrzeniem jeszcze się jej przyglądał, jakby mu żal było rozstać się z nią. Potem podniósł głowę: zobaczyłam, jak w jego wzroku radość zwycięstwa przetapia się w serdeczność. Przesunął pieszczotliwie dłonią po gładkiej krzywiźnie drzewa. Zapytał niby niedbale, niby o rzecz od dawna znaną i oczywistą: "Więc Twój Syn ma mieć imię Jezus?"

- I nigdy już nie zapragnął, byś mu była żoną? - zapytałem.

- Nie - odpowiedziała. - On umiał zamilknąć... Och, wiem - pokiwała głową - nie przyszło mu to łatwo. Wierz mi, rabbi, pozostaliśmy zwykłymi ludźmi. Królestwo rośnie powoli, niedostrzegalnie w takich jak my. Przychodzą na nie skwary, wiatry i grady... Można by sądzić, że je zniszczą. Ale jest inaczej: im trudniej, tym bujniej wyrasta. W Józefie wyrosło jak krzew gorczyczny, który sięga drzew. Gdy umierał...

- Pewno Ci wtedy powiedział o tym, co czuł?

- Po co miał o tym mówić? Królestwu nie potrzeba słów... Wodził spojrzeniem za Nim, którego nazywał swoim Synem. Skinieniem głowy przywołał mnie do siebie. Szeptał: - głos mu się łamał. - "Nie zdążyłem nauczyć Go, Miriam, robienia kół... I niezbyt jeszcze pewnie włada heblem... Nie zdoła od razu zapracować... Będziesz musiała sama..." To była jego jedyna troska, z którą umierał.

Czy pojąłeś, Justusie, sens Jej słów, które starałem się powtórzyć ci jak najwierniej? Jeśli to prawda - kimże On jest, urodzony zwyczajnie w bólu i niemocy kobiecej, lecz poczęty z niepojętego gestu Wszechmogącego? Nie wiem i nigdy się tego nie dowiem... Czyżby miał być naprawdę kimś więcej niż człowiekiem, On, który mi nie pomógł? Ją zrozumiałem... Ona jest drogą ku Niepojętemu... Gdybym był Ją znał za życia Rut, potrafiłbym Ją prosić... Mam jednak znowu wyrzucać sobie, że nie zrobiłem tego, co mogłem zrobić? Nie! Nie! Oszaleję, jeśli wciąż będę sobie to wyrzucał! Ona jest drogą, która prowadzi do Nieznanego. Jak złota brama, którą najszybciej wychodzi się z doliny Cedronu na podwórzec świątyni. Kiedyś była podobno zamurowana, a nabi Ezechiel mówił, że otworzy ją sam Najwyższy... Oto, można by myśleć, spełniła się przepowiednia: stoi otworem droga z doliny kości do ołtarza Pańskiego... Niezwykłych znaczeń można się czasami doszukać w starych opowieściach.

Wieczorem powiedziała: "Czuję, że On przybył do miasta..." I rzeczywiście Jan przybiegł pod osłoną mroku (zabroniłem mu za dnia plątać się koło mego domu) z wieścią, że Nauczyciel jest w Jerozolimie... Co z tego teraz wyniknie? Jestem przerażony Jego lekkomyślnością.

List XV

Drogi Justusie!

Judasz miał rację: ten Człowiek wyzywa swój los! Cóż On w ten sposób chce osiągnąć? Dlaczego wszystkich drażni? Pisałem ci już, zdaje mi się, że w Wielkiej Radzie powzięto przeciwko Niemu najostrzejsze postanowienia. I niewiele brakowało, aby je wczoraj wykonano. Gwałtowność decyzji naszych chaberim zaskoczyła mnie do tego stopnia, że nie potrafiłem stanąć w Jego obronie. Ocalił Go przypadek! Wypłynął z ciżby w ostatni dzień świąt niby obłok, który nie wiadomo skąd pojawia się na gładkim niebie. Stałem zamyślony w tłumie, który zebrał się w synagodze przy Ciosowej sali, aby słuchając pobożnych nauk czekać na wyruszenie pochodu, gdy nagle posłyszałem Jego głos. Ten głos - poznałbym chyba wśród tysiąca innych! Nie cichy, równy, utrzymany na jednej nucie, a przecież nie monotonny, nie suchy, nie obojętny - grający tysiącem uczuć niby powierzchnia jeziora, gdy dotknięta pierwszą poranną włócznią słońca gra tysiącem barw. Czy znasz człowieka, który nie mówi nigdy próżnych słów? Ja takiego nie znam. Każdemu z nas zdarza się mówić ot tak, aby coś powiedzieć. Ale Jego najmniejsze słowo ma wagę. Sięga dna. Uderza - i wywołuje echo. Jeżeli go nie wywołuje, to chyba tylko dlatego, że dno jest grząskim bagnem. Ale i wtedy... Nie - echo rozlegnie się zawsze, głośniej lub ciszej, prędzej lub później...

Rozwijał zwój, a między ludźmi biegł szmer: "To On! To On! To Prorok z Galilei! To Ten, który uzdrowił, który wskrzesił, który uwolnił... To On, którego chcą zabić..." To ostatnie usłyszałem także. Więc i wśród amhaareców mówi się o tym, że Nauczycielowi grozi śmierć? Ale On nie wydawał się niczym zaniepokojony. Zaczął czytać psalm bez pośpiechu, akcentując każde słowo:

Dziwny w sprawiedliwości - wysłuchaj nas! Sprawco naszego zbawienia, nadziejo ziemi i wód, budowniczy gór przepasany siłą, wzburzycielu morza, które szumi pod Twoim dotknięciem - wybaw nas! Oto narody drżą, widząc Twe cuda. świat rozradował się od wschodu do zachodu, boś obdarzył ziemię sowicie i napoiłeś ją wodą. Zasiałeś zboże, a ono wyrosło bujnie, dałeś deszcz - a zwisły pełne kłosy. Pola Twoje zrodziły plony obfite, pastwiska są zielone i stada owiec mają co szczypać...

Odrzucił rulon w ręce hazzana, wpatrzył się w twarze ludzi, którzy rozgorączkowani utkwili w Nim swój wzrok.

- Dziwny w sprawiedliwości... - powtórzył. - A czy wiecie, jaka jest sprawiedliwość Najwyższego? Słuchajcie. Był gospodarz, który wyszedł rankiem na targ nająć tam robotników do obrania z owoców winnicy swojej. I umówił się z nimi po denarze za dzień. Ale gdy słońce było już wysoko nad górami Moabu, koło godziny trzeciej poszedł gospodarz drugi raz na targ i znowu najął robotników do winnicy swojej, obiecując dać im wedle tego, co nakazuje sprawiedliwość. I zrobił tak samo o godzinie szóstej i dziewiątej. A i pod wieczór, gdy już zmierzch stał za bramą Wielkiego Morza, o godzinie jedenastej, poszedł gospodarz na targ, a znalazłszy tam ludzi, których nikt tego dnia nie najął i którzy rozproszeni po placu grali w morę, kłócili się i narzekali na swój los - rzekł do nich: "Chodźcie do winnicy mojej", a oni poszli - jedni chętnie i spiesznie, inni wolno, ociągając się, bo ich rozleniwiło całodzienne wylegiwanie się bez pracy. Kiedy zaś nadszedł wieczór i trzeba się było rozliczyć z robotnikami, wezwał ich gospodarz przed swój dom...

On zawsze, gdy dobiera przykłady, mówi o tym, co się dzieje obok. Wielu spośród tych, którzy się cisnęli w synagodze, byli gospodarzami winnic i tuż przed świętem rozliczyli się ze swoimi robotnikami; inni zaś należeli do niezliczonego tłumu najemników, którzy nie mając nic poza swymi dłońmi, sprzedają ich siłę i zarabiają w ten sposób na chleb dla swoich dzieci. Jego słowa posiadają zdolność przyszpilania uwagi. W ciżbie słychać było szybkie oddechy i szurganie stóp przesuwających się drobnymi krokami w stronę drzwi.

- Gospodarz zaczął płacić od ostatnich, których najął - mówił dalej Nauczyciel. - Dał każdemu z nich po denarze, więc odeszli błogosławiąc mu i śpiewając z radości. Potem dawał tym, których najął o dziewiątej i o szóstej, i o trzeciej. Każdy otrzymał po denarze... Więc ci pierwsi, którzy cały dzień pracowali, sądzili, że otrzymają więcej. Ale i oni dostali po denarze. Wtedy zaczęli szemrać. Nie chcieli przyjąć swej zapłaty. Zdziwił się gospodarz, zapytał ich: "Czemu szemrzecie? Czy skrzywdziłem was? Przecież umówiliśmy się o denara..." "Tak - odpowiedzieli - ale dlaczego tamtym dałeś także po denarze? Myśmy cały dzień harowali. Dziesięć potów spłynęło po naszej skórze. Napełniliśmy ci całą kadź. A tamci - tyle że pomogli nam wycisnąć grona. To niesprawiedliwe!" "Lecz obiecałem wam denara, a wy zgodziliście się na to. Denar jest dobrą, pełną, sprawiedliwą zapłatą. Czy przeczycie temu?" "Nie - przyznali - nie jesteś skąpcem. Denar za dzień pracy to piękna zapłata..." "Więc czemu go nie bierzecie i nie wracacie do domu ze śpiewem jak tamci?" "Bo to jednak nieładnie, że także im dałeś denara. Oni wcale się nie zmęczyli. Cały dzień wylegiwali się w cieniu palmy, a potem tylko przez godzinę pognietli nogami. I taki pieniądz im dałeś! ále zrobiłeś! Niesprawiedliwie!..." "Czy dlatego niesprawiedliwie, że byłem dobry? - zapytał ich gospodarz. - Czy nie wolno mi było okazać miłosierdzia człowiekowi, który ostatni przyszedł do winnicy mojej? Czy mi nie pozwolicie postępować tak, jak ja chcę? Zawiść was ugryzła niby skorpion... Lecz moja jest winnica i mój jest plon, który zbieracie. Dla każdego z was mam wielki pieniądz. I każdemu dam, bo tak mi się podoba uczynić. Weźcie więc swoją zapłatę i idźcie w pokoju. Błogosławieni ci, którzy nie pożądają bogactw. Można mieć wielki pieniądz - a pozostać ubogim, można nic nie mieć - a zachować serce bogacza... Idźcie, póki nie gniewam się na was!" Taka, widzicie, jest sprawiedliwość Najwyższego. Miłosierna sprawiedliwość, dla której pierwsi są ostatnimi, a ostatni - ci odnalezieni, a choćby przymuszeni - pierwszymi... Dlaczegóż jednak ci ostatni są wdzięczni, a ci pierwsi, chociaż cały czas byli w domu Ojca - do żadnej się wdzięczności nie poczuwają?!

Pokiwał głową, jakby to On był tym gospodarzem, a my wszyscy - obrażonymi robotnikami. Ktoś mnie trącił. Obejrzałem się przez ramię i zobaczyłem Judasza. Na bladej twarzy dawnego kupca był gniew. Można by pomyśleć, że wziął maszal Nauczyciela za skierowany do siebie, a jego treść uraziła go w samo serce. Mrugnął na mnie porozumiewawczo. "Widzisz, rabbi, On naprawdę..." doleciał mnie jego szept. Ale dalsze słowa Judasza utonęły w gwarze, jaki powstał w ciżbie słuchaczy. Przypowieść, choć ją nie wszyscy zrozumieli, wywołała ogólny podziw. Ludzie kiwali głowami, mówili jedni przez drugich: "On mądry, On uczony... To prawdziwy Prorok. Gdzie On się tego nauczył? Od kogo? Skąd On to wszystko wie? Czyim On jest uczniem?"

- Dziwicie się mojej nauce? - posłyszałem głos Nauczyciela. Pozostał na podniesieniu, jakby miał coś jeszcze do powiedzenia. - Dziwicie się, skąd takie słowa w moich ustach? Pytacie, kto jest moim nauczycielem? - Musiał usłyszeć ich okrzyki i, jakby to było potrzebne, zabierał się odpowiedzieć na nie. - Tak, to nie jest moja nauka. Mam Nauczyciela... - podjął. - Człowiek, który szuka własnej chwały, przemawia od siebie. Ale ja o własną chwałę nie zabiegam. Szukam chwały Tego, który mnie posłał i wszystkiego nauczył. Jego słowa mówię. A wy wiecie, że są prawdziwe moje słowa. Bo tak samo mówił Mojżesz, gdy ogłaszał Prawo. Cóż jednak? Nikt z was nie chce mu być posłuszny?

- Nikt? - wyrwało mi się. - Nikt? - krzyknęło kilka głosów z wyrzutem. Ludzie poczuli się dotknięci. - Coś Ty powiedział? - ostre zapytania padały ze wszystkich stron. - Mówisz, że nie chcemy być posłuszni Prawu? Na jakiej podstawie to mówisz? Kto Ci pozwolił nas sądzić? Jesteśmy wiernymi Izraelczykami! Spełniamy przepisy... Dlaczegoś tak powiedział? Uciszył ich.

- Nie jesteście posłuszni Prawu - powtórzył surowo. - I dlatego chcecie mnie zabić.

Na chwilę zrobiła się cisza, potem krzyknęło kilka głosów:

- My? My chcemy Ciebie zabić? Oszalałeś? Opętało Cię? Kto Cię chce zabić? Ale widziałem, że reszta ludzi milczy i tylko spogląda pytająco to na wykrzykujących, to znowu na Nauczyciela. Gdy jedni wypierali się gwałtownie jakichkolwiek złych zamiarów wobec Niego, inni musieli pamiętać o pogróżkach rzucanych w Jego stronę.

- Wy - powiedział nieustępliwie. - Wy! - powtórzył ze smutkiem, jakby się komuś skarżył. - I za co? Za to, że przed dwoma laty uzdrowiłem w szabat człowieka? A przecież obrzezania dokonujecie w szabat i usprawiedliwiacie tę czynność pragnieniem zdobycia nowej duszy dla Izraela. A życie człowieka? Czyż nie jest ono dla was dość ważne? Sprawiedliwie osądźcie, czy macie rację...

Synagogę napełnił hałas. Wszyscy teraz mówili, wykrzykiwali i przekrzykiwali się wzajem.

- Co On mówi? Szalony! Opętany! Kim On jest? Co to za Człowiek? Złamał szabat! Wtedy, pamiętacie, przy sadzawce Owczej... Ciągle łamie szabaty! Jak minim! Mówili, że ten Jezus zginie, jeśli się ośmieli przyjść do Jerozolimy. A On bluźni zuchwale i niczego się nie lęka... Wypędzić Go! Ukamienować!

- Ależ to Mesjasz!

- Nie, to minim!

- Takie cuda potrafi robić tylko Mesjasz!

- Jaki tam Mesjasz! Pisma mówią, że Mesjasz nie wiadomo skąd przyjdzie, a Ten, wiadomo, jest Galilejczykiem...

Ponad zgiełkiem rozległ się Jego głos niby wołanie ptaka pośród burzy.

- Wiecie dobrze, kim jestem i skąd przychodzę. Zaufajcie mi! Zawierzcie! Widzicie przecież, że nie od siebie mówię i nie swoją naukę głoszę. Przyniosłem wam słowo Tego, którego nie znacie. Ale ja Go znam, bo od Niego przyszedłem...

- Słyszycie?! - zawołał jakiś głos w ciżbie. - Mówi, że przyszedł od Najwyższego! Bluźni!

- Bluźni! - powtórzyło wiele głosów.

Zobaczyłem, jak gromada faryzeuszów przepycha się między tłumem i wykrzykuje coraz to z innego końca sali: - Bluźni! Ukamienować Go! Bluźni!

- Lecz tyle cudów uczynił... - ktoś zaprotestował.

- Bluźni! Bluźni! Ukamienować! - wołali inni.

Znowu poczułem na ramieniu rękę Judasza.

- Widzisz, widzisz, rabbi - dawny kupiec szeptał mi w ucho pełne gorączki słowa - widzisz... Czy ci nie mówiłem? On chce, aby Jego zabili, a nas razem z Nim! On stchórzył, uciekł od swej siły... Zdradził nas! Mówiłem ci... Nazwał mnie bogaczem... - w podnieceniu ścisnął mnie za ramię tak mocno, jakby chciał wyrwać kawał ciała. - Ja - bogacz! - parsknął szyderczym, nienawistnym śmiechem. - Słyszałeś? On tak płaci za wierność...

Przestałem wreszcie rozumieć jego słowa - zamieniły się one w jeden bulgot gotującej się śliny. Zresztą w synagodze wszyscy krzyczeli, a ten hałas zagłuszał poszczególne słowa.

- Bluźni! Ukamienować!

- Wypędzić, wypędzić Go! - Ci, którzy krzyczeli "wypędzić", nie pragnęli widać krwi Nauczyciela.

- Chcecie mnie wypędzić? - posłyszałem Jego głos. Ludzie przycichli chcąc usłyszeć, co powie. Znowu kiwał głową niby z litością nad ich żądaniem. - Już niedługo będę z wami. A kiedy odejdę, próżno mnie wtedy będziecie szukali; tam bowiem, gdzie ja pójdę, wy pójść nie zdołacie. Pomrzecie w waszych grzechach...

- Co on mówi? Co On mówi? - zahuczało znowu w tłumie. Coraz mniej Go rozumieli.

- Gdzie On chce iść? On się chce zabić! - wykrzyknął pojedynczy głos, a mnie się wydało, że to był głos Judasza.

- Może On się wybiera do gojów? - pytał ktoś inny.

- Znowu pewno chce im dawać chleb! Co On mówi? Co On mówi? - pytania krzyżowały się w powietrzu.

Nagle jakiś człowiek stanął pod samą tebutą i podniósłszy głowę rzucił prosto w twarz Nauczycielowi:

- Kim jesteś?

- Poznałem - i poczułem na ramieniu dreszcz złego przeczucia. Ten mały człowieczek o uciekającym do tyłu niskim czole i przebiegłym wyrazie ukrytych głęboko oczu jest jednym ze starszych straży Wielkiej Rady Faryzejskiej. Nazywa się Gadi. Teraz także spostrzegłem, że za nim stoi kilku strażników z pałkami w rękach. Nie było wątpliwości: nasi chaberim zdecydowali się działać szybko i bezwzględnie. Mogli sobie na to pozwolić: Piłat nie przybył na święta, zaś hegemon Sarkus był od dawna przekupiony. Tłum znajdujący się w bóżnicy, byłem tego pewny, nie stanąłby w obronie Nauczyciela. A inni ludzie w mieście nawet nie wiedzą, że On przybył do Jerozolimy. Zaskoczenie było zupełne.

- Kim jesteś? - powtórzył swoje pytanie mały strażnik niecierpliwie, jakby nie mogąc się doczekać odpowiedzi.

Ale i teraz nie widziałem na twarzy Nauczyciela zaniepokojenia czy niepewności. Może nie zdawał sobie sprawy z grożącego Mu niebezpieczeństwa? Nie śpiesząc się z odpowiedzią, utkwił swoje czarne, głębokie i spokojne oczy w biegających ślepiach człowieka, który go pytał.

- Jestem Początkiem... - rzekł wreszcie. Podniósł głowę i objął spojrzeniem cały tłum stłoczony w synagodze. - Lecz odrzuciliście ten Początek. - ciągnął. - Toteż dopiero, gdy mnie podciągniecie w górę, przekonacie się, że jestem Tym, który jest, i że moje słowa są słowami Ojca. Bo ja zawsze czynię to, czego On pragnie. On zaś nigdy nie zostawi mnie samego...

Urwał na chwilę. Oni już nie krzyczeli. Stali z wybałuszonymi oczami, z otwartymi ustami, spoglądając na siebie pytająco, kiwając głowami i wzruszając ramionami. Teraz już nic nie pojmowali. Mały strażnik podrapał się z zakłopotaniem za uchem. "O co Jemu chodzi? O czym On mówi? Co znaczą te słowa?" - słyszałem wokół siebie szepty. Sam chętnie zapytałbym się także: co to znaczy, co On mówił? Cóż to znaczy "Jestem Początkiem"? Czego początkiem? Nagła myśl przebiegła mi przez głowę: to na pewno - początkiem czegoś nowego! świat, w którym żyłem, zanim Jego spotkałem, był stary. Wszystko już w nim było znane: miłość i nienawiść, nędza i bogactwo... On przyniósł coś zupełnie nowego. Od niego się zaczęło... Więc może jego słowa znaczą to właśnie? Lecz w takim razie On zapowiada coś czy kogoś, kto dopiero ma przyjść...

- Więc kim Ty jesteś? - jeszcze raz powtórzył strażnik. Widziałem, jak wysuniętym końcem języka polizał wargi, które mu wyschły. Ale Nauczyciel nie odpowiedział mu. Podniósł ręce w górę - zdawał się być kapłanem, który za chwilę tym samym ruchem wnosić będzie przez bramę áródlaną srebrny dzban wody - i zaczął mówić tym swoim tonem gorącego wezwania, w którym nie wiadomo, czego jest więcej - prośby czy rozkazu:

- Kto z was jest spragniony, niech przyjdzie do mnie. Ja mu dam pić...

Za murami synagogi rozległy się dźwięki trąb, fletów i piszczałek i pierwsze słowa hymnu:

Hallelujah! Chwalcie, słudzy, Pana, Chwalcie Jego Imię. Niech na wieki będzie Ono błogosławione, niech na wieki będzie czczone, od wschodu aż do zachodu... Tłum poruszył się niecierpliwie. Czas było iść, aby wziąć udział w pochodzie. Lecz Nauczyciel trzymał wszystkich na uwięzi swoich słów. Mówił dalej:

- Kto z was pragnie, niech tylko uwierzy we mnie, a pragnąć już nie będzie. Rzeka wody żywej popłynie z jego serca... Czy nie pamiętacie, co obiecał Ezechiel? Gdzie zbliży się ten strumień, każda istota ożyje...

Ale ludzie pociągani coraz głośniej rozlegającą się muzyką i śpiewem przestali słuchać i tłumnie zaczęli wychodzić z synagogi. Jeszcze tylko mała gromadka stała przy Nauczycielu. Zobaczyłem, jak strażnicy coś między sobą szepczą na boku i rozglądają się na wszystkie strony. Zaniepokoiłem się przypuszczając, że teraz właśnie zechcą porwać się na Nauczyciela. Ale oni tylko porozumiewawczo skinęli sobie głowami - i wyszli. Poczułem ulgę. Groza niebezpieczeństwa, które Jemu groziło, przykuwała mnie do miejsca. Teraz poczułem się zwolniony. Już nie słuchałem dalszych Jego słów. Zamyślony skierowałem się ku wyjściu.

Lecz jakiś ciężar leżał mi w dalszym ciągu na sercu. Scena, którą widziałem, upewniła mnie, że wiele musi być prawdy w tym, co opowiada Judasz. On naprawdę zdaje się wyzywać niebezpieczeństwo. Dawniej mówił prosto, łagodnie, miękko - teraz mówi tak, jakby chciał wszystkich do siebie zrazić... To mnie przygnębiło. Zdawało mi się, że On kończy mówić, więc przyśpieszyłem kroku. Nie miałem w tej chwili ochoty na rozmowę z Nim. Obawiałem się, że skoro odezwie się do mnie, będę musiał powiedzieć Mu o Rut... Co by to było, gdyby powiedział: "Czemu z tym do mnie nie przyszedłeś?" Nie, nie - to się już stało i nie należy nawet myśleć, że mogło się było stać inaczej! Skoro nie można już odwrócić losu, lepiej o nim nie mówić...

Postanowiłem za to, że zaraz po zakończeniu uroczystości pójdę do Wielkiej Rady, by przekonać się, co tam knują przeciwko Nauczycielowi. Mrużąc oczy wyszedłem na blask słońca i wmieszałem się w pochód, który szedł w dół ku Siloe powiewając gałęźmi i śpiewając:

Oto brama Przedwiecznego, oto brama sprawiedliwych! Dziękujemy Ci, żeś nas wysłuchał! I zechciałeś nas zbawić. Kamień odrzucony przez murarza stał się nowym fundamentem. Najwyższy to sprawił, widzieliśmy ten cud oczami naszymi... O Panie, zbaw nas! O Panie, hoszi.ah nna!

W Wielkiej Radzie było całe zgromadzenie najczcigodniejszych chaberim.

Otaczali oni kołem rabbiego Jonatana bar Azziel, który w tej chwili krzyczał coś ostro do skulonego u jego nóg człowieka. W leżącym na ziemi poznałem Gadiego, starszego straży.

- Ty głupcze! Ty psie! Ty nieczysty! - krzyczał uczony doktor. - Jak śmiałeś? Czy ci nie powiedziałem wyraźnie, co masz zrobić? Czekaj - zobaczysz, coś sobie wysłużył! Zatracimy ciebie i całą twoją rodzinę! Ty nędzarzu! Ty psie! - Jeszcze chyba nigdy nie widziałem wielkiego doktora w takim zacietrzewieniu. - Tak się wypłacasz za łaskę, jaką ci okazaliśmy? - W gniewie podniósł nogę i kopnął leżącego w usta. - Ty psie! - pienił się. - Ja ci pokażę być nieposłusznym! Czy ty tego nie widzisz, nędzny amhaarecu, kim my jesteśmy?! Nikt w całej Judei nie potrafi żyć, jeśli my zaprzysięgniemy mu zgubę! Ty nędzo! Ty połamańcze! Z głodu zdychałeś, gdyśmy cię wzięli do służby, i z głodu zdechniesz, kiedy cię z niej wyrzucimy! Człowiek na ziemi usiłował przycisnąć usta do sandała rabbi Jonatana. Ale ten znowu kopnął go w twarz.

- Teraz skomlisz! - krzyknął. - Ale przedtem śmiałeś się sprzeciwić naszej woli!

- Łaski, najczcigodniejszy, najświętszy, łaski... - jęczał strażnik.

- Łaski wzywasz, psie? GAdaj więc wszystkim tu zebranym, najczcigodniejszym: dlaczego Go nie przyprowadziłeś?

- Nie zdołałem... największy z rabbich... nie zdołałem...

- NIe zdołałeś? A cóż On? Wydarł się z twoich rąk? Wezwał tłum przeciwko tobie?

- Nie, nie - stękał człowiek na ziemi. - On nic nie zrobił. Ale myśmy nie śmieli...

- Nie śmieliście? Słyszycie? Jonatan z oburzeniem zwrócił się do stojących obok chaberim. - Nie śmieli! Nie lękali się sprzeciwić naszej woli. Ale wziąć Tego nieczystego za kark i przyprowadzić Go tutaj - nie śmieli!

- Czy kazałeś to zrobić, czcigodny? - zapytałem.

Gwałtownie zwrócił na mnie swe małe żarzące się oczy. Miałem wrażenie, że część furii, którą w nim rozpalił gniew wobec Gadiego, spłynęła w słowa skierowane do mnie.

- Ach, to ty, rabbi Nikodemie? - usiłował nadać głosowi brzmienie słodkie. - Oczywiście, że kazałem. Wszyscy mu kazaliśmy. Ty byś także kazał, gdybyś wiedział, co Ten Człowiek znowu plótł - usta mu dygotały jakby hamowanym płaczem. Zbliżył się ku mnie. - Wiesz, co On gadał? - krzyknął. - Wiesz? Taką ułożył haggadę. To twoja specjalność, rabbi, powinieneś ją należycie ocenić... Powiedział, że do świątyni przyszło dwóch ludzi: faryzeusz i celnik. Ale wiesz, kto z nich był sprawiedliwy? Celnik! Właśnie celnik! Bo modlił się pokornie. A faryzeusz chwalił się tylko swoimi cnotami. Po co On to opowiada? Żeby siać nienawiść! Żeby szczuć na nas hałastrę! Buntu chce! To nie żaden prorok, to buntownik! Łamał szabat, łamał przepisy czystości, a teraz chce poprowadzić pospólstwo przeciwko nam! On już w Galilei mówił, aby się ludzie strzegli naszego kwasu... Mamy Go za to chwalić, pieścić, pozwalać Mu dalej siebie szkalować?! Tak, kazałem, aby Go straż tutaj przyprowadziła. Taki człowiek nie powinien chodzić po swobodzie. Gdyby święte urzędy kapłańskie nie były w rękach łotrów, dawno by już siedział zamknięty. Ale czy ich to obchodzi, że ktoś szczeka na prawdziwą wiarę i na zbawienne przepisy? Im chodzi tylko o złoto, nic więcej! Sami zdradzają Zakon! Kazałem Go tutaj przyprowadzić. Temu - wskazał palcem leżącego na ziemi człowieka. - Wrócił z niczym. Nie śmiał, powiada, wziąć Proroka z Galilei za kark. Nie śmiał! Dlaczegoś to nie śmiał, psie?!

- O najczcigodniejszy - skomlał strażnik - o najczcigodniejszy... ja... On... nigdy, nikt nie mówił jak ten Człowiek... nigdy, naprawdę...

- Nikt, nigdy? - w głosie Jonatana była pogardliwa ironia. - Żaden z dostojnych i czcigodnych rabbich? Tylko właśnie Ten... Hej! - skinął na służbę. - Zabrać tego głupca i nauczyć go kijami rozumu. Trzydzieści dziewięć plag - podniósł ostrzegawczo palec - nie przekroczyć liczby. Ale bić, ile siły. A potem ściągnąć z niego dziesięć denarów grzywny.

- Łaski, łaski - zaczął łkać człowiek. - Skąd wezmę tyle pieniędzy? Moje dzieci pomrą z głodu...

- Lepiej wychowasz następne... - powiedział zimno Jonatan. Wskazał gestem służbie, by mu podała miskę i dzbanek wody. Długo i starannie mył końce palców pod srebrnym strumieniem. Jęczącego i zanoszącego się płaczem pachołka wyprowadzono tymczasem z sali. Strzepując dłonie, a potem ocierając je w miękki lniany ręcznik Jonatan powiedział przez zęby:

- Wymknął się nam z ręki... Gdyby nie ten głupiec, już by Go nie było! Ale dostaniemy Go jeszcze... Długo żywy chodzić nie będzie...

- Więc chciałeś Go zabić, rabbi? - zapytałem nieco naiwnie. Teraz dopiero uświadomiłem sobie, jak wielkiemu niebezpieczeństwu uszedł Nauczyciel.

- Nie, chciałem Go tylko pogłaskać... - odpowiedział wolno, patrząc na mnie przymrużonymi oczyma.

- Nasz Zakon - powiedziałem, a głos mi zadrżał z podniecenia - żąda, by człowiek winny był przesłuchany i osądzony należycie...

Jonatan nie odpowiedział. W szpareczkach jego oczu czytałem pogardę i umiejętnie trzymany na wodzy gniew. Natomiast zza jego ramienia wyrwał się rabbi Joel.

- Ty Go nie broń, czcigodny! - zawołał. - Ty Go nie broń! - Wielki pokutnik za grzechy Izraela trząsł się w starczym gniewie. - Co, może ty, Nikodemie, sam się zrobiłeś Galilejczykiem, odkąd tam za Nim poszedłeś? Ty Go nie broń!

- Zamiast Go bronić - odezwał się z boku rabbi Johanaan bar Zakkaj - weź lepiej święte księgi i poczytaj. Przypomnisz sobie, że Judea jest matką proroków. Z Galelei przychodzą tylko rzezimieszkowie...

- Tak, lepiej poczytaj Torę - powiedział ktoś.

Stojący kręgiem doktorowie patrzyli na mnie przeszywającym wzrokiem. Pod pozorem życzliwości wyczuwałem chłód tych spojrzeń, niby dotknięcie wielu noży na gołej skórze. Po plecach spłynęła mi fala chłodu, serce skoczyło mi gwałtownie w piersi i zrobiło mi się źle, jakbym miał zemdleć. Ale przemogłem się, udając obojętność. Nie odezwawszy się więcej, opuściłem Ciosową salę.

Nauczyciel siedział następnego dnia pod portykiem Salomona, otoczony kołem uczniów i słuchaczy. Kiedy się zbliżyłem, uśmiechnął się do mnie życzliwie. Powiedział:

- Witaj, przyjacielu, Najwyższy niech będzie z tobą...

Nigdy jeszcze nie nazywał mnie w ten sposób. I Jego uśmiech wydał się także inny niż zazwyczaj: bliższy mnie, bliższy mnie samemu. On, odczułem to od razu, wiedział wszystko o Rut. Mogli Mu zresztą powiedzieć. Ale On zrozumiał mój ból lepiej niż ktokolwiek inny. Inni pytają lub wyrażają swoje współczucie ułożonymi z góry słowami. On nic nie powiedział. I zrozumiałem, że o nic mnie nie zapyta. Inni robią wobec mnie minę żałosną, jakby chcieli, abym uwierzył, że i ich dotknęła ta śmierć. On uśmiechnął się do mnie - po prostu radośnie... Tak, jakby nas obu wiązała jakaś tajemnica: zaklęcie przyjaźni, o którym nikt obcy nie wie. I rzecz dziwna - ten uśmiech nie był mi przykry. Spłynął na mnie niby łyk wody w zapiekłe usta. Co on oznacza? Radość? Z czego radość? Z tego, że Rut umarła, i to tak okrutnie?! Chciałem się zbuntować - lecz nie umiałem tego zrobić... Czemu On się uśmiecha? Zawsze Go podejrzewałem, że nie jest najszczęśliwszy wtedy, kiedy uzdrawia, lecz byłby najszczęśliwszy, gdyby ktoś przyszedł do Niego i nie chciał być uzdrowiony...

Moje przybycie przerwało Jego naukę. Nie wiem, o czym mówił poprzednio, ale musiały to być słowa wstrząsające, bo widziałem, że ludzie obok Niego siedzą zamyśleni, z czołami sfałdowanymi i ze ściągniętymi brwiami, z palcami wplecionymi między włosy brody lub z głową opartą na zaciśniętej pięści. Uczniowie byli tu wszyscy. Patrzyłem na ich twarze i wydało mi się, że czytam na nich wyraz niepewności i zalęknienia. "Więc jednak, myślałem, musiało się coś zmienić. To nie są już ci hałaśliwi amhaarece, nieznośni w swym przekonaniu, że dzięki swemu Mistrzowi staną się władcami świata." Nagle odezwał się Szymon. Zanim powiedział, chrząknął i ściągnął brwi tak silnie, że dwie żyły wezbrały mu na skroniach. Zapytał tchórzliwie, jak ktoś, kto niepewnie sonduje dno, na którym osiada jego łódź:

- To jeśli... jeśli rzecz ma się w ten sposób między mężczyzną i kobietą... lepiej się nie żenić?...

- Nie, Piotrze - po raz pierwszy usłyszałem, jak mu dał to nowe imię. - Są ludzie otrzebieni już w żywocie matki; są, których otrzebił kat; ale są i tacy, którzy sami siebie otrzebili, by znaleźć Królestwo. Lecz bądź spokojny. Pojmie ten, któremu jest dane...

Wielki rybak nie wydał się jednak uspokojony. Z porywczością w głosie, która wyglądała na rozpacz, wykrzyknął:

- Jak może żyć człowiek bez żony, bez dzieci, bez miłości?! "Czego On znowu zażądał?" - przebiegło mi przez głowę. Nie lubię Szymona. Ale jego niepokój był zrozumiały. Idąc za Nauczycielem porzucił dom, żonę, dzieci. Może się nawet z nimi nie pożegnał odchodząc śpiesznie? Ale ich się przecież nie wyrzekł na zawsze. Wprawdzie kiedyś powiedział Nauczyciel, aby się nikt nie odwracał od pługa... Więc czegóż teraz znowu żąda? - powtórzyłem w duchu. Nauczyciel zaś rzekł łagodnie:

- Są rzeczy, których człowiek ani uczynić, ani nawet pojąć nie potrafi. Ale dla Przedwiecznego nie ma niepodobieństwa...

Wzrok Jego przeniósł się ze skurczonej od wysiłku twarzy Szymona na zakłopotane twarze innych uczniów, biegł po nich niby palec grajka po strunach cytry, aż wreszcie spoczął na mnie. Znowu czułem na sobie Jego wzrok niby pocałunek słońca, niby najdelikatniejszą z pieszczot.

- Wierzcie mi - powiedział - sto razy tamto otrzyma, a życie wieczne w dodatku...

Znowu uśmiechnął się, a troska z ich twarzy ustąpiła, jak ustępuje nocny cień z kąta, gdy go stamtąd wymiecie promień słońca. Oni są lekkomyślni i byle czym można ich pocieszyć. Ale przyznaję, że i we mnie Jego słowa budziły niepojętą radość. Znasz to? Nic się nie stało, a przecież nagle inaczej bije serce i świat wydaje się całkiem inny... Znowu chciałem się zbuntować. "To łatwo tak mówić - protestowałem w duchu - że można wszystko oddać, a to, co się oddało, otrzyma się z powrotem stokrotnie! Nie chcę stu Rut!... Gdyby tylko ona powróciła... Lecz nie powróci! To są słowa..." Tak mówiłem sobie. Lecz gdy podniosłem oczy, zobaczyłem, że On wciąż na mnie patrzy i uśmiecha się. I - nie mogłem być zbuntowany...

Nagle posłyszeliśmy koło siebie krzyk i zgiełk. Ciżba ludzi szła w naszą stronę. Znowu szarpnął mną niepokój: pogróżki rabbiego Jonatana stanęły mi w pamięci. Strach odmalował się także na twarzach uczniów: ich oczy zaczęły biegać niespokojnie jakby w poszukiwaniu jakiejś kryjówki. Na czele zbliżającego się tłumu szło kilku młodych faryzeuszów. Ale nie zauważyłem straży. Idąca zgraja prowadziła kogoś między sobą. Widziałem ich brutalne gesty, słyszałem krzyki, gdy kogoś zmuszali, by szedł prędzej. Ludzie otaczający Nauczyciela odruchowo cofnęli się do tyłu. On jednak siedział nieporuszony, spokojny, z podniesioną głową, z tym samym przyzywającym uśmiechem, z jakim Go znalazłem przed godziną.

Tłum stanął tuż przed Nim. Jeden z chaberim wysunął się naprzód. Skłonił się drwiąco przed Nauczycielem. Zrozumiałem, że to nie jest napad, ale jakaś próba zabawienia się kosztem Proroka z Galilei.

- Witaj, Rabbi - powiedział. - Patrz, kogo do Ciebie przyprowadziliśmy. - Kazał rozsunąć się przybyłym, ci zaś wypchnęli przed Nauczyciela jakąś kobietę. Była prawie naga, przyciskała tylko kurczowo do piersi urwany płat prześcieradła. Choć róż na jej policzkach był starty od uderzeń, a poczernione rzęsy rozpłynęły się w smugi czarnych łez, od razu można było poznać, czym zawiniła. Jej plecy drżały, z rozerwanego ucha, z którego ktoś wyrwał kolczyk, spływała nitka krwi. Miała głowę wciśniętą w ramiona, wystraszony wzrok biegał od człowieka do człowieka. Zdawał się błagać każdego z nich o litość, każdemu wszystko obiecywać. Nie wiadomo było, czym była bardziej przerażona: swą hańbą czy groźbą śmierci. Widziałem, jak jej skopane stopy o krzycząco czerwonych paznokciach drżały niespokojnie. Oczy kobiety szukając wszędzie ratunku spoczęły i na Nauczycielu. W pierwszej chwili odskoczyły przerażone: może Jego uśmiech wydał się kobiecie jeszcze jednym naigrawaniem się tych, którzy z niezrozumiałych dla niej powodów zamienili pieszczoty na bezlitosne uderzenia. Znowu skuliła się niby jeż. Ale po chwili nieśmiało spojrzała po raz drugi. Na pewno nie znała Człowieka, który siedział przed nią na podstawie kolumny. Lecz coś musiało ją uderzyć w Jego wyglądzie, bo spuściła oczy i objęła się ramionami, jakby chciała nimi zasłonić niedostatecznie przykrytą nagość.

Młody faryzeusz zrobił znowu szeroki gest.

- To cudzołożnica, Rabbi - powiedział. - Zastaliśmy ją na grzechu.

- Czego chcecie ode mnie? - zapytał Nauczyciel.

- Abyś ją osądził. Co mamy z nią zrobić? Jeszcze nie mogłem się połapać, do czego zmierza to wszystko. W każdym razie była to jakaś pułapka zastawiona na Nauczyciela. Ten zamiar łatwo można było odczytać z twarzy młodych chaberim.

- Co wam każe robić Mojżesz? - Nauczyciel mówił bez podniecenia, a Jego łagodnie uśmiechnięty wzrok spoczywał na kobiecie, jakby Go nie raził jej wygląd. Ona musiała czuć to spojrzenie, bo wciąż stała z opuszczoną głową, wstydliwie opleciona ramionami.

- Mojżesz? Och, znamy Prawo - faryzeusz zaśmiał się pewny siebie. - Mówi Tora: kto cudzołoży z żoną drugiego, musi zginąć - i on, i cudzołożąca... Ta kobieta cudzołożyła. Taką zwykło się kamienować. Ale co Ty o tym mówisz? - pochylił się drapieżnie nad siedzącym u stóp kolumny Nauczycielem. Wydało mi się, że pojąłem, na czym polega zasadzka. Oni znają Jego litość. Więc chcieli Go przycisnąć do muru, wykazać publicznie, że swoim postępowaniem sprzeciwia się prawu.

- Musi zginąć! - krzyknęło kilku ludzi. - Ukamienować ją!

- Ukamienować ją! Niech ginie! Ohydna! - w głosie, który usłyszałem obok siebie, była zapiekła nienawiść. Ze zdumieniem obejrzałem się: to był przecież głos Judasza! Uczeń z Kariothu stał z zaciśniętymi pięściami, z wargami wyciągniętymi jak do plucia. Robił wrażenie, że chce się rzucić na kobietę. - Niech ginie! - sapał.

- Więc zgadzasz się, że taką trzeba zatłuc jak psa? - zapytał faryzeusz. W tonie jego głosu był zawód; nie przyszedł tu przecież, by posłyszeć potwierdzenie przepisu Tory. Kobieta słysząc jego okrzyk zadrżała jeszcze mocniej. Ale nie zrobiła żadnego błagalnego gestu. Zobaczyłem tylko, że nogi uginają się pod nią.

Nauczyciel wolno wstał. Kiedy siedział, wydawał się w kole stojących ludzi mały i nędzny. Ale kiedy wyprostował się, Jego głowa wzniosła się ponad głowy tłumu. Jak On potrafi się zmieniać! Miękka dobroć ustąpiła miejsca majestatycznej powadze. Teraz był kimś, przed kim z respektem cofnięto się o krok.

- Powiedziałeś - zaczął powoli - że według prawa cudzołożnik winien zginąć z cudzołożnicą? Niech więc ten spośród was, który jest bez grzechu, rzuci na nią kamieniem...

Z Jego czarnych oczu nagle, zdawać by się mogło, posypały się skry. Nie wybuchnął, ale Jego wzrok uderzył bezwzględnie w oczy otaczających Go ludzi. Ci zaś cofnęli się o krok. Niektórzy z nich trzymali już w rękach kamienie. Teraz poukrywali je śpiesznie w fałdach kutton. Jeszcze raz tłum zrobił krok do tyłu. Między ciżbą a Nauczycielem powstała pusta przestrzeń, w której pozostała półnaga kobieta, niby pal wbity między kamienie.

Nie powiedział już nic więcej. Pochylił się, przyklęknął i na kamiennej płycie pokrytej czerwonym pyłem, tuż obok nóg grzesznicy napisał coś wyciągniętym palcem. Słowo trwało tylko chwilę, bo już powiew, który polatywał tego dnia nad miastem, zatarł litery wyciśnięte na piasku. Zdołałem jednak odczytać: "I ty cudzołożyłeś". Ktoś cofnął się między ludzi i zniknął w tłumie. To był ten młody faryzeusz. Nauczyciel znowu napisał słowo. Brzmiało ono znowu: "Cudzołożyłeś". Jeszcze jeden z bliżej stojących zawrócił i prędko dał nurka między ciżbę. Długi, delikatny palec prędko kreślił znaki. Słowa sypały się: czasami widziałem je, czasami nie miałem czasu odczytać ich. Ale po każdym słowie ktoś odchodził. Inni odchodzili także, jakby nie chcąc czytać przeznaczonych dla siebie oskarżeń. Tłum przerzedzał się. Ten i ów z ludzi, który trzymał kamień, rzucał go ukradkiem. Nauczyciel nie przestał pisać. Jakby pisał na wodzie: słowa nie pozostawały - znikały, zacierały się same. Ale chwila, którą trwały, wystarczała...

Na koniec nie zostało żadnego z oskarżycieli. Jeszcze tylko stał Judasz z zaciśniętymi pięściami, wciąż z nienawistnym oskarżeniem na ustach. Nauczyciel poprzednio pisząc, nie podnosił głowy. Ale tym razem podniósł ją. Jego twarz, taka tego dnia pogodna, zszarzała. Jakby część pyłu, na którym wypisywał grzechy ludzkie, padła na nią. Wzrokiem zdawał się wzywać Judasza. Z niewypowiedzianym smutkiem spoglądał na niego. Ten jednak stał pełen uporu i zawziętości. Wtedy pochylił się i coś napisał.

Nie zdołałem przeczytać napisanego słowa. Lecz w oczach ucznia z Kariothu błysnął strach jak u złapanego w pułapkę zwierzęcia. Zaciśnięte pięści rozkurczyły się szybko. Judasz rozejrzał się, jakby się chciał przekonać, że nikt nie widzi tego, co napisał Nauczyciel. Nieznacznie cofnął się. Widziałem, jak ukrył się za kolumną.

Czekałem, co teraz nastąpi. Nauczyciel klęczał dalej z palcem na płycie. Ale już nie pisał. Powoli podniósł głowę. Znowu miał twarz pogodną i dobrą. Skierował wzrok na kobietę, a ona natychmiast wybuchnęła bezgłośnym płaczem. Łkała z wykrzywioną twarzą, nie mogąc jej zakryć, bo obu dłońmi przytrzymywała prześcieradło. Po wyczerwienionych policzkach płynęły znowu łzy. Nie patrzyła na Nauczyciela. Przyciskała do piersi dygocącą brodę i coraz niżej schylała czoło. Brudne, czarne łzy leciały w czerwony pył i na jej nagie stopy.

- Nie płacz - powiedział z dobrocią. - Żaden cię przecież nie potępił.

Zaniosła się jeszcze gwałtowniejszym, żałosnym płaczem.

- Ale Ty... Ty... Ty...

- Ja ciebie nie potępię - uśmiechnął się pogodnie. - Idź i tylko już nie grzesz...

Płakała dalej cicho, coraz ciszej. Potem wolno odwróciła się i odeszła. On patrzył za nią długo, jakby ją podtrzymywał wzrokiem. Milczeliśmy. Znowu Jego palec dotknął płyty oprószonej czerwonym pyłem. Jakby w zamyśleniu rysował na niej jakieś zygzaki. Ale przyjrzawszy się im lepiej odkryłem, że to były słowa. Pisał znowu pośpiesznie na wygładzającej się wciąż powierzchni. Wydawało mi się, że mogę odczytać: "...powiedział: "Nie pójdę". Ale potem poczuł żal i poszedł wykonać wolę Ojca. A drugi rzekł: "Idę". Ale nie poszedł. Dlaczego nie idziesz, choć cię wołam tyle razy?" Może mi się tylko zdawało, że On tak napisał? Dla kogóż były napisane te słowa? Zniknęły i nie było ich już. Wiatr zmiótł je wygładzając piasek. Zresztą On sam, jakby dając tym znak, że skończył pisać, przesunął płasko dłonią po kamieniu. Ciągle nikt z nas nic nie mówił. Nie wiem dlaczego, ale gdzieś z głębi serca zbudził się we mnie niepokój. Był to zresztą niepokój łagodny, nie szarpiący, wolny od rozpaczy. Lękałem się czegoś, co przecież wydawało się promienne jak nadzieja... "Dla kogo On napisał: "Dlaczego nie idziesz?" - myślałem. - Dokąd ten ktoś ma iść? Dokąd On woła?" Lecz może On tego wcale nie napisał? Nic nie mówiąc więcej, wstał i odszedł, a za Nim Jego uczniowie. Zostałem jak człowiek obudzony, wyrwany z kotła snów. Było cicho, tylko wiatr lekko dysząc plątał nitki słońca, zasnuwając nimi dolinę Cedronu i czarny stok góry Oliwnej. Może On tego nigdy nie napisał? - powtarzałem stojąc przy balustradzie nad urwiskiem. Jakim On jest dziwnym Człowiekiem... Nigdy nie mówi, że czegoś chce, coś każe. Prosi tylko lękliwie jak nieśmiały żebrak. Albo pisze na piasku słowa, które rozwiewa wiatr, zaledwie zostaną napisane. A przecież tak trudno Jemu odmówić!

List XVI

Drogi Justusie!

Mimo jesieni, rozmazanych na niebie chmur i pierwszych deszczów, mieliśmy parę dni gorących... Nie mam jednak na myśli upałów, ale wydarzenia, które do tej pory jeszcze trzymają ludzi w podnieceniu. Miasto bulgocze jak garnek z gotującą się wodą i pełne jest gwałtownego ruchu niby rozpętane mrowisko. Dzięki tej gorączce zapomniano o Nauczycielu. To dobrze. Jego postępowanie stało się niemożliwie drażniące i gdyby nie nagły wyskok Piłata, doszłoby na pewno do nowej próby targnięcia się na Jego życie. Wisiało już ono na włosku. Rzymianin swoją akcją uratował je.

Po wydarzeniu z cudzołożną kobietą Nauczyciel zniknął z miasta na parę dni. Dowiedziałem się, gdzie przebywał. W Betanii mieszka rodzina, która z wielkim zapałem gości Go u siebie. Głową domu jest Łazarz, tkacz i ogrodnik, człowiek cichy i pobożny, faryzeusz niskiego stopnia. Nieżonaty, mieszka ze swoją siostrą Martą, również niezamężną. Jest to dzielna kobieta; mała, stale zapracowana, wiecznie w ruchu, lecz mimo to zawsze promiennie uśmiechnięta; pierwsza do posłużenia innym, do pomożenia im w biedzie. Znają ją kupcy na Bezecie - gdzie często przyjeżdża wczesnym rankiem z wózkiem pełnym jarzyn, owoców lub płatów czarnej cylicji utkanej przez brata - znają ją żebracy stojący pod bramą Gnojną, którym za każdym razem, gdy jest w mieście, przynosi obfitą jałmużnę. Tych dwoje świątobliwych ludzi ma siostrę znaną wszystkim wcale nie ze względu na jej cnoty. Maria, najmłodsza z rodzeństwa, czerwonowłosa dziewczyna, zeszła na złą drogę. Przez rok czy dwa gorszyła Jerozolimę swoją rozpustą. Potem pojechała za jednym z dworaków Antypasa do Galilei i tam zaczęła szaleć w Tyberiadzie, w Magdali, w Naim. Była najpiękniejszą kurtyzaną w całej Judei. Jestem pewny, że gdyby tylko zechciała, i Antypas, i Piłat, może i sam Witeliusz byliby jej kochankami. Ale nie chciała się wiązać z nikim, choćby był królem. Wolała szukać pieszczot u tych, których sama wybierała, i wciąż być w nowych ramionach. Zmieniała kochanków szybciej, niż zmienia sandały miejska strojnisia. Nie było nikogo, kto by się oparł jej czarowi. Byli tacy, którzy zapewniali, że swoje powodzenie zawdzięcza talizmanowi Asmodeusza, który nosi zawsze na szyi. Mimo rozpustnego życia zdawała się ciągle pięknieć. Widziałem ją kilka razy i nigdy już nie zapomnę jej wspaniałej, dumnej, cudownie pięknej twarzy... Co to za kobieta! Jej oczy mienią się niby oszlifowany w drobne powierzchnie kamień. Pogardliwie wygięte usta zdają się wyzywać, by je przymusić do uległego uśmiechu... Naprawdę nie sposób o niej zapomnieć.

Łazarz i Marta musieli cierpieć nad złą sławą ich siostry. Widziałem wiele razy Łazarza składającego w świątyni przebłagalne ofiary i modlącego się z twarzą, na której wypisana była gorąca prośba. Jestem przekonany, że błagał Najwyższego o litość dla Marii. Między tym rodzeństwem panuje pełna oddania miłość. Nigdy nie słyszałem, aby Łazarz lub Marta powiedzieli bodaj jedno złe słowo o młodszej siostrze. Natomiast kiedyś rzekł do mnie Łazarz przyciskając do policzków swe długie, żylaste palce: "To nie jest zła dziewczyna, ale... wierz mi, rabbi... Ona tylko nie wie..."

Gdy Nauczyciel przybył na święta do miasta, zaraz następnego dnia wieczorem przybiegła do Jego Matki jakaś kobieta. Miała głowę nakrytą chustką, a na ramionach skromną simlah. Jej ruchy jednak były inne niż ruchy innych kobiet. Złotoczerwony lok wymknął się spośród fałd chusty, biała stopa o pięknym zarysie palców wysunęła się spod kuttony. Ciekawie zajrzałem w twarz przybyłej - i oniemiałem. To była ona, Maria, jawnogrzesznica, kurtyzana! Ale jakżeż zmieniona. Na pięknej twarzy ani śladu malowań, na kształtnych palcach ani jednego pierścienia; stopa bosa zamiast w kosztownym sandale. Wobec Miriam upadła na kolana. Objęła Ją za nogi gestem jakim młode żony zwykły czcić matkę swego męża. Musiały się znać od dawna: rozmawiały ze sobą porywczym szeptem, jak ludzie, którzy mają sobie wiele do powiedzenia. Co może łączyć Matkę Nauczyciela z tą kobietą! A przecież słuchając jej opowiadania Maryja położyła dłonie na jej ramionach. Gdy tamta coś powiedziała, obie przez chwilę śmiały się radośnie. Ten Człowiek odwraca porządek świata! Byłem wstrząśnięty, gdy wybaczył tamtej pod portykiem. Ale wybaczenie - to jeszcze nie przyjaźń. On wiele razy powtarza: "Pierwsi będą ostatnimi - ostatni pierwszymi". Mówił to także wtedy, gdy opowiadał o tych robotnikach w winnicy... Cóż jednak ona mogła zrobić takiego, żeby jej należał się denar łaski? Zapytałem o to Judasza. W odpowiedzi zaśmiał się, jakby zazgrzytało koło pod zbyt obciążonym wozem. To jest sprawa, której Judasz tak nie znosi jak byk czerwonej płachty. Oczy mu zaraz błyszczą, zęby zgrzytają.

- Pytasz, rabbi, o tę dziewczynę z Magdali, o siostrę Łazarza? - zaniósł się złą czkawką. - Oczywiście... Nie ma grzesznicy handlującej ciałem, której by On nie wybaczył! Według Niego widocznie to tylko my jesteśmy winni! - zaśmiał się ze złością. - My je zwodzimy, a potem porzucamy. Ale one nie są nigdy winne! Wiesz na pewno, kim ona była. Nawet w naszych grzesznych czasach taka rozpusta budzi zgorszenie. Kogóż ona nie przyjmowała, komu się nie oddawała?! Rzecz jasna - wybierała tylko najbogatszych... Aż tu nagle pewnego dnia w tłumie, który przyszedł do Nauczyciela prosić o uzdrowienie - patrzę i nie wierzę własnym oczom: Ona! O - pomyślałem sobie od razu - nareszcie przyszła na ciebie kara. Choroba cię przychwyciła. Chciałabyś, aby cię Nauczyciel wyleczył, żebyś znowu mogła kusić mężczyzn! Niedoczekanie twoje! Byłem pewny, że On pozna się na niej od razu. Patrzyłem tylko z boku, co będzie. Z wrzaskiem rzuciła mu się do nóg. Miała pianę w ustach. Krzyczała: "Ratuj mnie! Ratuj! Zabierz mi moje oczy, moje włosy, moje zęby, wszystko, czego oni chcą ode mnie... Tylko mnie uwolnij. Będę wtedy tylko dla Ciebie!" Ohydna! Lecz wiesz, co On odpowiedział? Rzekł: "To wszystko biorę i ciebie także... A wy - idźcie precz!" Złe duchy wyszły z niej ze świstem niby powietrze z przebitego pęcherza. Ona zaś padła zemdlona. Minęło parę dni. Byliśmy w Naim. Nauczyciel przebywał w gościnie u pewnego faryzeusza... Siedział właśnie przy stole, gdy nagle wdarła się do izby ta Maria. Podbiegła do Niego, rzuciła Mu się do nóg. Płakała i łzami oblewała Mu stopy, a potem je wycierała w te swoje czerwone kudły... A On, zamiast ją odpędzić, jeszcze ją pochwalił. Wszyscy byli zgorszeni. On powiedział, że ona więcej kocha, bo jej więcej darowano. I uśmiechnął się do niej, i rzekł: "Przebaczone ci są wszystkie twoje grzechy..." Ludzie oburzali się. Jak można takiej przebaczyć! Tak łatwo i tak od razu! Rozpustnica... A ilu obdarła z pieniędzy! Doprowadziła do nędzy, a potem rzuciła... Takie powinno się kamienować. świat się nigdy nie stanie lepszy, jeżeli wolno będzie kobiecie odchodzić za drugim, który ma więcej pieniędzy.

- Lecz co ona teraz robi? - zapytałem.

- Co robi? Jest Mu najwierniejszą służącą. ściera przed Nim pył. Gotowa wydrapać oczy każdemu, kto by Go chciał skrzywdzić. Żyje obecnie strasznie cnotliwie! Niewielka sztuka! Spróbowała wszystkiego, może sobie teraz pozwolić na cnotę. Ty, rabbi, lubisz pewno zjeść czasami kawałek suchego chleba... Ale ten, który zawsze żarł tylko suchy chleb, albo i tego nie miał!...

Tyle dowiedziałem się od Judasza. Więc Maria zmieniła się z jawnogrzesznicy w czcicielkę Nauczyciela? Dziwne! I On pozwala jej być przy sobie wśród tych prostych, ale cnotliwych kobiet, które Mu towarzyszą w Jego wędrówkach? Nierozsądna dobroć! Siebie narazi na podejrzenia, a ta kobieta i tak nigdy nie zrozumie, w jak wstrętnych grzechach tkwiła. Złości Judasza czasami mnie śmieszą. Ale w tym ma rację - nie ma ohydniejszego grzechu niż grzech Rahab... To ciemna plama w królewskim rodowodzie. Lecz skoro On się z tego rodu wywodzi...

To widocznie przez nią trafił do Łazarza i Marty. Nigdy teraz nie nocuje w mieście, ale gdy tylko zaczyna się ściemniać, odchodzi za górę Oliwną, do Betanii. Podobno ogromną miłością darzy tego tkacza i jego siostry. Piszę "ogromną miłością", ale naprawdę to te słowa nic nie znaczą. Bo kogóż to On nie obdarza ogromną miłością? Dopiero gdy się na Niego patrzy, człowiek zaczyna rozumieć tę opowieść o robotnikach w winnicy... Ten denar to tak jak Jego miłość... Może ją dać każdemu i nie będzie niesprawiedliwości. Bo ona jest czymś nieskończenie wielkim...

Ale choć od świąt pojawia się tylko z rzadka w mieście, doprowadził do nowego zatargu z Wielką Radą. Zmierzając do świątyni mijał siedzącego na słońcu żebraka. To młody chłopak znany dobrze całemu miastu. Jego rodzice wykupili dla niego prawo siedzenia przy bramie. Urodził się ślepy i nigdy nie widział. Aż oczy bolą, kiedy się patrzy, jak on siedzi na wprost słońca i trzyma skierowane w jego blask swe martwe źrenice. Kiedy go mijali, zapytał Filip:

- Rabbi, Ty wiesz wszystko; powiedz: czy on sam zgrzeszył, czy jego rodzice, że go Najwyższy ukarał ślepotą? Filip jest głupcem. A przecież On zatrzymał się, jakby dla mocniejszego podkreślenia swej odpowiedzi.

- Ani on, ani jego rodzice - rzekł. - Dotknęła go ślepota, by się na nim okazały sprawy Najwyższego... - zamilkł, ale pozostał na miejscu. Z człowieka przeniósł wzrok na mury świątyni, po których ślizgał się łagodny blask zimowego słońca. - Już niedługo tego blasku - powiedział. - Idzie noc (nie rozumiem, o czym mówił: był wtedy dopiero ranek). A kiedy przyjdzie, nic już wtedy nie rozproszy ciemności. Póki jednak jestem - mam być słońcem... - Pochylił się, splunął i zanurzywszy palce w ciemną plamę śliny, rozmieszał ją z pyłem. Potem wstał, podszedł do żebraka. Miał na palcu grudkę błota. Położył ją na nie widzące oczy chłopca. - Idź - powiedział - do Siloe i obmyj się...

Jednak Jego cuda nie są takie jak dawniej. Ten człowiek dopiero kiedy poszedł i umył się, zaczął widzieć. Skoro ujrzano, że widzi, zrobił się wielki zgiełk. Znali go wszyscy w mieście. On zaś opowiadał na prawo i na lewo, kto i jak go uzdrowił. Tłum go otoczył, wysłuchiwano po raz chyba setny jego opowiadania. Potem przyszedł strażnik i zawołał chłopca do Ciosowej sali.

W godzinę później zaszedłem do Wielkiej Rady. Już na korytarzu słychać było krzyki. Rabbi Johanaan bar Zakkaj wypytywał o coś parę wystraszonych staruszków. Obok stał uzdrowiony chłopiec. Zatrzymałem się i zacząłem się przysłuchiwać.

- Więc to wasz syn? - zapytał wielki doktor. - Pamiętajcie, abyście nie skłamali.

- Tak, to jest nasz syn - powiedziała kobieta. Mężczyzna tylko skinął głową pokrytą białymi rzadkimi włosami.

- I mówicie, że się urodził niewidomy?

- Było tak, jak mówisz, najczcigodniejszy...

- Więc nie widział od urodzenia?.. A jak się stało, że teraz widzi? Kobieta spojrzała na mężczyznę, mężczyzna na kobietę. Porozumiewali się wzrokiem. Matka chciała coś powiedzieć, ale mąż położył jej prędko na ustach swą małą pomarszczoną dłoń. Jąkając się zawołał:

- Nie wiemy, najczcigodniejszy, nie wiemy... Skąd możemy wiedzieć? Ja lepię, najczcigodniejszy, garnki, bo jestem garncarzem. Lepię cały dzień. A moja żona pierze całymi dniami. Nie mamy czasu zajmować się tym, co ludzie mówią... Skąd możemy wiedzieć, jak to się stało, że on widzi? Jesteśmy ludzie prości, nieuczeni... To jest nasz syn, to prawda. Uczciwie zrodziła mi go żona...

- Tak, to nasz syn - powiedziała stara. - I urodził się niewidomy.

- Właśnie mówię ci, najczcigodniejszy - ojciec uzdrowionego gruchał niby gołąb.

- Lecz jak się to stało, że teraz widzi? - zapytał surowo Johanaan.

Znowu kobieta chciała coś powiedzieć i znowu mąż nie dał jej rzec ani słowa.

- Nie wiemy, rabbi, nie wiemy, najczcigodniejszy - mówił kłaniając się przy każdym słowie.

- Skąd możemy wiedzieć? Jesteśmy nieuczeni. On - wskazał na syna - ma już swoje lata, niech on ci powie, najczcigodniejszy...

Niecierpliwym gestem Johanaan przywołał do siebie chłopca.

- Więc mówisz, że zostałeś uzdrowiony? - zapytał.

Młody żebrak skinął głową.

- Być może, być może... Najwyższy potrafi wszystko. Złożysz ofiarę przed Przedwiecznym Szekinah za łaskawość, jaką okazał człowiekowi jak ty. On cię uzdrowił, a nie ten grzesznik...

- Nie wiem, czy On jest grzesznikiem - posłyszałem nagle ostry, podrażniony głos chłopca - ale wiem, że to On mnie uzdrowił!

- On? - rabbi Johanaan wzruszył ramionami. - Jakże On mógł to zrobić? Jak człowiek grzeszny może zrobić taki cud?

- Powiedz! Powiedz! - wołali drwiąco chaberim otaczający rabbiego Johanaana.

- Już wam dwa razy opowiadałem! - młody żebrak zacietrzewił się. - Chcecie, abym wam mówił jeszcze raz? Zostańcie Jego uczniami, a sami będziecie wiedzieli...

- Milcz! - krzyknął rabbi Johanaan. - Milcz, głupcze! - tupnął nogą. - Ty możesz być Jego uczniem. To Mistrz dla grzeszników i żebraków takich jak ty! Ale sprawiedliwi mają tylko jednego nauczyciela: Mojżesza. On słuchał słów Pańskich na górze i z nimi do ludzi przyszedł. Ojcowie nasi widzieli jego chwałę. Skąd zaś Ten przyszedł, nikt tego nie wie...

- A to dziwne, że wy tego nie wiecie! - krzyknął chłopiec. - Powiadacie: "Grzesznik, grzesznik..." - ciągnął z zapalczywością, choć jego rodzice dawali mu gwałtownie znaki rękami, aby zamilkł. - Lecz ten grzesznik uzdrawia! Czy grzesznik może uzdrawiać? Taki wielki cud... Wszyscy na ulicy mówili, że tylko człowiek posłany przez Najwyższego mógł coś takiego zdziałać.

- Milcz! - głos Johanaana zabrzmiał niby trąba. - Ty łotrze, ty nikczemny amhaarecu! Ty żebraku! Nas chcesz uczyć? Precz! Precz! Wynoś się! Precz! Usuwamy ciebie z synagogi! Jesteś nieczysty! - Podniósł obie ręce w górę, potrząsnął nimi nad czołem ozdobionym filakteriami. - Precz! Przez Wielkiego Ham_Makom, którego imienia wypowiadać nie wolno, a ono pisze się czterdziestu dwiema literami, przez odwiecznego Sabaoth, przez Michała Archanioła i dwunastu innych Archaniołów, przez Serafinów i Trony ogłaszam cię nieczystym. Precz! Nie kalaj progu domu tego! Precz! Precz od wiernych, abyś ich nie zanieczyścił! Precz! Precz! Precz! Niech cię spotka nieszczęście! Niech cię spotka śmierć i zniszczenie! Niech cię pochłonie gehenna! Niech szatani wezmą cię w swoje ręce! Precz! Chłopiec wyleciał jak z procy, wypchnięty przez strażników na ulicę. Jego rodzice upadli na ziemię i przerażeni bili o nią czołem. Wyprowadzono ich także. Rabbi Johanaan nasunął talit na głowę i modlił się z rękami ciągle wzniesionymi w górę.

- Wielki, Odwieczny, któryś pobłogosławił Abrahamowi, Izaakowi, Jakubowi, Mojżeszowi, Aaronowi, Salomonowi, spuść na nas i na miasto Twoje błogosławieństwo. Lecz temu człowiekowi grzesznemu nie błogosław...

- Amen - powiedzieli chaberim składając pobożnie dłonie.

Wtedy któryś z nich zobaczył mnie. Odezwał się zaczepnie:

- Widziano cię dziś, rabbi, z tamtym uzdrawiaczem.

Wszyscy zwrócili oczy w moją stronę. Czytałem w nich gniew i wyzwanie. Serce zaczęło mi bić i skakać, w żołądku zrobiła mi się niby dziura. Z początku chciałem im wytłumaczyć, że widuję się z Nauczycielem z ciekawości, że nie jestem Jego uczniem. Ale nie powiedziałem nic. Nie podjąłem zaczepki. Wyszedłem z sali bez słowa.

I w takiej to właśnie chwili, gdy zdawać się mogło, że każde następne pojawienie się Nauczyciela skończy się tragicznie, nastąpiły wypadki, które od razu odwróciły powszechną uwagę od Jego osoby. Nagle pojawił się w mieście Piłat. Od lat, jak ci pisałem, przybywa do Jerozolimy tylko w czasie świąt. Tym razem jednak nadjechał, gdy już dawno przebrzmiały echa wielkiego Hallelu, zamykającego święta Żniw. Spadł niespodziewanie, jakby był płatem czarnej chmury, jednej z tych ciężich i ponurych chmur, które wiatr przywiewa co dzień zza Wielkiego Morza. Ranek wstał szary i wietrzny, dom był pełen świstów i zgrzytów. Szary mrok nasuwał się na miasto: sądziłem, że lada chwila runie pierwsza ogłuszająca fala jesiennego deszczu rozpryskując się w tysiące pereł na spalonej, skamieniałej ziemi. Ale zamiast deszczu - klekocząc kopytami po bruku - wpadł do miasta poczet zbrojnych towarzyszący Piłatowi. Od razu ogarnęło mnie przeczucie, że stanie się coś złego. I rzeczywiście - nie minęła godzina, gdy już biegł człowiek wzywający mnie śpiesznie na posiedzenie Sanhedrynu. Zawinąłem się w simlah i poszedłem. Wiatr dął to z tej, to z tamtej strony, wpędzając w wąskie uliczki miasta kłęby dokuczliwego pyłu. Deszcz ciągle zdawał się wisieć w powietzu, a przecież nie padał. Było ponuro i nieprzyjemnie. Po niebie przetaczały się szare obłoki niby zwały brudnej bielizny.

Członkowie Sanhedrynu zeszli się szybko, popędzani ciekawością i jak ja - złymi przeczuciami. Ledwo usiedliśmy, wystąpił Kajfasz. Miał twarz bladą, jego czarne oczy paliły się ponurym blaskiem. Po grubych policzkach przebiegało drżenie.

- O czcigodni - rozpoczął. Ale ledwo powiedział słowo, już był cały zasapany. Przez chwilę tarł palcami swą krótką grubą szyję, a potem nagłym ruchem rozrzucił swe zwykle starannie ułożone i utrefione włosy. - O czcigodni... - podjął złapawszy oddech. - Stało się wielkie nieszczęście... Ten... ten... ten barbarzyńca, ten nieczysty goj, ten Edomita, ten... podniósł znowu bezbożną swą rękę...

- Biada! - zawołała cała sala i pochyliła głowy.

- Czy znowu pokalał święte miejsce plugawymi znakami? - zapytał rabbi Jonatan.

- Gorzej, najczcigodniejszy - Kajfasz fukał i szarpał swą piękną czarną brodę - gorzej, najczcigodniejszy... Ten barbarzyńca, ten... arcykapłan dławił się po prostu swoim oburzeniem - ten rzymski pachołek, ten... ośmielił się ukraść... ukradł korban! - krzyknął wytrzeszczając oczy, jakby ostatnie słowo było kamieniem, który utkwił mu w gardle.

- Ukradł skarbiec świątyni? - zawołało wiele głosów ze wszystkich stron sali. - Ukradł skarbiec świątyni?! - w wołaniu brzmiało przerażenie. - Porwał się na skarbiec Najwyższego?

- Tak! Ukradł skarbiec! - zawołał Kajfasz uderzając w pulpit swymi grubymi dłońmi. - Podły, nieczysty, barbarzyńca... Wtargnął ze swoimi i kazał sobie wydać... całych trzysta talentów...

W krzyk oburzenia, jakim napełniła się znowu sala domu arcykapłana, wdarł się ostry syk rabbi Onkelosa:

- Więc nie cały skarbiec został skradziony, tylko trzysta talentów? Zrobiła się cisza.

- Każdy as, który znajduje się w korbanie, jest własnością Przedwiecznego... - powiedział jeden z saduceuszy.

- Trzysta talentów to ogromna suma! - zawołał inny.

- O, ja wiem, ja wiem - przyznał rabbi Onkelos. - Ale my chcielibyśmy wiedzieć dokładnie, co się stało...

Głosem zduszonym, jakby wydobywającym się zza leżącej na ustach chusty, Kajfasz wyjaśnił:

- Prokurator Piłat skradł ze skarbca świątyni trzysta talentów.

- A czemu - przerwał arcykapłanowi rabbi Johanaan - nie skradł czterystu?

- Tyle zażądał...

- Ach, jaki łaskawy! - zadrwił rabbi Eleazar. - A na cóż on tyle potrzebował?

- Chce budować wodociąg... - rzucił niechętnie Jonatas syn Ananiasza.

Znowu zapadła wiele mówiąca cisza. Nasi chaberim patrzyli na siebie porozumiewawczo.

- To dziwne... - zauważył zgryźliwie rabbi Jonatan. - Robi się wielki szum. Wołają nas na naradę. Arcykapłan każe nam łamać ręce nad świętokradczym czynem Rzymianina. Tymczasem - co się okazuje? Ten barbarzyńca przychodzi grzecznie i zabiera ze skarbca trzysta talentów. Akurat trzysta talentów. Gdzie taki drugi, który by nie wziął wszystkiego? Ale my wiemy, dlaczego tak się stało - wyciągnął rękę nagłym oskarżającym gestem w stronę ławy saduceuszy. - Rzymianin tych pieniędzy nie ukradł! To wyście mu je dali!

- Wy sami - zawołał rabbi Johanaan - okradliście skarbiec!

- Jak śmiesz tak mówić?! - wrzaśnięto na ławie saduceuszy.

- To zaprzeczcie, jeśli potraficie!

- Obraziliście arcykapłana!

- Złodzieje złota Najwyższego!

- Milczeć, wy pomywacze garnków!

- Nieczyści! Zdrajcy!

- Milczeć! Zamknijcie pyski!

- Sza! Sza! - zaczął nagle uspakajać zebranych Jonatas. Pełni on funkcję nasiego, więc do niego należy pilnowanie porządku podczas obrad. - Sza! Przestańcie krzyczeć, przestańcie się oskarżać! Sza! Ja wam wszystko wyjaśnię...

- Dobrze, poczekajmy. Niech on wyjaśni... - powiedział rabbi Jonatan zwracając się w stronę ław faryzejskich.

Jonatas zatarł kłopotliwie dłonie. Najstarszy syn Ananiasza jest bardziej Grekiem niż Żydem. Czyta greckie księgi, prowadzi dysputy z greckimi przybłędami_filozofami, a wieczorem uprawia za miastem greckie ćwiczenia w rzucaniu dyskiem i bieganiu. Lubi drwić. Ale teraz stojąc przed Radą Najwyższą nie drwił. Wydawał się raczej zakłopotany.

- Czcigodny rabbi Jonatan syn Azziela nie ma racji. Nie dawaliśmy pieniędzy Piłatowi. Wziął je sam. Prawda, że już od dłuższego czasu nagabywał nas o to, abyśmy mu dali trzysta talentów na budowę wodociągu...

- Abyście, on i wy, mogli urządzać sobie w domu rzymskie kąpiele! - zawołał jakiś faryzeusz z końca ławy.

- Mogę urzeądzić sobie kąpiele bez wodociągu - rzucił dumnie nasi. - Budować wodociąg chciał Piłat, aby mieć wodę dla siebie. Żądał na to pieniędzy! Tłumaczyliśmy mu, że złoto z korbanu nie może być użyte na ten cel...

- Nie trzeba było z nim rozmawiać! Nie trzeba mówić z gojami! Wy, saduceusze, nie pilnujecie czystości i stąd potem takie rzeczy...

- Czcigodny rabbi Eleazar unosi się niepotrzebnie. Ktoś musi mówić z Rzymianami. Gdyby Rzymianie mieli do czynienia tylko z wami, w kraju panowałyby bez przerwy walki, a na wszystkich wzgórzach stałyby krzyże...

- Jakby przyszło do walki - zawołał któryś z młodych faryzeuszy - Najwyższy byłby z nami! Zwyciężylibyśmy!

- Najwyższy pomaga mądrym, a nie szaleńcom. Od czasu Machabeuszów wszystkie powstania kończyły się klęską. Dość tego daremnego wylewania krwi. Potrzeba nam pokoju...

- Pokój to nie przyjaźń z nieczystymi! Oddalmy się od nich i w czystości serca służmy Przedwiecznemu.

- Lecz z Rzymianami ktoś musi rozmawiać. Ktoś musi poświęcić swoją... czystość. Na ziemi jesteśmy i my, i goje... Wy możecie służyć Panu w czystości tylko dlatego, że my wzięliśmy na siebie pieczę nad narodem...

- Łącząc się z nieczystymi! Za to zostało satraconych dziesięć pokoleń izraelskich!

- A co będzie z dwoma pozostałymi, gdy ich wszyscy nienawidzić będą? Czy zdołają walczyć z całym światem?

- Kto zaufał Najwyższemu, nie dozna zawodu i własnymi oczami ujrzy klęskę wrogów.

- Najwyższy pozwalał nieraz zwyciężać wrogom Izraela...

- Wy, saduceusze, nie wierzycie w Przedwiecznego?

- Wierzymy, wierzymy, lepiej od was... Ale nasza wiara nie jest wiarą ciemnych amhaareców.

- Nie dbacie o czystość!

- To są wasze wymysły! Pomywacze garnków! - zaczęto krzyczeć z ław saduceuszów.

- Sza! - Jonatas znowu uciszył rozkrzyczaną salę. - Nie będziemy teraz o tym mówili. Radźmy, jak postąpić wobec Piłata.

- Cóż można zrobić, skoro ma już złoto w ręku?

- Można zrobić - Jonatas uśmiechnął się pojednawczo - można zrobić... Czy on nam nigdy nie ulegał? Myśmy jemu powiedzieli: "Bierzesz złoto, bo nie mamy siły, aby się tobie przeciwstawić. Ale co to będzie, jak się o tym dowie pospólstwo?" Wiecie przecież, że on się boi zbiegowiska, krzyków, zamieszek... Dwa razy zrobił, co chciał, i dwa razy się cofnął... Jeżeli lud wystąpi, on pieniądze odda. Zobaczycie, że odda. Ja go znam... Trzeba tylko, aby motłoch z Ofelu podniósł wielki krzyk. My nie mamy z nim nic wspólnego. Ale wy macie na ludzi wpływ...

- Naszym celem jest zbliżyć Zakon do ludu - powiedział z dumą rabbi Joel.

- Właśnie, właśnie... - podchwycił Jonatas. - To bardzo piękny cel. I w ten sposób macie wpływ na amhaareców. Powiedzcie im, co się stało, i przekonajcie ich, że Rzymianin popełnił świętokradztwo. Niech pójdą pod Antonię i wrzeszczą ile siły. A jeśli ich poturbują żołnierze, to...

- Krótko mówiąc, chcesz, abyśmy wywołali bunt? - zapytał rzeczowo rabbi Johanaan.

- Bunt! Bunt! Po co zaraz wielkie słowa? Znamy Piłata. Przecież to tchórz. Wobec niego nie trzeba robić buntu. Niech tylko ludzie trochę pokrzyczą, niech on każe swoim żołnierzom zabić paru amhaareców - wystarczy! Chodzi tylko o to, aby wieść o jego bezprawiu doszła do Witeliusza. Ten już potrafi z tego napisać raport do cesarza.

- Chciałbyś, Jonatasie, aby było znowu jak wtedy w Cezarei, w cyrku?

- O, właśnie!

- Hm - rabbi Jonatan chrząknął i rozejrzał się po naszych ławach. - Można by spróbować... Lud zrobi wszystko, co my mu każemy zrobić - podkreślił mocno słowo "my". - Lecz dlaczego my mamy za was wyciągać gorącą rzepę z ogniska? Cóż nas obchodzi, że wam Piłat zabrał złoto?

- Nie nam, najczcigodniejszy, ale świątyni.

- Lecz wy jesteście jej strażnikami.

- Wywodzimy się z pokolenia Aarona...

- Czystość mówi o kapłaństwie, a nie więzach krwi.

- Wam tak się zdaje! Lecz... zostawmy to. Po co się mamy kłócić, prawda? My was dzisiaj prosimy: pomóżcie nam. Może jutro my wam będziemy mogli w czym pomóc? No, powiedzcie - porozumiał się wzrokiem ze swoimi - co byście chcieli za ten mały bunt? Jak daleko sięgam pamięcią, nigdy Sanhedryn nie był świadkiem takiego targu. Znaczenie saduceuszy naprawdę widać się kończy, skoro szukają porozumienia z nami. Sto lat czekała nasza sekta, by władza nad krajem przeszła w jej ręce. Teraz jestem przekonany, że to się już niedługo stanie.

- Za ten bunt? Co my chcemy za ten bunt? - głowy Jonatana, Johanaana i Eleazara zbliżyły się ku sobie. - Nad tym musi się namyślić Wielka Rada...

- Lecz bunt?...

- Będziecie go mieli. Jutro od rana tłum stać będzie pod Antonią. Ale wasza obietnica?

- Nie zapomnimy o niej. Gotowi jesteśmy przysiądz na złoto świątyni.

Tak się skończyło posiedzenie Sanhedrynu. A teraz posłuchaj, co się zdarzyło następnego dnia. Od wczesnego świtu, jak zapowiedział rabbi Jonatan, ogromny tłum stał pod bramą Antonii wznosząc okrzyki: "Oddaj skarb świątyni! Oddaj skarb świątyni!" Nasi chaberim zorganizowali to znakomicie. Godziny płynęły, a ludzie nie rozchodzili się, lecz krzyczeli coraz groźniej. Przekonano ich, że Rzymianin dokonał strasznego świętokradztwa. Amhaarec nigdy nie wie, co jest naprawdę zbrodnią. Ale za wiarę gotów jest oddać życie. Minęło południe, dwa razy padał deszcz, nikt jednak nie odstępował od bramy. Nad całym miastem unosił się żałosny krzyk niby wołanie żebrzącej kobiety: "Oddaj skarb świątyni!" Piłat nie wyszedł do wołających, brama była zamknięta, straże rzymskie zostały wycofane z ulicy na mury.

Zebrani w świątyni czekaliśmy, kiedy prokurator ustąpi. To mogło potrwać do następnego dnia; wtedy, gdy chodziło o signa i vexilla legionowe, Piłat opierał się przez całe trzy dni. Krzykiem tłumu kierowała gromada młodych faryzeuszy. Inni biegali po mieście i sprowadzali pod Antonię ludzi, którzy tam jeszcze nie poszli.

Od nich dowiedzieliśmy się o klęsce. Ten żołdak nabrał rozumu. Wtedy usiłował nastraszyć ludzi błyskiem mieczy - i zawiódł się. Tym razem spróbował postąpić inaczej. Kazał żołnierzom ponakrywać się płaszczami i nieznacznie wmieszać się w tłum. Dopiero na gwizd hegemona żołnierze odrzucili płaszcze i chwycili za grube kije, w które wszyscy się zaopatrzyli. Tłukli bez litości, jak tylko Rzymianie bić potrafią. W tłumie wybuchła panika. Ci sami ludzie, którzy przed paru laty potrafili patrzeć nieulękle w twarz śmierci, uciekali teraz przed kijami jak tchórzliwe psy. A żołnierze biegli za nimi i bili, łamiąc kije na głowach uciekających. Nie ma chyba wśród pospólstwa jerozolimskiego człowieka, który by nie oberwał przynajmniej paru guzów. A są tacy, którzy mają połamane ręce, nogi, rozbite głowy. Nawet kilku faryzeuszy zostało poturbowanych. Zamiast zwycięskiego śpiewu miasto pełne jest jęków i narzekania.

Przegraliśmy. Piłat wezwał do siebie naszych przedstawicieli i oświadczył im ze śmiechem, że jest wdzięczny Sanhedrynowi za złoto ofiarowane na wodociąg i nie omieszka zaraz przystąpić do jego budowy. Już nawet wydał stosowne polecenia. Jesienią, zapewnił, żołnierze pilnujący porządku w mieście będą się mogli kąpać w czystej, chłodnej wodzie. W atrium zaś Piłata zostanie urządzona fontanna... Słysząc o tym Kajfasz ryczał ze wściekłości jak zarzynany byk. Obrażeni saduceusze zerwali z Piłatem wszelkie stosunki. A zdajesz sobie chyba z tego sprawę, jaką nienawiść żywi do Rzymian ludność Jerozolimy.

Lecz dzięki tym wydarzeniom przestało się mówić o Nauczycielu. On zaś nie pojawia się w mieście. Gdzieś poszedł, a Jego ślady zasypał świeży, miękki śnieg. Lecz wiem, że nie wrócił do Galilei. Przebywa w pobliżu miasta, jak ktoś, kto tylko o krok oddalił się od domu, by na pierwsze wezwanie do niego powrócić.

List XVII

Drogi Justusie!

On, zamiast korzystać z ciszy, jaka się zrobiła wokół Jego Osoby i spokojnie gdzieś się ukryć, znowu szuka nieszczęścia. Na święto Chanukah przybył do Jerozolimy. Tegoroczny obchód wypadł w czas zimny i dżdżysty. Deszcz ze śniegiem przychodził falami, zalewając światła, które wierni pozapalali na dachach domów. Nigdy chyba obchód oczyszczenia świątyni nie wydawał mi się równie szary i nieradosny.

Zmarznięci Jerozolimczycy skupili się pod portykami. To wtedy spostrzeżono, że On idzie z gronem swoich uczniów. Ktoś zawołał: "Patrzcie, Prorok z Galilei! Przyszedł! Nie boi się!" Zawinięci w swe mokre płaszcze ludzie byli smutni i zniechęceni. Ten deszcz, który gasił świąteczne ognie i wdzierał się strugami pod mury domów, nastroił ich żałośnie. Cóż z tego, że od dwustu prawie lat święci się dzień oczyszczenia świątyni splugawionej przez Epifanesa? Czy się coś zmieniło od tamtego czasu? Po wodzu rzymskim, który również wtargnął do Przybytku, nikt nie oczyścił świątyni z należytą solennością i dnia tego się nie święci. Ale Pompejusz przynajmniej niczego nie zabrał. Piłat bezkarnie ukradł złoto ze skarbca i buduje za nie wodociąg. Czyż to nie są niby stopnie, po których nasz naród stacza się coraz niżej? Kimże staliśmy się? Czy przyjdzie wreszcie kiedyś koniec naszego poniżenia? Tak się nieraz myśli u nas, zwłaszcza w ponury czas w miesiącu Kislew. Aż trudno się dziwić, że ktoś z tłumu zawołał:

- Słuchaj, Rabbi! Jak długo będziesz nas tak trzymał w niepewności? Jeżeli jesteś Mesjaszem, to powiedz to nam wyraźnie...

Nauczyciel zatrzymał się. Może nie byłby nic mówił, gdyby Go nie zaczepiono. Ale On zwykle nie zostawia pytań bez odpowiedzi. Rzekł zwyczajnie, jakby Jego słowa nie miały tak niebywałej treści:

- Tyle razy wam to mówiłem, a nie słuchaliście mnie! Tyle razy wam to czynami ukazywałem, a nie chcieliście mi wierzyć! Cóż mam jeszcze uczynić? Przyszedłem, jak zapowiedział prorok, do moich owiec. Szukałem tych, które były zginęły, i przywoływałem te, które się były oderwały... Życie za nie chcę dać, jak daje za swoje owce dobry pasterz! Lecz widać potrzebny jest sąd między owcą a owcą. Widać nie jesteście moimi owcami. Bo gdybyście byli moimi, nikt by mi nie wydarł was z rąk. Tego, co mi dał Ojciec, nikt nigdy nie zabierze mi. Bo ja i Ojciec jesteśmy Jednym...

Czy trzeba było czegoś więcej, by tych zgorzkniałych ludzi doprowadzić do wybuchu? Ich smutek znalazł ujście w gniewie. Uniosły się w górę laski i pięści. Inni rzucili się, by wyrywać z ziemi kamienie.

- Bluźni! Bluźni! - krzyczeli. - Ukamienować Go! Bluźni! Zapytał spokojnie, jakby nie zdawał sobie sprawy z tego, że grozi Mu śmierć.

- Za co mnie chcecie ukamienować? Za które uzdrowienie? Za który mój uczynek?

- Nie za uzdrowienie! - krzyknięto. - Bluźnisz! Za bluźnierstwa trzeba Ciebie ukamienować! - Bluźnię, mówicie?... - powtórzył smutnie. - Więc moje słowa są dla was bluźnierstwem? A czyny moje? A czyny? Jeśli nie chcecie wierzyć słowom moim, uwierzcie czynom. Każdy mój czyn jest świadectwem o mnie...

Wszedł w tłum i zanim ktokolwiek namyślił się rzucić w Niego kamieniem - zniknął. Musiał zaraz opuścić miasto, bo Go więcej nie widziano. Lecz ten krótki spór sprawił, że na miejsce gniewu do Rzymian i Piłata pojawiła się znowu niechęć do Niego. Są to zresztą dwa krzewy wyrastające z tego samego korzenia. Ludzie mają dość tego życia, jakim im przyszło żyć. Chcą wyzwolenia. Dlatego nienawidzą Rzymian i dlatego tak wiele spodziewali się po Nauczycielu. Zaczynam rozumieć tych wszystkich, u których, jak w Judaszu, wierność przeradzać się zaczyna w urazę, w pretensję, w zarzut zdrady... Spodziewali się, że po cudach uzdrowień przyjdą cudowne zwycięstwa nad wrogiem. Ale Nauczyciel wcale o tym nie myśli. On nie rozumie, co to wróg... Można by pomyśleć, że Piłat i Rzymianie są Mu równie drodzy jak Jego bracia. Już ci kiedyś mówiłem, że On zdaje się równocześnie smucić i cieszyć z tej dziwnej myśli, że obcy ludzie mają przyjść i objąć porzucone dziedzictwo... W Nim są tysiące tajemnic. Ale ludzie w rodzaju Judasza tajemnic nie znoszą. Oni chcą zawsze wszystko wiedzieć. Dla nich denar tej samej wagi dany temu, kto pracował cały dzień, i temu, kto pracował przez godzinę - to zwyczajne oszustwo. Choćby ten denar miał wartość wszystkich skarbów Ofiru! Tak, jak myśli Judasz zaczyna u nas zresztą w mieście myśleć wielu. Miejski motłoch mówi teraz o Nim z pogardą. W Galilei ma On pewno nadal tysiące przyjaciół i zwolenników. Ale w Jerozolimie zmieniło się. Tu każdy chciałby Go widzieć wykonawcą swoich pragnień. Po co On przychodzi do Judei? Taki Marzyciel jak On, Głosiciel pięknych nauk i haggad, powinien pozostać wśród swoich. Oni by Go nie zrozumieli, ale by Go cenili, zwłaszcza gdyby unikał niepotrzebnego drażnienia naszych chaberim. Nasza sekta pozwala każdemu zabierać głos w sprawach Najwyższego. On mówi pięknie... Ileż mógłby jeszcze zrobić dobrego czy to nauczając ludzi miłości do Przedwiecznego Szekinah, czy uzdrawiając. Tymczasem On niczego nie zdziaławszy zdaje się uważać swoją pracę za skończoną. Cóż osiągnął w te trzy lata? Zdobył sobie dwunastu uczniów i gromadę słuchaczy. Tyle co nic! Nawet gdyby miał za sobą całą Galileję, Judeę i Pereę, a nie miał Jerozolimy - nic nie osiągnie! W tym nasi doktorowie mają słuszność: prorokiem można zostać tylko w Syjonie. A On w Jerozolimie zraził wszystkich: małych i dużych. Nic nie pozostało z uznania, z jakim Go kiedyś witano. Niechby już raz wrócił do swoich i tam pozostał!

- Jeśli wciąż będzie powracał do Jerozolimy, obawiam się, że wcześniej czy później może Go tu spotkać śmierć... Tak powiedziałem. Bo - wyobraź sobie - pewnego dnia pojawiły się u mnie dwie siostry Łazarza. Gdyby Maria przyszła sama, chyba nie byłbym z nią rozmawiał. Nie chcę mieć nic wspólnego z kobietami, które żyły w grzechu! Maria zdaje się jeszcze i teraz czarować... A ja jestem człowiekiem czystym. To, że Nauczyciel przebacza grzesznicom jak ona, a nawet z nimi rozmawia - ba, przyjmuje jedzenie z ich rąk - wcale mnie nie zachwyca. On w swej dobroci przesadza. Upadłby Zakon, gdyby nie było kar dla grzeszników! Nie chciałem jednak robić przykrości Marcie. To taka dobra istota. Kobieta, jak zapewniają niektórzy nasi doktorowie, jest poślednim tworem Najwyższego i kto wie, czy nie stanowi w połowie dzieła szatana. Powątpiewałem w to od dawna, a całkowicie przestałem w to wierzyć od czasu, gdy Matka Nauczyciela zamieszkała w moim domu. Ale i Marta jest całym człowiekiem. Wzrusza mnie jej poświęcenie. Ona nie istnieje dla siebie. Gdyby doszła do przekonania, że potrzebna jest na świecie tylko jako gotująca strawę - nie odeszłaby już do końca życia od paleniska! W swej chęci służenia drugim nie zna granic. Znam wiele wiernych i oddanych żon. Ale czy Marta byłaby dobrą żoną? Obawiam się, że przyjmowałaby z ręki męża i zło, i dobro z tym samym pogodnym uśmiechem. Tego mężczyzna nie lubi. Wobec niego kobieta nie może być samą dobrocią i staraniem. To by go znudziło. Ale dla brata i siostry Marta jest przyjacielem - i to przyjacielem niezrównanym.

Pisałem ci, że z niej zawsze promieniuje pogoda. Lecz tym razem, gdy siedziały u mnie na macie, widziałem jej oczy przymrużone boleśnie pod ciężkim splotem brwi. Siostry nie są do siebie podobne. Marta nie jest piękna. Jej twarz zachowała wiele z dziecinnej skłonności do grymasów. Wygląda jak duże poczciwe dziecko. Inaczej Maria. Uroda bije z niej jak zapach z kwiatu. Żaden róż, żadna czerń nie potrafiłaby nic dodać do piękna jej twarzy. Głowę nosi podniesioną i wzrok tylko niby z przymusem zatrzymuje na mijanych ludziach: jej oczy zdają się wciąż kogoś szukać ponad głowami innych. Ona ma spojrzenie podobne do spojrzenia Jana syna Zachariasza...

Przyszły do mnie ze swoim strapieniem. Ich brat nagle i ciężko zachorował. Dostał ostrej gorączki, która powaliła go na posłanie. Z początku sądziły, że gorączka minie sama, jak mijają choroby naniesione przez zmienną zimową pogodę... Ale gorączka Łazarza nie minęła. Spaliła jego ciało na suchy wiór.

- Jeżeli potrwa jeszcze parę dni, on umrze... - powiedziała cicho i jakby z wysiłkiem Marta.

- Czym mogę wam pomóc? - zaofiarowałem się. Pieniędzy, wiem, nie potrzebują: warsztat Łazarza i ogród Marty dawały im zawsze dość na życie.

- Radą, rabbi - rzekła Marta. - Ty wiesz - uśmiechnęła się poprzez smutek - że gdyby On tu był, wyleczyłby Łazarza jednym swoim słowem...

Ale dla mnie to, co ona powiedziała, było jak uderzenie prosto w pierś. Czyż nie było Go w Jerozolimie, gdy chorowała Rut? Więc dlaczego? Znowu to okropne pytanie stanęło przede mną. Nigdy nie potrafię na nie odpowiedzieć. A raczej - odpowiedziałem już dawno. Wytłumaczyłem sobie, że On nie pomógł mi, ponieważ uważa mnie za kogoś bliskiego... To zabawne tłumaczenie - prawda? Ale ono mi wróciło trochę spokoju. A teraz ten spokój skradły mi słowa tej kobiety.

- Tak - powiedziałem, ledwo przemagając gorycz - jest waszym przyjacielem, więc gdybyście Go poprosiły... Lecz Jego nie ma. I nawet nie wiem, gdzie teraz przebywa.

- Ja wiem, gdzie On jest - powiedziała cicho Marta. - Ja wiem... On poszedł na pustynię koło Efrem...

- Więc Go wezwijcie.

Poruszyły się obie. Teraz zawołała Maria, która przedtem siedziała bez słowa, pozwalając mówić siostrze.

- Lecz jeżeli tu przyjdzie, oni gotowi Go zabić! Podobno chcieli Go ukamienować, gdy był tu ostatnio.

Namyślałem się nad odpowiedzią, gładząc brodę.

- Tak - przyznałem - niebezpieczeństwo grozi Mu rzeczywiście... Ma wrogów wśród kapłanów, wśród doktorów, a także wśród pospólstwa... - Czułem pokusę powiedzenia: "Macie słuszność, nie należy Go wzywać"! Nie mam żadnej urazy do Łazarza. Nie życzyłem mu źle. Ale tak strasznie pragnąłem, aby on sam wyzdrowiał, sam, bez pomocy Nauczyciela! I inne myśli skapywały mi w serce: jedna kropla, potem druga... Wystarczyłoby, bym się nad nimi zatrzymał, aby popłynęły strugą. "Zdrowie i życie Rut - myślałem - nie obchodziło Go. Jej śmierć była dla Niego sprawą obojętną. Gdyby jednak umarł Łazarz... - Poczułem w sercu złą radość. Łazarz jest Jego przyjacielem. Ale gdyby umarł, On zrozumiałby może, co czuje człowiek, gdy nie ma znikąd pomocy... To było tak, jakby ktoś obcy panoszył się we mnie, wykrzykiwał, rozkazywał, miotał, nie pozwalał mi przyjść do słowa... Nie dostrzegł wtedy mojej rozpaczy - stukało mi w mózgu. Czy dostrzeże teraz rozpacz tych kobiet? Mnie nie pomógł. Lecz sobie - sobie chyba pomoże... To by była próba, jakim On jest..." Czas wolno płynął, a ja wciąż nie wiedziałem, co mam odpowiedzieć Marcie i Marii.

- Gdyby Jemu miało co grozić - powiedziała nagle Maria - niech lepiej Łazarz umrze! Jej słowa wydały mi się po prostu okrutne. Spojrzałem z pewnym niepokojem na siostry.

- Ty, Mario - zauważyłem - niezbyt chyba kochasz brata...

- Nie! Nie! - pośpieszyła z odpowiedzią Marta. Mała jej twarz była ściągnięta niepokojem, powieki drżały; duża łza pojawiła się w kąciku oka. - Nie, rabbi, nie sądź jej tak. Ona bardzo kocha Łazarza. Ale ona pamięta także, co On mówił...

- Nie broń mnie, Marto - Maria przerwała siostrze. - To prawda, co powiedział rabbi: Nie kocham was dość mocno, nie kocham was, jak wy mnie kochacie. Ale ja się tak okropnie boję o Niego... - Jej głęboki, melodyjny głos, który poprzednio wydał mi się bezlitosny, załamał się, zawisł na jednej nucie, jak lecący w przepaść kamień na wiązce traw. - Gdyby Łazarz umarł, to... to byłoby wielkie nieszczęście... Ja musiałabym płakać do końca życia. Nigdy bym sobie nie wybaczyła, że tak zapłaciłam za jego dobroć... Ale... Ale gdyby się Jemu coś miało stać - przycisnęła dłonie zwinięte w pięść do ust - toby wszyscy ludzie... i kamienie... musieli... - Otworzyła szeroko oczy, jakby ujrzała coś przerażającego. - Nie! Nie! Nie! - wykrzyknęła. - Do tego nie można dopuścić! Znowu gładziłem brodę, pomagając sobie tym ruchem w namyśle. Gdyby żyła Rut - a ja gdybym był pewny, że On swoim przybyciem uzdrowi ją - nie wahałbym się ani przez chwilę. Nagle pojawiło się w mojej pamięci wspomnienie - Jego okrzyk bolesny i jakby groźny: "Cudzołożnice ubiegną was na drodze do Królestwa!" Cudzołożnice... Popatrzyłem na Marię, jakbym ją zobaczył po raz pierwszy. W jej spojrzeniu była ślepa wierność i żarliwe oddanie. Taki wyraz, o tym stopniu napięcia, widywałem przedtem jedynie na twarzy Szymona. Ale Szymon ma twarz tępą i bezmyślną, a twarz Marii jest oszołamiająco piękna. Nie widać w niej ani śladu dawnych grzechów. Jakby ich nigdy nie popełniała, jakby się ich nie wstydziła. To jest twarz, na której nowe uczucie zaciera ślady dawnych pocałunków. Przeniosłem wzrok na Martę. Biedna Marta! Ją rozumiałem lepiej. Ona by nie potrafiła wybrać tak stanowczo, jak wybrała jej siostra. U niej nowa miłość nie zatarła wszystkiego, co było przedtem. Rozumiem ją. Ja także, choć tak wiele oczekuję od Nauczyciela... Oczekuję? To słowo samo pojawiło się pod moim rylcem! Czegóż mogę od Niego oczekiwać? Rut nie żyje... Jego Królestwo jest tylko królestwem słów i marzeń... On nie jest Mesjaszem... Ja i Marta jesteśmy zwyczajnymi ludźmi. Znamy cenę bólu. Znamy siłę związków ludzkich. Boimy się tego, co może przyjść...

- Cóż mogę wam poradzić? - mruknąłem. - Myślę - przemagałem się - że jednak powinnyście ratować brata... Jeżeli - mówiłem, jakbym dźwigał kamienie - Nauczyciel przybędzie do Jerozolimy, może Mu tu grozić niebezpieczeństwo. Ale jeżeli przyjdzie tylko do was, do Betanii, któż się o tym dowie? Proście Go tylko - skończyłem przez zaciśnięte zęby - by się nie pokazywał w mieście...

- Jesteś mądry, rabbi! - zawołała Marta. Uśmiechnęła się wbrew łzie, jaka stoczyła się po jej policzku. Maria nie powiedziała nic. Siedziała z nisko opuszczoną głową, jak ktoś, kto powiedział już wszystko, co miał do powiedzenia.

- Pewno nie macie kogo posłać - mówiłem. Zrodziła się we mnie jakaś potrzeba działania wbrew sobie, wbrew swym myślom, wbrew swemu żalowi. - Chcecie, wyślę mego Ahira do Efrem? To zręczny człowiek. On Go znajdzie i przyprowdzi do was...

Skłoniły się przede mną ze czcią i wdzięcznością.

Minął jednak cały tydzień, zanim Ahir stanął znowu przede mną. Był zdrożony, stopy miał pokryte zeschłym błotem i brudną, wilgotną simlah. Ahir jest wiernym służącym i używam go tylko do spraw, które wymagają użycia człowieka zaufanego. Jeszcze jego ojciec służył w domu mego ojca. Nie mam wobec niego tajemnic. Znam również jego przedsiębiorczość. Nie wątpiłem, że znajdzie Nauczyciela, choćby się On ukrył w najlichszej wiosce.

- Znalazłeś Go? - pytałem. Tak bowiem cenię Ahira, że pozwoliłem mu nawet usiąść w mojej obecności.

- Znalazłem, rabbi - odpowiedział. - Znalazłem Go i już idzie. Jeślibyś chciał Go zobaczyć, gdy wchodzić będzie do Betanii, pospiesz tam zaraz. Pod wieczór powinien tam przybyć...

- Długo Go jednak szukałeś.

- Nie tak długo, rabbi. Wprawdzie nie było Go koło Efrem. Odszedł za Jordan. Ale gdy Go tam znalazłem, nie od razu chciał iść...

- Nie chciał iść?

- To dziwny Człowiek... Gdy Mu mówiłem o chorobie Łazarza, uśmiechnął się tylko. Powiedział do swoich uczniów: "Ta choroba nie grozi śmiercią, ale przez nią spłynie chwała na Syna Człowieczego". I już więcej nie było mowy o tym, by szedł do Betaniii. Nie wiedziałem, co mam o tym myśleć. To naprawdę, rabbi, dziwny Człowiek. On zdaje się wszystko wiedzieć, a postępuje tak, jakby nic nie wiedział. Chciałem już wracać. Ale po dwóch dniach On sam zawołał mnie do siebie. Kazał mi raz jeszcze opowiedzieć o chorobie Łazarza. A potem rzekł do swoich: "Chodźmy do Judei". Usłyszawszy to Jego uczniowie zaczęli krzyczeć, aby nie szedł, bo Mu tam grozi śmierć. On jednak mówił: "Póki jest dzień, człowiek widzi swą drogę i nie potyka się. Ale gdy przyjdzie noc, może upaść... Chodźmy. Nasz przyjaciel Łazarz usnął. Trzeba go obudzić". "Jeżeli śpi - powiedzieli uczniowie - będzie zdrowy. Sen jest najlepszym lekarstwem..." Wtedy potrząsnął głową. "Łazarz zasnął - rzekł - snem śmierci. Nie żyje..."

- Skąd On o tym wiedział? - wykrzyknąłem zdumiony. Przed trzema dniami doszła mnie wiadomość o śmierci brata Marii i Marty. Nie doczekał się biedak nadejścia Nauczyciela. Zgasł rankiem cicho jak zdmuchnięty kaganek.

- Nie wiem - Ahir wzruszył ramionami - nie wiem...

Więc wiedział, że Łazarz umiera, a mimo to nie przybył wcześniej... Słuszne jest widać to, co przypuszczałem, że On niechętnie pomaga przyjaciołom. W tym odkryciu powinienem był znaleźć pociechę. Nie postąpił z nimi inaczej niż ze mną. A mimo to odczułem coś niby zawód. A także była we mnie niejasna świadomość winy. Jakbym to ja był winien, że Łazarz umarł bez pomocy ze strony Nauczyciela...

- I wtedy właśnie wyruszył? - zapytałem jeszcze Ahira.

- Tak - potwierdził. - Uczniowie już się nie sprzeciwiali. Jeden z nich zawołał: "Skoro Rabbi idzie na śmierć - gińmy z Nim razem!" Uśmiechnąłem się lekceważąco. Któryż to z nich udawał takiego zucha? Szymon czy Tomasz? Ci dwaj skłonni są do tego rodzaju przechwałek. Ale gdyby wiedzieli, jakie niebezpieczeństwo grozi naprawdę im i ich Mistrzowi, nie pokazaliby nosa w Jerozolimie do końca swego życia. Bohaterstwo - to najczęściej tylko bezmyślność! Czasami żałuję, że nie potrafię być w pewnych chwilach bezmyślny... A jednak - uświadomiłem sobie - chcę Go zobaczyć. Pragnę się przekonać, co powie, gdy Go będą pytali: "Dlaczegoś nie przyszedł wcześniej, skoro przecież odważyłeś się przyjść?"

- Idź, Ahirze - powiedziałem - zawołaj Datana i Hefera. Niech mi przyniosą kij podróżny, simlah i sandały. Oni także pójdą ze mną do Betanii....

List XVII (c.d.)

Dom Łazarza był domem żałoby. Już nie było w nim płaczek i piszczków, ale w izbach unosił się ciągle jeszcze zapach spalonych kadzideł, wokół stołu zaś siedział tłum żałobnych gości. Marta ze służbą przynosiła potrawy, usługiwała. Miała oczy czerwone, usta zaciśnięte. Ale mimo to niczego gościom nie brakło. Pomyślała o wszystkim, wszystkiego dopilnowała. Pracą zdusiła swój ból. Zdawała się ruszać jeszcze szybciej niż zwykle.

Za to Maria siedziała w pustym zakątku ogrodu na ławce. Kiedy zobaczyła mnie, zerwała się na nogi, podbiegła do mnie. Pasmo czerwonych włosów spadło jej na czoło i na policzek niby miedziany wąż. Zapytała prędko: "Rabbi, czy On przyjdzie?" Oddychała głośno, w jej zielonkawych rozszerzonych oczach była paląca niecierpliwość. "Lada chwila tu będzie" - odpowiedziałem. Opuściła głowę i westchnęła ciężko jak zawodnik, który osłabł dobiegłszy do mety. Po chwili dopiero podziękowała mi skinieniem głowy. Powróciła do swej ławki. Marta ma twarz człowieka, który doznał klęski, lecz potrafi ją znieść. Twarz Marii nie wyglądała na twarz kogoś, kto przegrał. Ona, można by myśleć, jeszcze walczy...

Ahir dobrze wyliczył! Słońce zaczęło się już zasuwać za górę Oliwną, gdy ktoś przybiegł do domu, wołając: "Marto! Mario! Nauczyciel przed domem!" Marta była bliżej i wybiegła od razu. Pospieszyłem za nią. On wchodził właśnie w furtkę w niskim murku ułożonym z płaskich kamieni. Był taki sam jak zawsze: spokojny, łagodnie uśmiechnięty. Marta biegła Mu naprzeciw. Rzuciła się Mu do nóg. Teraz zobaczyłem, jak jej ramiona, które z taką siłą dźwigały ciężar domowej służby, stały się wiotkie, drżące, kobiece. Płakała bez słowa u Jego kolan. A On pochylił się nad nią i dobrotliwie gładził ją po głowie. Wreszcie podniosła na Niego wzrok. Jej głos, tak opanowany wobec ludzi, łamał się teraz:

- Gdybyś tu był, Rabbi, nie umarłby Łazarz... - załkała. - Ale wiem - mówiła przezwyciężywszy łzy - że i teraz, o co poprosisz Najwyższego, On to dla Ciebie zrobi...

Skinął głową jakby potwierdzając jej słowa.

- Zmartwychwstanie brat twój - powiedział.

- Wiem, że zmartwychwstanie - mówiła pokornie. - Tak powiadają doktorzy. I tak Ty nauczałeś, Rabbi. Zmartwychwstanie w ostatni dzień...

Spokojnie, ale stanowczo położył jej dłonie na ramionach. Lekko oddalił ją od siebie, jakby chcąc spojrzeć w jej wierne oczy.

- Ja jestem - powiedział - Zmartwychwstanie i Życie. Kto we mnie uwierzył, choćby umarł - żyje, a kto żyje - ten już nie umrze. Czy wierzysz w to, Marto? Odnalazł jej oczy, a ona patrzyła na Niego ufnie i posłusznie.

- Wierzę, Rabbi - odpowiedziała. Nagle z niezwykłą u kobiety stanowczością wyrzucła z siebie: - Wierzę, że Ty jesteś Mesjasz, Syn Najwyższego, który z nieba zstąpił...

I jakby w poczuciu, że to zuchwałe wyznanie niczym już nie może być uzupełnione, wstała i oddaliła się śpiesznie. Byłem oszołomiony i wstrząśnięty. Przypomniałem sobie od razu, jak opowiadał Judasz, że Szymon odezwał się do Niego tam gdzieś koło Paneas takimi samymi słowami. "Czy ci ludzie poszaleli? - przebiegło mi przez myśl. - Co oni w Nim widzą? To nie jest na pewno zwyczajny Człowiek. To jest ktoś niezwykły. To Prorok, Nauczyciel... Ale tamto, o czym oni mówią, jest bluźnierstwem. A On temu nie zaprzecza, nie gani ich za takie słowa. Syn Najwyższego! Nie wolno tego słuchać!" On zaś szedł w moją stronę przez ogród. Byłem pełen wahania: nie wiedziałem, czy mam uciec, czy zostać i przywitać się z Nim. Lecz w tejże chwili wybiegła z domu cała gromada ludzi, a na ich czele Maria. To ona teraz dopadła Jego nóg. Przywitała Go tymi samymi słowami co siostra:

- O, Rabbi! Gdybyś tu był, Łazarz byłby nie umarł...

Jego dłoń przesunęła się po jej płomienistych włosach, zda się zbierając z nich czerwonozłoty pył. I jakby to dotknięcie miało jakiś czarodziejski skutek, zmienił się nagle wyraz Jego twarzy. Spokój i łagodna pogoda ustąpiły nagle miejsca skurczowi bólu. Po raz pierwszy zobaczyłem to, o czym mówił Judasz: ten Człowiek zadrżał! Idąc tu myślałem: "On jest jednak obojętny na cierpienie". W myśli wyrzucałem Mu to nawet... Teraz zobaczyłem twarz, którą ból z szybkością płomienia powlekał swoją barwą. Wystąpił na nią jak maska. Można by myśleć, że skruszyła się w Nim jakaś tama, która poprzednio to cierpienie powstrzymywała, że zostało ono przez Niego dopuszczone, może nawet przywołane... Widywałem nieraz grymasy twarzy ludzi płaczących i zawsze wydawało mi się, że te bolesne skurcze są niejako wyzwalające. On się jednak nie krzywił. Jego ból nie wyzwalał się grymasem. Pozostał w Nim - nie wyzwolony. Twarz Mu ściemniała jak niebo zasnute gradową chmurą i spłynęła cała żałością. Nagle wybuchnął szlochem. Zanosił się łkaniem jak dziecko wydarte matce. Ty wiesz, czym była dla mnie śmierć Rut... Ale tak chyba nawet i ja nie cierpiałem wtedy... Mój ból miał swoje granice. Ale Jego ból był jak morze, tamto za Wielkim Morzem... W Jego płaczu słychać było krzyk tysięcy stojących przed grobami ludzi. On płakał nad Łazarzem. Ale mnie się wydało przez chwilę, że płacze także nad Rut...

- Gdzie on leży? - zapytał wśród łkania.

- Chodź, Rabbi, pokażemy Ci jego grób - mówili ludzie.

Ruszyliśmy w głąb ogrodu. Szedł, ciągle płaczący, między dwiema siostrami, także zapłakanymi. Za nimi ciągnęli uczniowie i goście. Idąc myślałem: "Nie przypuszczałem doprawdy, że On go aż tak kochał. Do jakiejże miłości jest zdolny! Nigdy chyba nie sięgnę dna Jego serca. Gdyby owym denarem właściciela winnicy była Jego miłość, czy mógłby się ktoś skarżyć na niesprawiedliwość?" Lecz jeżeli on tak kochał Łazarza, dlaczego nie przyszedł na czas, by go uzdrowić? Jeśli wiedział, kiedy Łazarz umarł, powinien był wiedzieć o jego chorobie wcześniej, zanim Ahir Go odnalazł. Tylu ludzi uzdrowił, a Łazarza nie mógł uzdrowić. Cóż to za dziwaczna przyjaźń, która się wypowiada w torturowaniu bliskich sobie, a także samego siebie? A może to tylko z Jego strony tchórzostwo? Może nie chciał uzdrowić, ponieważ wie, że każdy cud dokonany w Betanii będzie jeszcze tego samego dnia znany w Jerozolimie? Zatrzymaliśmy się przed skałą, w której wyryto grób. Zamykający otwór kamień był wtłoczony w wąski korytarz o dużym spadku. Zatrzymaliśmy się. Było cicho, słychać było tylko Jego szlochanie, a mnie w skroniach pulsowała krew jak pierwszy wiosenny sok w gałęziach otaczających nas krzewów. On płakał ciągle. Wydawał się teraz żałośnie słabym człowiekiem, przygniecionym przez ból ponad siły. Jakaż sprzeczność między tym Jego stanem a słowami wypowiedzianymi przez Martę! Cała nasza bezradność wobec śmierci była w tym płaczu. Tak samo ja płakałem, gdy obsuwali kamień. "Koniec, koniec, teraz już koniec" - powtarzałem sobie wtedy. Zresztą, przyznaję, dla mnie nie było Rut pod tym kamieniem. Leżało tam tylko jej biedne zamęczone ciało, nieomal odrażające w swej bolesności. Ona sama była gdzieś w przestrzeni, niewidzialna, daleka... Wtłoczony kamień odcina nas jedynie od wspomnień o zmarłym.. Po co On tutaj przyszedł? Czy po to, by użalać się nad Łazarzem? Tam pod kamieniem leży tylko rozkładające się ciało...

- Odsuńcie kamień - doszło do moich uszu.

Wydało mi się, że się przesłyszałem. Ale szmer zdumienia i przerażenia wśród ludzi upewnił mnie, że On to powiedział naprawdę. Podniosłem na Niego wzrok. Ten Człowiek zmienia się z błyskawiczną szybkością. Już nie płakał. Stał wyprostowany przed białą kamienną ścianą. Jak Mojżesz uderzający laską w skałę. Nie wiem, dlaczego nasunęło mi się właśnie to porównanie. Ludzie odruchowo cofnęli się, zostawiając Go przed grobem razem z dwiema siostrami. Maria patrzyła na Nauczyciela oczami rozszerzonymi do ostatecznych granic. Jej ciemne długie rzęsy rozpięte były niby promienie gwiazdy. Te oczy zdawały się krzyczeć - krzyczeć nadzieją... Twarz Marty, porażona poprzednio skurczami bólu, znowu stała się poważną twarzą panującej nad sobą istoty.

- Już cuchnie, Rabbi - powiedziała. - Dziś czwarty dzień, jak złożyliśmy go w grobie...

Przerwał jej jakby z wyrzutem:

- Powiedziałem ci przecież: uwierz mi! Nie sprzeciwiała się więcej. Skinęła na służbę. Czterech silnych mężczyzn uchwyciło kamień i z największym wysiłkiem wytoczyło go na wierzch. Otwór zaczerniał przed nami niby rozwarta paszcza. Powiało z niego chłodem, wonią pachnideł, zmieszaną z drażniącym nieznośnie zapachem rozkładu. Nauczyciel rozłożył ręce i podniósł głowę w górę. Zawsze tak się modli: prędko, cicho lub ledwo dosłyszalnym szeptem. Nie słyszałem tego, co mówił. Lecz słowa, z którymi powrócił znowu do ludzi, były słyszane przez wszystkich. Wypowiedział je głośno niby rozkaz porywający do boju całe wojsko. Nie mogłem uciekać, ale zasłoniłem oczy dłońmi. Nie wiem, dlaczego boimy się zmarłych, choćby to byli najukochańsi. Może właśnie dlatego, że leżące bez ruchu ciało nie jest już żadnym z nich... Jest tylko ciałem. Miałem palce na gałkach ocznych, lecz nie przestawałem patrzeć. Pewno krzyczałem jak inni. W korytarzu wyżłobionym dla zawalającego kamienia ukazała się biała postać posuwająca się ku górze niezgrabnymi skokami... Wszyscy krzyczeli, zasłaniali oczy, padali na ziemię. Nad zgiełkiem usłyszałem Jego głos:

- Rozwiążcie go! Nikt jednak prócz sióstr i samego Nauczyciela nie śmiał podejść do spowiniętej w chusty postaci. Tych troje pochyliło się nad nią. Krzyk ustał. Wydawać się mogło, że każdy z nas zachowuje resztę sił, by móc wołać na widok, jaki się ukaże, gdy sudarion spadnie z twarzy zmartwychwstałego. Ale gdy zobaczyliśmy między Marią i Martą głowę ich brata, nikt nie krzyknął. Nie było powodu do krzyku. To był żywy człowiek, jakby obudzony ze snu, niedowierzająco uśmiechnięty, mrugający powiekami i spoglądający - niby ze zdziwieniem - na siebie, na siostry, na otoczenie... Potem podniósł wzrok na Nauczyciela. Cóż było w tym spojrzeniu? Strach? Uwielbienie? Podziw? Nie umiem ci powiedzieć. Ja zobaczyłem w oczach Łazarza radość. Czy dlatego, że znowu ożył? Czy dlatego, że pierwszym Człowiekiem, którego zobaczył przed sobą, ożywszy po raz drugi - był Nauczyciel? Widziałem, jak uklęknął, a On przytulił jego głowę do swej piersi. Potem zawołał w stronę Marty prawie wesoło: "Dajcie mu jeść, widzicie, że jest głodny!" Ludzie, którzy to wszystko widzieli, stali nadal skamieniali, pełni strachu i podziwu. Ale z wolna zaczęli się ośmielać. Jeden za drugim zbliżał się do Łazarza, dotykał go nieśmiało. Podszedłem i ja. To był żywy człowiek. Zapach rozkładu przestał istnieć, jak nie istniała ani bladość, ani chłód, ani sztywność... Łazarz uśmiechał się do nas, wyciągał ręce na powitanie jak ktoś, kto przyjechał z dalekiej podróży. Jadł chleb, który podała mu Marta. Milczący podziw zaczął przeradzać się w zachwyt. Jego uczniowie dali pierwsze hasło. Rozległy się radosne okrzyki. Wszyscy wołali jednocześnie, jak pijani, którzy nie zdają sobie sprawy z tego, że krzyczą. "Hallelujah! Hallelujah! Wielki Rabbi! Wielki Prorok! Syn Dawida! Mesjasz! Mesjasz! Syn Najwyższego!" - brzmiało coraz śmielej: "Syn Najwyższego! Mesjasz! Hallelujah!"

Lecz ja nie wołałem razem z nimi... Gdy żałobna uczta przemieniła się w ucztę radosną, opuściłem dom Łazarza i Marty. Choć to był wieczór chłodny i mglisty, wolałem wracać do Jerozolimy niż dzielić z nimi nocną radość. Rozumiesz mnie chyba, Justusie? On jego wskrzesił... Ale gdybym Go zaprowadził do skały, w której od roku prawie leży Rut, czy zapłakałby, a potem powiedział jak tutaj: "Wyjdź z grobu"? Nie wierzę w to, nie mogę w to uwierzyć... On powiadał: "Trzeba mieć wiarę, a góra na twój rozkaz rzuci się w morze..." Chciałbym w to wierzyć. Ale nie mogę! Więc chyba nie zasługuję na ten cud? Nie zasługuję - to jedyna odpowiedź. Widać jestem gorszy niż oni wszyscy, niż ci amhaarece, rybacy, celnicy, dziewczęta uliczne! Dla Marii cud zrobił, dla mnie go nie zrobi... Jestem gorszy, nędzniejszy, słabszy, bardziej grzeszny. Nie wiem, jak to się stało, nie wiem, jak mogłem tego dotychczas nie spostrzec! Byłem pewny, że jestem lepszy, bardziej czysty... Ale On świat obrócił do góry nogami. Oddał go prostakom, jak Szymon, Tomasz, Filip... Dla mnie w nim nie ma miejsca. Trzeba mi było urodzić się amhaarecem, nie być doktorem, znawcą Prawa, twórcą haggad... Lecz jestem, kim jestem. Dlatego Rut cierpiała i umarła. Umarła na znak, że nie należę do Jego świata. W poprzednim świecie ja ucztowałem, a Łazarz był żebrakiem. Teraz zmieniły się role. Ale ja nie chcę ogryzków z czyjegoś stołu! Nie chcę udziału w cudzej radości! Wracam do siebie, do mojej samotności, do mego bólu, do wspomnień o Rut! Nie chcę być z nimi! Gdyby On był mi wskrzesił Rut, nie żądałbym już nigdy niczego od życia...

Nie wiem, kim On jest. To pewne, że to musi być ktoś wielki. Może jest Mesjaszem, może naprawdę Synem Najwyższego... Lecz kimkolwiek jest, radości, które zsyła, nie dla mnie są przeznaczone!

List XVIII

Drogi Justusie!

W ciągu ostatnich tygodni tkwię w smutku, goryczy i prawie rozpaczy. Nigdy poprzednio nie zdarzało mi się myśleć, że śmierć może być czymś pożądanym. Nigdy także nie przychwyciłem się dotychczas na pokusie myślenia, że zadanie jej samemu sobie może być przecież ratunkiem... Zawsze byłem człowiekiem samotnym. Może dlatego tak nieskończenie mocno kochałem Rut. Ale obecnie mam uczucie, jakbym dopiero teraz poznał prawdziwą samotność. Teraz, gdy On mnie zawiódł! Zaczynam mówić jak Judasz. I wiem, że to jest nieprawda. On nie zawodzi. On nawet nie umiałby zawieść. Wszystko można by Mu prędzej zarzucić niż nieszczerość. On nie zawodzi. To my zawodzimy się sami, rozumiejąc po swojemu Jego słowa. Cóż On mi wtedy powiedział?... "Weź mój krzyż - a ja wezmę twój..." Nie wspomniał o Rut ani słowem. To tylko mnie wydawało się, że mój krzyż to ta choroba, a Jego krzyż - kłopoty z naszymi chaberim. Prawdziwy sens Jego słów leży gdzieś głębiej, o wiele głębiej... Minęły trzy lata, odkąd Go ujrzałem po raz pierwszy, tam, nad Jordanem. Wydawało mi się, że w ciągu tego czasu przejrzałem Go. Nic podobnego! Nadal nie wiem, kim On jest! Powiedział niedawno, że jest Początkiem... Dla mnie stał się na pewno początkiem. Lecz czego początkiem? Mam czterdzieści lat, nie jestem chłopcem. Dobiłem się wiedzy i znaczenia. Mówi się u nas, że jestem pierwszym układaczem haggad. Znalazłem, można by powiedzieć, swoją drogę i powinienem był już nią spokojnie kroczyć do śmierci. Taki jest zwykły tryb życia. Lecz w moim życiu ta choroba przewróciła wszystko. Choroba - i On. To był początek czegoś nowego. Przestałem pisać haggady. To nie znaczy, że nie potrafię lub nie mogę ich już pisać. Przeciwnie! Jest we mnie jakby nakaz, abym pisał znowu. Ale ja się przed tym bronię. Nie chcę tego... Bo moje haggady powstawały dotychczas bez bólu, bez wysiłku, w radosnym pragnieniu służenia w ten sposób Najwyższemu. Teraz wiem - to się skończyło. To, co bym teraz pisał, byłoby ryciem liter nie na wosku, ale wprost na odkrytym sercu. Muszę pisać - i boję się tego pisania. Słuchaj, Justusie, ja zaczynam odkrywać to, czego On wtedy chciał ode mnie... Miałem rację! To była pułapka. On chciał, abym pisał haggadę o Nim! Nie umie jej sam napisać. Może nie chce... Ale On zażądał, abym to ja stał się jego rylcem. I to właśnie miał być ten Jego krzyż. Ja wyobrażałem sobie, że mam Jego bronić, Jego ratować... Ale On tego nie pragnie wcale. Naraża się. Może świadomie szuka śmierci? Ale mnie kazał pisać haggadę o sobie. Teraz to czuję z całą pewnością. On tego chciał... I dlatego nie uleczył Rut. Wiedział na pewno o jej chorobie. Czytał rozpacz z moich oczu. Znał chwilę jej agonii. Może... może nawet płakał nad nią, jak płakał nad grobem Łazarza. Lecz nie spełnił mego życzenia. Pozwolił umrzeć Rut. I nie wskrzesił jej. Och, On jest nielitościwy dla swoich! I dla siebie także... Jego cuda są dla obcych. Judasz ma rację, gdy się czuje oszukany. Przecież poszedł za Nim, wierząc, że to będzie jego Mistrz, jego Król, jego Mesjasz. Tymczasem to jest Mesjasz tych, którzy Go odrzucają. A ci, co za Nim poszli, mają dzielić Jego los. Bo to jest chyba Mesjasz... Ale jakiś inny, nie ten, którego oczekiwaliśmy. Znowu zawiedliśmy się... Życie jest jednym zawodem. I właśnie On kazał mi pisać haggadę o sobie. Dlaczego mnie? Właśnie mnie? Jestem człowiekiem lękliwym - przyznaję... Umiem obracać się wśród rzeczy znanych, prostych, uświęconych tradycją. Haggada o Nim byłaby przeciwieństwem tego wszystkiego! Kto by ją miał napisać, musiałby stanąć do walki z każdym. Haggada o Nim byłaby zgorszeniem... Można zdobyć uznanie pisząc o wszystkim innym, tylko nie o Nim! Jestem człowiekiem spokojnym. Nienawidzę sporów. Gotów jestem sto razy ustąpić, by uporem nie stwarzać sobie wrogów. Haggada o Nim obróciłaby wszystkich przeciwko mnie... Wszyscy staliby się moimi wrogami! Nie chcę tego, nie chcę! Dlaczego On mnie sobie upatrzył? Po co do Niego szedłem? Powiedział wtedy: "Jesteś niedaleko Królestwa..." I od razu poczułem, że to jest jakby wyznaczenie mi miejsca do pracy... Po co ja do Niego poszedłem? Może Rut byłaby wyżyła? Ludzie nie tracą zwykle istot najukochańszych. Każdy ma przecież na świecie jakąś pociechę... Ja nie mam żadnej! Żadnej! Żadnej! Moja umiejętność tworzenia haggad? Stała mi się ona jak rana w dłoni... Co to znaczy, Justusie, co napisałem: "rana w dłoni"? Wiem dobrze, kto ma przebitą dłoń. Czuję dreszcz... Po co to ja napisałem? Jak dokładnie spełniają się wszystkie Jego słowa. Powiedział: "Daję ci swój krzyż..." Mam dłoń przybitą do tej Jego haggady jak skazaniec do belki krzyża...

List XIX

Drogi Justusie!

Wówczas, gdy wychodziłem z domu wskrzeszonego Łazarza, byłem przekonany, że już nigdy do niego nie wrócę. Lecz stało się przeciwnie. Właśnie mam zamiar tam iść...

Przyszedł do mnie chłopiec z poselstwem od Łazarza. Brat Marty kazał mi powiedzieć: "Przyjdź do nas na ucztę. Nauczyciel jest w moim domu. Pragniemy cię zobaczyć".

Jestem tym zaskoczony. Zaskoczony, zdumiony i przerażony. Przecież dałem dokładnie znać o tym, co zostało postanowione na zebraniu Sanhedrynu, i prosiłem, aby o tym donieśli Nauczycielowi. Zresztą mówi się o tym coraz głośniej, a szeliachowie odczytywali w synagogach wezwanie Najwyższej Rady. Samemu Łazarzowi grozi także niebezpieczeństwo, zwłaszcza że ludzie wciąż opowiadają o jego wskrzeszeniu i schodzą się z dalekich nawet stron do Betanii, by zobaczyć człowieka, który był umarły.

Prawda, że chwila jest nieco spokojniejsza. Za parę dni rozpoczynają się święta i już tłumy pielgrzymów zaczęły napływać do Jerozolimy. Wśród tysięcy ludzi łatwiej jest ujść uwadze śledzących. W obecnym okresie Sanhedryn na pewno nie wystąpi przeciwko Nauczycielowi. Panuje przekonanie, że Galilejczycy broniliby swego Proroka, a wiadomo, do czego są zdolni. Lecz po co kusić niebezpieczeństwo? Zamiast pchać się na oczy wrogów, lepiej póki czas odejść gdzieś za Jordan lub do Trachonitis i tam zaszyć się na jakieś dwa, trzy lata. To przesadna gorliwość przychodzić na święta, gdy wyrok tak jakby już zapadł...

Teraz nawet nie miałbym możności ratowania Go. W Sanhedrynie i w Wielkiej Radzie nie ufają mi i skrywają przede mną działanie przeciwko Niemu. A poza tym, jeżeli to sam Najwyższy żąda Jego śmierci? To jest myśl, która nie przestaje kręcić mi się w mózgu niby świder. Podświadomie byłem dotychczas przekonany, że On jest jednak kimś wyposażonym przez Przedwiecznego w specjalną misję... Nauki niektórych proroków wydawały się także w swoim czasie zgorszeniem i zuchwalstwem. Lecz Najwyższy ich ochraniał. Otaczał ich cudem swej opieki. A Jego skazuje na śmierć? I rzecz szczególna - kto wie, czy On tego nie czuje. Dlaczego tak by się narażał? Postępuje jak człowiek, który świadomie zdąża do celu, jaki mu został wskazany. Lecz jeżeli tak jest, w tym wszystkim kryje się jakaś ogromna, a dla mnie niepojęta tajemnica... Cóż to za Mesjasz, który by po to przyszedł na ziemię, aby tu być zabity z wyroku Najwyższego? Oczekiwaliśmy Mesjasza_Zwycięzcy, Triumfatora, a nie Mesjasza pognębionego przez ziemię i przez niebo.

Ale na pewno mnie nie rozumiesz. Muszę ci opisać wszystko, a wtedy dopiero będę mógł oczekiwać od ciebie rady i opinii.

Już następnego dnia po tym cudzie wskrzeszenia Łazarza straż Wielkiej Rady pośpieszyła do Betanii, by uwięzić Nauczyciela. Ale On odszedł przed świtem i wysłana pogoń nie zdołała Go odnaleźć. Strażnicy zachowywali się bezwzględnie: pobili Łazarza, uderzyli Marię, poprzewracali i poniszczyli sprzęty, zrąbali warsztat Łazarza. Odchodząc grozili, że gdy drugi raz przyjdą i nie powie się im, gdzie się ukrył Nauczyciel, będzie jeszcze gorzej. Wielka Rada usunęła Łazarza spośród członków naszej sekty.

W dwa dni później zostałem wezwany na zebranie Sanhedrynu. Miało to być posiedzenie bardzo uroczyste, ponieważ właśnie Kajfasz po raz piętnasty z kolei został wybrany arcykapłanem, Piłat zaś ten wybór zatwierdził. Ze względu na naprężone stosunki między saduceuszami i prokuratorem nie sądziłem, że tak się stanie. Lecz widocznie Piłat chce ugłaskać synów Betusa i Ananiasza, aby móc znowu z nimi handlować. Nieźle przecież zarabiał na tych interesach. Obecnie jedynym pośrednikiem między nim a Sanhedrynem jest Józef, ten zaś nie ma żadnych ambicji osobistych, więc nie można go naciągać na kupowanie urzędów.

Kajfasz wystąpił na zebraniu w świętej szacie arcykapłana, którą mu Piłat polecił wydać na okres świąt ze skarbca znajdującego się w Antonii. Uczciliśmy go powstaniem i ukłonami, on zaś nas pobłogosławił. Nie lubię Kajfasza. To chciwiec, złośnik i obżartuch. Nie ma dla niego złej drogi do zdobycia pieniędzy. Cały handel w obrębie świątyni jemu płaci udział ze swego obrotu, Kajfasz zaś i jego synowie skrupulatnie sprawdzają, czy nie są przez dzierżawców wprowadzani w błąd. Kajfasz i Judasz mają podobne natury, tylko że Judasz jest biedakiem zachłannym na drobne sumy, lecz gdyby miał do czynienia z wielkimi pieniędzmi, nie wiedziałby w ogóle, co robić, natomiast chciwość Kajfasza jest tak wielka, że nie gardzi nawet asami ściąganymi od największej biedoty, wymieniającej przy straganach bankierskich przywiezione ze sobą pogańskie pieniądze na monetę podatkową. Tylko w naszych smutnych czasach, kiedy to łotrzy i niedowiarkowie pełnią święte funkcje przy świątyni, mógł się taki Kajfasz dobić najwyższego w narodzie stanowiska! Nikt go nie lubi, nawet wśród swoich ma wrogów (zresztą saduceusze gryzą się między sobą jak wściekłe psy i tylko wobec nas występują zgodnie). Ale wszyscy się go boją, bo w gniewie nie przebiera w środkach. Ma twarz białą, nalaną, o wielkich obwisłych policzkach, które nadymają się i pulsują, gdy Kajfasz jest wściekły, czarne włosy i czarną brodę ułożone na wzór grecki w misterne loki. Jak oni wszyscy - Kajfasz chciałby wyglądać na Greka, ale że mu się nie chce uprawiać greckich ćwiczeń, nosi przed sobą wcale nie grecki, wielki i sterczący brzuch. Patrzę na niego z obrzydzeniem. Lecz przecież muszę powiedzieć, że gdy staje przed nami w świętym me.ilu i w świętym efodzie, z czołem zasłoniętym złotą blachą, na której wije się napis: "święty Panu" - robi wrażenie zupełnie innego człowieka. Wtedy nie widzi się jego chciwych oczu, łakomych warg, podskakujących policzków i wielkiego brzucha. Plugawego syna Betusa zasłania na chwilę jego wielka godność.

Ja i Józef byliśmy ostatnimi, którzy przyszli na zebranie. Mieszkając tuż obok Kajfasza przychodzę zwykle na posiedzenie Sanhedrynu jeden z pierwszych. Tym razem jednak, gdy wchodziłem do sali, większość członków Rady była już na miejscach. Zrodziło się we mnie podejrzenie, że umyślnie zaproszono mnie później, aby przed moim przybyciem radzić o czymś, o czym nie chciano, abym słyszał. Podzieliłem się moim odkryciem z Józefem i on przyznał, że ma to samo wrażenie. Ale potraktował to kpinami. "Boją się nas - śmiał się. - Ach, cóż to za głupcy!" Józef jest nieulękły: nie boi się niczego ani nikogo, w stosunku zaś do większości członków Sanhedrynu żywi pogardę. Uważa, że są zdolni tylko do intryg, kłótni i wzajemnego szkalowania się. Ja jednak, odkąd umocniłem się w przekonaniu, że nad czymś radzono w tajemnicy przede mną, nie byłem spokojny. Nie znoszę wrogości, wrogość zaś ukryta, niezależnie od kogo płynie, budzi we mnie zawsze lęk.

Toteż zadrżałem, gdy Jonatas pod koniec obrad zwrócił się nagle do mnie:

- Przed paroma dniami zdarzył się tu pod miastem, w Betanii, zdumiewający wypadek. Mamy nadzieję, że rabbi Nikodem, który, jak nam mówiono, był tego wydarzenia świadkiem, zechce nam opowiedzieć, co się tam działo naprawdę.

Ton głosu nasiego był grzeczny, więc opanowałem swój niepokój. "Ostatecznie cóż mi mogą zrobić? - mówiłem sobie. - I dlaczego nie miałbym być w Betanii podczas cudu?" Powstałem i opowiedziałem dokładnie całe wydarzenie. Sala słuchała mnie w milczeniu, nikt mi nie przerywał pytaniami ani okrzykami. Lecz z min słuchaczy wywnioskowałem, że sprawa nie jest dla nich obojętna. Teraz już byłem pewien, że to, o czym mówiono przed moim przybyciem, dotyczyło Nauczyciela.

- Więc powiadasz, czcigodny, że On wskrzesił Łazarza? - zapytał Jonatas, gdy skończyłem. Na twarzy nasiego malowała się drwina.

- Tak - potwierdziłem.

- Hm, wobec tego dokonało się wydarzenie zgoła niezwykłe - miałem wrażenie, że cała ta historia więcej bawi Jonatasa niż niepokoi, ale z jakiegoś względu czuje się zobowiązany do wypytywania mnie. - Hm... Lecz może Łazarz ukrył się po prostu w grobie, by w ten sposób pomóc swemu przyjacielowi w owym cudzie?

- Nie - zaprzeczyłem dość stanowczo. - To niemożliwe. Łazarz był już przedtem chory. Gdy przyszliśmy do grobu, znaleźliśmy kamień wtoczony przed wejście. A potem, kiedy odwalono kamień, z wnętrza buchnęło zapachem zgnilizny. I Łazarz wyszedł okręcony w chusty i prześcieradła...

- No, to wszystko nietrudno było zmajstrować - zaśmiał się nasi. - Mógł wyzdrowieć. Wejście można było zawalić, zwłaszcza jeżeli do grobu istniał dostęp z drugiej strony, prawda? Można także zawinąć żywego człowieka w chusty... A przy wejściu wystarczy położyć zdechłego barana...

- Czy te wszystkie oszustwa zostały stwierdzone? - zapytał niespodziewanie Józef.

Między Jonatasem a Józefem leży nieprzyjaźń, która wzrosła od czasu, gdy Józef pozostał przy rozmowach z Piłatem, Jonatas zaś na żądanie Kajfasza zerwał z prokuratorem wszelkie stosunki. Domyślałem się, że mój przyjaciel, którego ta cała sprawa na pewno zupełnie nie obchodzi, chciał tylko dopiec nasiemu. Jonatas odpowiedział ze zgryźliwą grzecznością:

- Nie, nie zostały stwierdzone. Nikt ich nie szukał. Przecież wszyscy, jak słyszeliśmy, byli tak porwani tym... cudem. Nikomu na pewno nawet przez głowę nie przeszło, że cała historia mogła być zwyczajnym kłamstwem. Mówię, rzecz jasna, o amhaarecach. Czcigodny rabbi Nikodem niewątpliwie zachował zdrowy rozsądek i nie uległ naiwnej wierze w obudzenie się umarłego...

- Jestem faryzeuszem, Jonatasie - przerwałem nasiemu. - Wierzę w zmartwychwstanie...

Posłyszałem koło siebie pomruk. Słuchająca dotychczas w ciszy sala zbudziła się do życia. Z ław naszych chaberim posypały się głosy:

- Co ty mówisz, Nikodemie? I my wierzymy w zmartwychwstanie. Jesteśmy także faryzeuszami. Ale ludzie zmartwychwstaną w dzień ostatni. I wskrzesi ich Najwyższy, a nie jakiś grzesznik. Co ty mówisz? On nie może wskrzeszać!

- A jednak - zwróciłem się do naszych - On wskrzesił. Mówiono i dawniej, że wskrzesza. Ale tym razem widziałem sam.

Po moich słowach zapadła cisza przerywana tylko szmerami szeptów. Jonatas rozłożył ręce i znowu uśmiechnął się drwiąco.

- No, skoro rabbi Nikodem widział...

- To nieprawda! - zawołał nagle rabbi Jonatan. - Nikodem tego nie widział! To znaczy, ja wiem, że on nie kłamie - poprawił się. - Ale niewątpliwie uległ złudzeniom.

- Czy złudzeniom ulegają ci wszyscy, którzy widują Łazarza w świątyni i na targowisku? - odezwał się Józef. - Ja go sam widziałem, właśnie wczoraj.

Znowu zrobiła się zła, naładowana gniewem cisza.

- Tak, to prawda... - powiedział w końcu Jonatan, ciężko, jak ktoś, kto musi ustąpić. - Łazarz chodzi i gada wszystkim o tym swoim wskrzeszeniu... Być może, że to było oszustwo, jak o tym powiedział czcigodny nasi. Lecz oszustwo czy nie - ta sprawa musi się wreszcie skończyć! Dość podburzań ze strony tego Galilejczyka! Po tym cudzie wszyscy za Nim polecą. Wiem, co się ostatnio mówi w mieście. Czy chcecie mieć jutro wojnę z Rzymianami?

- Oczywiście, że nie! - odezwał się Kajfasz. - Czcigodny rabbi Jonatan mówi rozsądnie. Cieszymy się, że tak mówi. Nikt z nas wojny nie chce. Taka wojna byłaby naszą zgubą.

- Trzeba skończyć z tym nieczystym! - zawołał rabbi Eleazar.

- Słusznie. Skończmy z Nim. Wy, czcigodni - Kajfasz zwrócił się w naszą stronę - złapaliście Go, jak słyszałem, wielokrotnie na błędnej nauce. Cóż więc prostszego? Niech tylko jakiś człowiek przez was posłany rzuci pierwszy kamień. I niech dobrze rzuci... Wystarczy, żeby popłynęła krew, a rzucą i inni...

- To się nie da zrobić - Jonatan potrząsnął głową.

- Dlaczego?

- Nieraz już nasi ludzie chwytali za kamienie... Nic z tego nie wyszło. On jest zręczny. Ma także wielu przyjaciół. Zwłaszcza teraz.

- Więc sprowadźmy Go tutaj, zasądźmy na czterdzieści plag i zabrońmy przebywania w mieście. Niech sobie wraca do Galilei!

- Na to już także za późno! - rozległ się głos rabbi Joela niby chrapliwe pianie starego koguta. - Za późno! On już nauczył ludzi grzeszyć i pogardzać świętymi obmywaniami! On musi umrzeć!

- Tak - rzekł stanowczo i ponuro rabbi Jonatan - On musi umrzeć!

- Nie mam nic przeciwko temu - odezwał się Jonatas, obojętnie wzruszając ramionami. - Wiecie, że przez Niego poniosłem duże straty. Nikt teraz nie czeka na cud przy sadzawce Owczej... Niewątpliwie to człowiek szkodliwy. Ale zastanówmy się chwilę nad jednym: Jeśli Go zwyczajnie zechcemy skazać na śmierć, nasz wyrok będzie podlegał zatwierdzeniu przez Piłata. A Piłat, znacie go, może właśnie zechce zrobić nam na złość...

- Więc lepiej - wtrącił się Jehuda, brat Jonatana - załatwmy to przez sikkarystów...

- Nie, nie! - upierał się rabbi Jonatan. - Widziałem ogromną zaciętość na twarzy przewodniczącego Wielkiej Rady. - Nie! On i sikkarystom gotów umknąć. Jego trzeba zabić, a Jego naukę zniszczyć. On musi być osądzony i umrzeć haniebnie na oczach wszystkich...

- Lecz Piłat... - powtórzył swoje zastrzeżenie Jonatas.

- Może by to Józef załatwił... - ktoś podsunął.

- Na mnie nie liczcie! - Józef zagrzmiał swoim tubalnym głosem. - Nie będę handlował niczyją śmiercią. Jestem kupcem, nie mordercą!

- Jesteś zbyt kupcem, Józefie! - powiedział zjadliwie rabbi Eleazar.

- A ty zbyt kim jesteś? - odparł mój przyjaciel.

- Uciszcie się! - zawołał nasi uderzając w ziemię swą laską. - Nie kłóćcie się! Ja także uważam, że Józef nie powinien załatwiać tej sprawy. Zwróciłby tylko uwagę Piłata na to, że zależy nam na tej śmierci. A że Piłat nażarł się złota i jeszcze go pewnie nie strawił, nie zaspokoilibyśmy go byle czym.

- Pies nieczysty! - warknął Kajfasz, który od czasu sprawy z wodociągiem unosi się na każde wspomnienie o Piłacie.

- Więc co robić? - odezwał się rabbi Jonatan. - On musi umrzeć! - jeszcze raz powiedział z naciskiem. - Nasz układ...

- Pamiętamy... - szybko zapewnił go Jonatas.

- Nasi rozważa tylko - powiedział uspokajająco Kajfasz - jaką śmiercią powinien zginąć ten Cudotwórca...

- Jeszcze nie został osądzony! - ośmieliłem się krzyknąć.

Moje słowa wywołały poruszenie. Ale nasi zapanował nad nim od razu.

- Oczywiście - rzekł patrząc na mnie i uśmiechając się nieco ironicznie - oczywiście, rabbi Nikodemie. Musimy Go wpierw schwytać i osądzić. Dobrze i sprawiedliwie. - Zwrócił się do ław faryzejskich. - Do tego trzeba przede wszystkim wiedzieć, gdzie On jest. Ogłoście we wszystkich synagogach, że szukamy Go. Naznaczmy nagrodę dla tego, kto wskaże miejsce Jego pobytu...

- Ale niezbyt dużą - wtrącił Kajfasz. Przesuwając palcami po wysadzonym drogocennymi kamieniami świętym hoszenie dodał: - Zbyt duża nagroda czyni poszukiwanego wielkim. Nagrodę wyznaczmy małą. Ot, ze trzydzieści syklów, tyle co za niewolnika, którego pobódł wół sąsiada. Wystarczy... Nie ośmielajmy tego, który przyjdzie Go wydać. To będzie na pewno jakiś śmierdzący amhaarec.

- Najczcigodniejszy arcykapłan ma zupełną słuszność - zauważył nasi.

- I co dalej? - zapytał niecierpliwie rabbi Eleazar.

- Nad tym trzeba będzie pomyśleć - rzekł Jonatas. - Może należałoby zrobić mały bunt...

- Znowu bunt! - krzyknęło z niezadowoleniem kilku młodych faryzeuszów. - Żeby znowu cała Jerozolima została obita kijami? Ale uciszył ich sam rabbi Jonatan.

- Sza! - rzekł. - Nie oburzajcie się! Kij jest dobrym nauczycielem... Gdyby nie te kije, zardzewiałaby nasza nienawiść do Rzymian. Jeszcze mogą się nam one przydać... Dobrze. Będziemy i my myśleli, jak ten Człowiek ma zginąć. Bo On musi umrzeć!

- Musi - powtórzyło twardo parę głosów spośród naszych chaberim.

Już myślałem, że posiedzenie na tym się skończy, gdy nagle rabbi Jonatan znowu powstał i zwrócił się do Kajfasza:

- Najczcigodniejszy - rzekł - otwierasz dziś nowy rok swego władania. Na pewno pamiętasz, jakim przywilejem obdarzony zostałeś w dniu dzisiejszym... - Byłem zaskoczony tą mową, a przede wszystkim zdumiewającą czołobitnością, z jaką rabbi Jonatan zwracał się do swego wroga. Coś się jednak zmieniło w stosunkach między naszymi chaberim a saduceuszami od czasu tamtego wspólnego wystąpienia przeciwko Piłatowi. - Dziś - ciągnął Jonatan - możesz prorokować przy użyciu świętych kamieni Urim i Tummim. Wzywamy cię i prosimy. Prorokuj! Powiedz, że ten grzesznik musi umrzeć...

- Po co pytać? - wyskoczył rabbi Eleazar. Widziałem, że i innym chaberim nie podobało się to wystąpienie przywódcy sekty. - Po co pytać? My sami wiemy, że On jest niebezpieczny i trzeba, aby zginął...

- Po co pytać? - odezwało się wiele głosów. Nie pojmowałem lekkomyślności rabbi Jonatana. "On kusi Najwyższego!" - myślałem. - Ale - uświadomiłem sobie nagle - jeśli proroctwo odpowie "nie", któż wtedy ośmieli się podnieść rękę na Nauczyciela? Zawziętość musiała ponieść Jonatana. Coraz więcej głosów krzyczało: "Po co pytać?!" Lecz wielki doktor z uporem potrząsnął głową.

- Niech święte kamienie powiedzą. Ja cię proszę, najczcigodniejszy...

- Prosisz... - rzekł Kajfasz głosem, w którym czytało się zaskoczenie - prosisz... Czy tylko ty, rabbi, prosisz o to? Po cóż dla tak małej sprawy wzywać głosu Najwyższego?

- Ja także proszę o to! - zawołałem gwałtownie. Byłem pewny, że w ten sposób ratuję Nauczyciela. Najwyższy nie może przecież wypowiedzieć się po stronie niesprawiedliwości. Tutaj knuła się zbrodnia przeciwko niewinnemu. Wobec niej powinien zagrzmieć. Kajfasz jest człowiekiem, którego nienawidzę. Ale będzie prorokował jako najwyższy kapłan. W takich chwilach Przedwieczny mówi nawet przez usta grzesznika. Niech powie! Stanie się dla wszystkich jasne, że Nauczyciel jest Człowiekiem, który od Niego przyszedł. Niech On Go zasłoni swoją mocą, gdy ja nic zdziałać nie zdołam.

- Jeżeli chcecie... - Kajfasz rozłożył ręce. Ustępował niechętnie. Nie miał ochoty na to proroctwo i rozglądał się na wszystkie strony, szukając, kto by go od tego uwolnił. Ale wszyscy na sali stracili głowę i nie wiedzieli, jak się oprzeć wezwaniu Jonatana. Arcykapłan grzebał bezradnie po obszyciach hoszenu. Na pewno zdawał sobie sprawę z tego, że każda odpowiedź proroctwa będzie dla niego kłopotliwym zadaniem: albo każe mu zabiegać o zgodę Piałta na wykonanie wyroku, albo postawi go na straży życia nietykalnej już wówczas Osoby, którą on uważał przecież za człowieka niebezpiecznego... Lecz nie mógł się już cofnąć. Arcykapłan musi prorokować na wezwanie dwóch członków Sanhedrynu. - Jak chcecie - powtórzył. Jeszcze raz rozejrzał się. Nawet Jonatas, taki zwykle zręczny, nie umiał mu nic poddać. A nasi chaberim stracili się zupełnie wobec nagłego wystąpienia zwierzchnika Wielkiej Rady. - Módlcie się - powiedział Kajfasz - aby Pan zesłał swą odpowiedź poprzez moje ręce... - W końcu rozłożył szeroko ramiona, pochylił głowę, zaczął odmawiać formułę proroctwa: - O Adonaj, Sabaoth, Szekinah! Daj swój znak mnie, twemu arcykapłanowi, któregoś raczył wezwać do swej służby. Daj mi znak i powiedz: Czy dla dobra narodu Twego wybranego trzeba, aby tamten Człowiek zginął? Daj znak! Oto wkładam prawą rękę do świętego hoszenu. Czuję pod palcami dwa święte kamienie, Urim i Tummim. Nie wiem, który jest czarny, a który złoty. Ale ten, który wziąłem, niech będzie twoją odpowiedzią. Jeżeli to Urim - znaczyć będzie, że odpowiedziałeś "nie" na moje pytanie. Jeśli Tummim - odpowiedziałeś "tak". O Adonaj, Sabaoth, Szekinah! Siedmiokroć święty - wzywam Cię! Już wybrałem kamień. Wydobywam go teraz ze świętej torby. Oto znak Najwyższego! Patrzcie! Otworzył swą pulchną dłoń. Ludzie poderwali się z ław i otoczyli kołem arcykapłana.

- Tummim! Tummim! - buchnął naraz krzyk. Zaparło mi oddech w piersi. Tummim! - słyszałem obok siebie. - Pan powiedział! On musi umrzeć! Co to znaczy, Justusie? Odpisz mi prędko, co może znaczyć takie proroctwo! Więc On powinien zginąć? - Jakżeż nieprawdopodobne skutki ściągnęło to wskrzeszenie. Dałem natychmiast znać Łazarzowi i kazałem mu powiedzieć, by przekazał wiadomość Nauczycielowi. Od tego czasu upłynęło parę tygodni. Nasi chaberim wciąż naradzają się, jak Go schwytać. Wezwanie do wydania Go zostało ogłoszone we wszystkich synagogach. A On tymczasem, jakby nigdy nic, przybywa do Betanii! I Łazarz zaprasza mnie, abym przyszedł...

Pójdę jednak... A wróciwszy, zaraz napiszę do ciebie. Ale ty nie czekając na mój nowy list odpisz mi, co o tym wszystkim sądzisz.

List XX

Drogi Justusie!

Byłem w Betanii, widziałem się z Nim... Ale to, co się stało później odsuwa w cień ucztę w domu Łazarza, ucztę, z której powróciłem w nastroju melancholijnym. W dwa dni później nadszedł dzień wstrząsający. Nigdy niczego podobnego nie przeżyłem. Wydawało mi się... Nie, nie wydawało się - byłem pewny! Krzyczałem, a obok mnie setki ludzi krzyczały to samo co i ja. Na pewno wiesz, co to znaczy poczucie takiej wspólnoty. Lecz wieczór przyniósł niepokojące otrzeźwienie. A wreszcie dzisiaj...

Muszę jednak zacząć od początku. Poszedłem do Betanii. Łazarz wydał ucztę dla Nauczyciela i Jego uczniów. Poza nimi byłem tylko ja jeden. Pisałem ci, że Łazarz został pobity przez strażników, gdy szukali Nauczyciela. Okazuje się, że złamano mu wtedy rękę i kilka żeber, wybito oko, pokaleczono go na całym ciele. Krzyczano bijąc go, aby sobie dobrze zapamiętał, że nie był nigdy umarły. Człowiek, który wstał z grobu w pełni sił męskich, jest teraz skurczonym boleśnie kaleką. Nie mógł wstać, aby nas powitać. A przecież gdy Nauczyciel zbliżył się do niego, porywczo chwycił Jego rękę i przycisnął ją do ust. Siedząc po drugiej stronie stołu myślałem: "To wskrzeszenie nie stało się jednak zbyt wielkim dobrodziejstwem dla Łazarza. W poprzednim swym życiu zaznał ludzkiej czci i szacunku. Teraz od początku spotykają go krzywdy i cierpienia. śmierć Rut była końcem jej męki. Czyżby to wskrzeszenie miało się stać dla Łazarza jej początkiem? Lecz w takim razie po co On go wskrzeszał? I za co Łazarz okazuje Mu tyle wdzięczności?" Siedziałem zatopiony w tych myślach, kiedy poczułem na sobie Jego wzrok. Podniosłem głowę. On patrzył na mnie, jakby mnie wołał. Musiałem zapytać:

- Czy chcesz czego, Rabbi?

- Chcę cię zapytać, przyjacielu - tak teraz zawsze mówi do mnie - czy lubisz przypowieści...

- Lubię, Rabbi. Mądrość życia wydaje się najjaśniejsza w maszalu i w haggadzie. Układałem ich wiele...

- Posłuchaj w takim razie tej, którą ja ci powiem. Wyszedł gospodarz, aby siać. I rzucił ziarno przed siebie. Jedno padło na ziemię dobrą, miękką, pulchną i wilgotną - i prędko zapuściło korzeń. Ale drugie padło na ziemię twardą i jałową. I choć także korzeń zapuściło, choć strzeliło kiełkiem - kiełek ten był słaby jak dziecko, które dopiero zaczyna stawać na nogi. Lecz gospodarzowi żal się zrobiło ziemi, z której wyrastał nędzny kłos. Jeszcze raz wziął się do niej; głęboko wzruszył ją motyką, wybrał kamienie, które w nią wrosły, zaczął polewać wodą...

A kiedy przyszła pora żniw, zbiór z ziemi złej był równie obfity jak z ziemi dobrej. I rzekł gospodarz: "Nie żal mi mojej pracy i starań, bo droższa mi się stała teraz ziemia, w którą tyle włożyłem wysiłku. I owoc godny przyniosła..." Cóż myślisz, przyjacielu, o tej przypowieści?

- To ładny maszal! - powiedziałem. - Chciałeś przez niego powiedzieć niewątpliwie, że dzięki pracy człowiek może nawet z najlichszej rzeczy uczynić coś cennego?

- Dobrze zrozumiałeś - pochwalił mnie. W Jego pochwale była jednak jakby dobrotliwa wyrozumiałość: można by pomyśleć, że mówi do dziecka, które pojęło z Jego słów tylko tyle, na ile je stać. - Nie ma muszli tak nędznej - mówił dalej - z której by się nie dało wydobyć perły. Nie ma owcy w stadzie, która by nie była warta szukania jej po nocy wśród skał i cierni... Ale tak robi tylko gospodarz dobry... Dlatego też Syn Człowieczy podlewa słabe kłosy i idzie na poszukiwanie zagubionych owiec...

Wydało mi się, że coś nowego wyłania się z Jego słów. On chyba ma na myśli swoich uczniów i tłumaczy mi delikatnie w przypowieści, dlaczego ich właśnie sobie wybrał. Mój wzrok pobiegł w krąg po ich twarzach: są takie nielotne i jakby napiętnowane skłonnościami do kłótni. Zła ziemia, wymagająca wielkiego starania. I nie wiadomo jeszcze, jaki owoc przyniesie. On dalej patrzył na mnie i zdawał się znowu żądać, abym Go pytał.

- Lecz - odezwałem się - nie zawsze trud gospodarza przynosi plon...

- Nie zawsze - przyznał. Po Jego twarzy spłynął smutek. - Nie zawsze - powtórzył. - A przecież Syn Człowieczy każdej godziny gotów jest iść, choćby w deszcz i w burzę szukać zbłąkanej owcy. Jak kobieta, która zgubiła denar i póty wymiata izbę, aż go znajdzie. Jak rolnik, który póty nawozi, skopuje i nawadnia złą ziemię, aż ona da dobry owoc...

Opuścił głowę. Znowu na tego Człowieka przyszedł żal i przygiął Go do ziemi, jak zbyt obfity owoc przygina młodą, nie dość jeszcze silną jabłoń. I nagle błysnęła mi w głowie myśl: ten Człowiek zawiódł się także! Oczekiwał zwycięstwa. Ale że potrzebował towarzyszy, wybrał ich sobie spośród największej hałastry. To był błąd, ciężki błąd. On był przekonany, że jednak potrafi tych rybaków, rzemieślników i celników przerobić! Nie przerobił ich! Pozostali, kim byli. To, co On teraz mówi, jest tylko pocieszaniem siebie. Wbrew oczywistości i doświadczeniu twierdzi, że nie ma złej ziemi, z której by nie można było wydobyć dobrego plonu. Z tej amhaareckiej ziemi nic mądrego nie wyrośnie. On to czuje, choć jeszcze się upiera...

Lecz czemu żądał niepodobieństwa? Amhaarec pozostanie zawsze amhaarecem. Można coś zrobić dla polepszenia jego doli, nigdy jednak nie zrobi się niczego razem z nim. Dlaczego nie zwrócił się do takich ludzi jak ja? Nie potrzebowałby się potem skarżyć, że zła ziemia mimo obróbki dała zły owoc... Wtedy po naszej pierwszej rozmowie, wyszedłem wstrząśnięty i porwany. Byłem gotów iść za NIm. Udałem się do Galilei. Czekałem na gest z Jego strony. Gdyby był uzdrowił Rut... Wtedy zrobiłbym dla Niego wszystko...

Usługiwała nam Marta, jak zawsze czujna i starająca się, by nikomu niczego nie brakło. Marii nie było w izbie. Byłem tym zdziwiony; ona zwykle nie odchodzi od Nauczyciela; siedząc obok zdaje się pochłaniać każde Jego słowo. Tym razem nie widziałem jej od przyjścia. Lecz właśnie kiedy się nad tym zastanawiałem, zobaczyłem ją wchodzącą do izby. Szła schylona, bosa, z rozsypanymi na ramionach włosami, trzymała coś w ręku przyciskając do piersi. Robiła wrażenie płaczki, a nie kobiety witającej godnego i upragnionego gościa. Nawet wówczas, gdy Łazarz leżał w grobie, nie wydawała się tak pełna rozpaczy. Szła cicho, na palcach, wzdłuż ściany, jakby nie chcąc zwracać na siebie uwagi. Zatrzymała się z tyłu za łożem Nauczyciela. Spod włosów, które pasmami opadały jej na twarz, widziałem jej oczy, ściemniałe, że wydawały się prawie czarne, zmrużone lekko, jak gdyby hamowanym bólem.

Nagle odjęła ręce od piersi i wtedy zobaczyłem, że trzyma w dłoni piękny alabastrowy flakon. Zręcznym ruchem skruszyła mu szyjkę. Odurzająca woń napełniła od razu całą izbę. To musiał być cenny olejek, na rynku zwany "królewskim", niezmiernie kosztowny. Pozwoliła mu spłynąć na włosy Nauczyciela. Teraz delikatnie zbierała na końce palców rozsypane krople i rozcierała je wzdłuż pasm niby zręczny układacz fryzur.

Rozmowa, jaka się toczyła przy stole, urwała się nagle. Podczas gdy Nauczyciel tego wieczoru wydawał się smutny i milczący, Jego uczniowie byli bardziej jeszcze gadatliwi niż zwykle. Terkotali niby rozpędzone kołowrotki, śmieli się lub spierali ze sobą. Teraz jednak ucichli, patrząc bez słowa na Niego i na Marię. Nie mówili nic, ale ich miny zdawały się wyrażać jedną myśl. Wybąkał ją Filip:

- Ho, ho, co za zapach! Prawdziwy "królewski". Taki flakon musi kosztować ze dwa denary...

- Trzy - sprostował Judasz z fachową znajomością rzeczy. - Całe trzy denary.

- Pięknie pachnie...

- Ale jaki koszt! - zawołał Szymon Zelota.

- Można mieć pachnący olejek za tańsze pieniądze - zauważył Jakub Większy.

- Po co w ogóle olejek? - zawołał Judasz. - Tylko rozpustne dziewki używają takich pachnideł. Po co olejek? Zamiast wydawać na niego pieniądze, należałoby je rozdać biednym! Ostatnie jego słowa klasnęły niby policzek. Patrzył na Marię i widać było, że kieruje przeciwko niej swoje uwagi. Jego niechęć do niej musi pochodzić z czasów dawniejszych - tyle w niej zastarzałej namiętności, narosłej wielokrotnie przeżuwanymi gniewami. On musiał ją znać przedtem. Wie, jakimi słowami najbardziej jej dokuczyć.

- Nieprawdaż? - zwrócił się do innych uczniów.

- Słusznie, słusznie - przytaknęli mu zgodnym chórem. - Słusznie. Dobrze mówisz. Judasz ma rację. Po co takie kosztowne olejki? Lepiej było pieniądze rozdać ubogim... Rabbi byłby na pewno bardziej ucieszony.

Kobieta bez słów osunęła się na kolana. Nie próbowała się bronić. Widziałem jej twarz pod czerwonozłotą falą rozsypanych włosów tuż przy stopie Nauczyciela. On widząc jej smutek dotknął delikatnie dłonią jej czoła i pogładził ją po głowie. W kole rozgadanych uczniów, wykrzykujących swoje uwagi, tych dwoje było niby para obcych dotkniętych cierpieniem, którego ich otoczenie nie podziela, a nawet nie umie zrozumieć.

- Czemu ją ranicie? - powiedział cicho. - Kocha mnie i chciała mi usłużyć. Biednych zawsze będziecie mieli obok siebie i obyście o nich nigdy nie zapomnieli! Ja jednak niedługo już będę z wami... I ona namaściła moje ciało na śmierć, do grobu... Nie wyrządzajcie jej przykrości. Powiadam wam: Gdziekolwiek na świecie mówić się będzie o Nowinie, którą przyniosłem, wspominać się będzie także jej uczynek...

Uczniowie zamilkli. Zrobiła się cisza. Jego słowa musiały być dla nich wstrząsem: od razu zwarzyła się ich radość. Spoglądali po sobie wzajem pytająco i lękliwie, porozumiewali się wzrokiem, szeptali coś do siebie. "Na śmierć? Na śmierć? - słyszałem. - Co On znowu mówi?" Jeszcze raz odezwał się za wszystkich Filip. W jego dużych bezbarwnych oczach stały łzy.

- Rabbi, my także kochamy Cię... - wyjąkał. - Po co nam mówisz o swej śmierci? Jeżeli nie pójdziesz do miasta, nic Ci się nie stanie... Nie idź...

- Nie idź - powtórzyli inni.

Powolnym, ale stanowczym ruchem potrząsnął głową jak ktoś, kto od dawna powziął decyzję i uważa ją za niezachwianą.

- Muszę tam iść... - rzekł.

- Lecz kapłani i faryzeusze dowiedzą się o tym! - zawołał Judasz.

Utkwił w nim swój wzrok spokojny, lecz nieskończenie smutny.

- Cały świat - odparł - będzie o tym wiedział...

Cały świat dowiedział się o tym rzeczywiście! Jeszcze stoi mi w oczach początek wydarzeń tego dnia. Szedłem do świątyni przez ulice kipiące mrowiem ludzkim. Krzyk, jaki słyszałem spoza murów od strony Cedronu, nie zwrócił nawet mojej uwagi. Miasto w przeddzień świąt pełne jest krzyków, śpiewów, hałasów, sprzeczek i targów. Niektóre pielgrzymki przybywają do miasta ze śpiewami i przy dźwiękach kinnor. Byłem zamyślony, nie zdawałem sobie sprawy, że coś niezwykłego dzieje się w pobliżu. Nagle ktoś obok wykrzyknął moje imię głosem znajomym mi, a jednocześnie brzmiącym dziwnie obco. Podniosłem głowę i zobaczyłem przed sobą rabbiego Joela i Jonatana. Nie tylko głosy obu wielkich doktorów brzmiały dziwnie: ich wygląd wydał mi się jeszcze dziwniejszy. To nie byli w tej chwili dostojni soferim, którzy pogrążeni w myślach suną przez miasto obcy hałaśliwemu tłumowi. Miałem przed sobą dwóch podnieconych ludzi, gwałtownie wymachujących rękami. Obskoczyli mnie z dwóch stron.

- Rabbi Nikodemie! Co On zamierza zrobić? Ty wiesz na pewno... Czego On chce?

- Kto? Kto, czcigodni? - nie wiedziałem, o co mnie pytają.

- No - On! Ten wasz... Prorok! - wykrztusił rabbi Joel. W jego słowach nie było słychać w tej chwili pogardy, a jedynie przerażenie.

- Nie wiem nic. Jego nie ma - odpowiedziałem niepewnie, zaskoczony ich słowami.

- Jak to nie ma? Jak to nie ma? - zawołali jednocześnie. - On tu właśnie idzie na czele tysięcy ludzi. Wszyscy amhaarece pobiegli do Niego. Wszyscy ludzie... Czego On chce, Nikodemie? Przecież ty jesteś z Nim zaprzyjaźniony... On chyba nie każe zabijać? - bąknął rabbi Joel. - Prawda, że On dobry?...

- Idzie tutaj?

- Nie słyszysz? Patrz! - porwali mnie za ręce i pociągnęli pod portyk. Poprzez koronkę kolumn ujrzałem rzeczywiście olbrzymi pochód, który zsuwał się drogą z góry Oliwnej w wąwóz Cedronu. - Patrz! - wołał Joel - wszyscy za Nim poszli! Cała Jerozolima! Wielu naszych chaberim! Idą, machają gałęźmi, rzucają płaszcze pod nogi osła, na którym jedzie... Pewno to ty powiedziałeś Mu o tej haggadzie, która mówi, że Mesjasz przyjedzie na ośle... Słyszysz? Krzyczą: "Chwała Synowi Dawida!"

- On jest Synem Dawida - powtórzyłem odruchowo.

- Być może, być może... Skoro mówisz... - gdakał Joel. - Lecz powiedz: co On chce zrobić? Czy rozpędzi Sanhedryn i ogłosi siebie Mesjaszem? - On - mówiłem wsłuchując się w krzyki, które w miarę zbliżania się pochodu przechodziły w łomot burzy, i patrząc na ludzi, którzy wysypywali się z bram miasta naprzeciw nadchodzącym - On chce swego Królestwa...

- Jego Królestwo to panowanie amhaareców, celników i nierządnic! - syknął z zimną zawziętością rabbi Jonatan. - Lepiej, żeby naród nigdy nie odzyskał wolności, niż żeby miał mieć takiego Króla!

- Najczcigodniejszy! - zapiał podnosząc z przerażenia obie ręce w górę i niespokojnie spoglądając na mnie rabbi Joel. Pojąłem, że czcigodny ofiarnik za grzechy Izraela boi się i gotów jest nawet uznać w Nauczycielu Mesjasza, byleby tylko on sam nie postradał życia w przewrocie. Ale nienawiść Jonatana nie zna ustępstw. Ten człowiek nigdy nikomu nie ustąpił i jestem pewny, że nic go nie zmusi do ustępstwa. Wolałby ponieść śmierć niż ulec.

Krzyk nadchodzących buchnął pod podwójnym łukiem Złotej bramy. Ogarnął mnie zapał i upojenie. Na chwilę zapomniałem o wszystkich swoich zmartwieniach, troskach i lękach. "Nareszcie - myślałem. - On wystąpił. Okazał, kim jest. Tamto wszystko: Jego ucieczki, lęki, przepowiednie śmierci - to było tylko próbowanie uczniów. Skończył się jednak czas próby, a nadeszła chwila zwycięstwa. Teraz już On nie będzie błąkającym się Nauczycielem, ściganym przez wszystkich. Wystąpił - a cały naród uwierzył w Niego." Sądziłem, że ma wrogów, że stracił znaczenie i sympatię u ludzi. Nic podobnego! Krzyk, jakim Go witało miasto, mówił o triumfie. A ten wystraszony Joel i próżno złoszczący się Jonatan byli jak bezradne liście, które zmiata z gałęzi potężny poryw zimowego wiatru. Jeszcze są wprawdzie Rzymianie... Ale w tej chwili nie wydawali mi się straszni. Nic nie wydawało mi się straszne. Nagłość zmiany sytuacji napełniła mnie niezmierną ufnością w potęgę Nauczyciela. "On wszystko potrafi - myślałem. - On jest Mesjaszem! Ukrywał się, lecz teraz wystąpił. Jozue kazał zatrąbić, a zawaliły się mury Jerycha. Cóż Rzymianie? Może zgodzą się Go uznać? Zresztą On zawsze wszystko potrafi..."

- Mesjasz - powiedziałem patrząc wyzywająco w oczy Jonatanowi - będzie taki, jakiego nam ześle Najwyższy.

Odpowiedział z zaciekłością równie wyzywającą:

- Takiego Mesjasza nie chcemy, choćby Go przysłał sam Szekinah!

Pochód wwalił się już na dziedziniec. Nie miałem ochoty spierać się dalej z Jonatanem. Ten człowiek, którego bezwzględność budziła we mnie zawsze niepokój, teraz tak jakby przestał dla mnie istnieć. Minąłem go jak rzecz bez znaczenia. Wyłamałem gałąź z drzewa i pobiegłem naprzeciw nadchodzącym. Słyszałem za sobą człapiące kroki Joela. Wielki doktor czuł się widać bezpieczniejszy obok mnie.

Nie było łatwo przecisnąć się do Nauczyciela. Setki, tysiące ludzi otaczały Go zbitą ciżbą. Wszyscy krzyczeli na Jego cześć. To był triumf, w jaki nie uwierzyłbym nigdy, gdyby mi ktoś zapowiadał go poprzedniego dnia. Z gęstwy ludzkiej dochodził niby huk bębna głos Szymona. Uczniowie otaczali swego Mistrza jak gwardia swego króla. Wcisnąwszy się między ludzi zobaczyłem Nauczyciela, w chwili gdy zsiadał z osła, na którym przyjechał. Uczniowie promienni i zachwyceni zwycięstwem nie odstępowali Go ani na krok. Wśród nich widziałem Judasza. On także zdawał się pękać z dumy. Biegał, miotał się, wydawał rozkazy: jednym ludziom kazał się cofać, innym pozwalał podejść bliżej do Nauczyciela. Zobaczywszy mnie skinął mi głową, ale tak niedbale, jakbym nie był wielkim faryzeuszem, a on - kupczykiem z Bezety. To już nie był tamten nędzarz ukrywający swe złości pod maską pokornego uśmiechu, ale najwyższy z dworaków królewskich.

- Podejdź, rabbi - powiedział łaskawie. - A ty - wrzasnął na jakiegoś amhaareca, który pchał się ku Nauczycielowi - cofnij się! śmierdzisz! Cofnij się, słyszysz? Czy ci raz nie powiedziałem! Czego tak wybałuszyłeś gały? Tłum obok krzyczał i śpiewał.

- Hallelujah! Hallelujah! Witaj, Synu Dawida! Błogosławiony, który przyszedł w Imię Najwyższego! Hoszi.ah nna! Witaj, Królu, który przybyłeś na oślęciu! Hallelujah!

- Ach - usłyszałem za sobą szept - On nie powinien pozwolić tak mówić. To grzech, to wielki grzech...

Joel powiedział to cicho, ale Nauczyciel, który zsiadłszy z osła szedł w stronę Przybytku i właśnie nas mijał, musiał jego słowa usłyszeć. Zwrócił nagle twarz w naszą stronę. Wbrew ogólnej uciesze nie było na niej radości. Podobnie jak wtedy, gdy ulegając prośbom uzdrawiał i oczyszczał ludzi, miał teraz w oczach smutek i wyraz przymusu. Gdy szedł otaczający Go amhaarece rozścielali teraz pod Jego stopy swoje płaszcze. Stąpał po nich, lecz w taki sposób, jakby okazywany hołd był Mu raczej przykry. Bose Jego stopy odcinały się wyraźnie na czarnej cylicji. Nie zatrzymując się patrzył na Joela, a świątobliwy doktor kurczył się pod tym spojrzeniem niby usychający od żaru słońca grzyb.

- Jeżeli ci ludzie umilkną - powiedział - kamienie będą wołać...

I szedł dalej, a ja pobiegłem za Nim. Lecz po chwili zatrzymał się jakby wstrząśnięty obrazem, jaki zobaczył. Schody Przybytku jak zawsze w dniach świąt oblepione były straganami. Tutaj sprzedawano zwierzęta ofiarne, tutaj także, na najwyższej kondygnacji schodów, pod samymi bramami, pracowało dwadzieścia stołów zmieniaczy monet, opłacających od swych transakcji ciężki haracz Kajfaszowi. Z krzykiem idących za Nauczycielem ludzi zlał się w jedno wrzask targujących, brzęk monet rzucanych na kamienie, dla wypróbowania dźwięku lub dzwoniących o szalki wag, meczenie owiec, porykiwanie krów i cieląt, gruchanie gołębi i łopot ich skrzydeł. To targowisko tuż pod bramami Przybytku jest widokiem obrzydliwym. NIe powinno mieć tutaj miejsca. Ale przyznaję, że przywykliśmy już do niego. Zresztą od pierwszej chwili wprowadzenia się do nowej świątyni kapłani wzięli je w swoje łapy i uczynili z niego źródło swoich bogactw. On już nieraz pewno widział ten targ. Ale dziś patrzył na niego wzrokiem płonącym, jakby zobaczył go po raz pierwszy. Jego twarz zdradzała kolejno uczucia wstrętu, oburzenia, zgrozy, wreszcie gniewu. Gniewu - ale nie wściekłości. W jego oczach nie pojawia się nigdy płomień nienawiści. Nie miał jej wtedy, gdy powolnym, rozmyślnym ruchem rozplątywał rzemień, którym miał przewiązane biodra, i składał go w bicz. Tłum, idący za Nim, odruchowo zatrzymał się. Nauczyciel szedł sam ku schodom, wolno, jak człowiek, który idzie wykonać przykrą, lecz konieczną pracę. Był bardziej żałosny w swym gniewie niż groźny. Tamci nawet Go nie spostrzegli, tak bardzo byli zajęci kupowaniem i sprzedawaniem. Nie zauważony przeszedł przez tłum, wstąpił na sam szczyt schodów. Potem zbliżył się do jednego ze stołów bankierskich. Solennie i majestatycznie uderzył w blat swoim rzemieniem, a potem zepchnął stół ze schodów. Struga złota posypała się na kamienie pod nogi tłoczących się, waga z brzękiem szalek stoczyła się na sam dół. Zmieniacz zerwał się ze swego stołka i zakrzyczał dzikim głosem, jakby go ktoś obdzierał ze skóry. Skoczył ku Nauczycielowi; wydać się mogło, że się chce rzucić na Niego. Ale zaraz, jakby odepchnięty, cofnął się i dał nurka między ludzi, by zbierać rozsypane monety.

A Nauczyciel szedł dalej w gąszcz kupczących, zwaljąc stoły, strącając klatki, rozrzucając zagrody dla bydła. Nad targowiskiem podniósł się zaraz wrzask i lament. Nikt Mu się jednak nie próbował sprzeciwić. Kupcy chywytali za swoje towary i uciekali z nimi ze schodów. Przed samotnym Człowiekiem zmykały setki ludzi wyposażonych w najformalniej wypisane i opieczętowane zezwolenia na uprawianie handlu w obrębie świątyni. Ciżba, która zaśmiecała schody, spłynęła z nich niby kurz zmyty strumieniem deszczu. Nauczyciel został sam - biała wysoka sylwetka z rzemieniem zwisającym z opuszczonej ręki. Obok Jego stóp walało się kilka zgubionych monet niby ziarna bursztynu - i wiele zielonoczarnych brył nawozu niby kępy morskiego ziela pozostawionego przez morze, które odpłynęło. Na opustoszałym wybrzeżu pozostał Człowiek, przed chwilą majestatyczny i potężny, teraz zgarbiony i zda się - nagle wyzuty z sił. Lecz tłum tego nie widział. Dla niego był to Pogromca kapłańskiego wyzysku, Triumfator, Zwycięzca, Król i Mesjasz. Z nowym zapałem i entuzjazmem zaczęto wznosić okrzyki:

- Chwała Synowi Dawida! Chwała! Cześć Ci, Królu, któryś przyszedł w Imię Najwyższego! Hoszi.ah nna! Hoszi.ah nna! Uczniowie zbliżyli się ku NIemu, otoczyli Go kołem. Kiedy podszedłem bliżej, usłyszałem, że coś do nich mówi. Lecz słowa, które doszły do moich uszu, zdumiały mnie i przestraszyły. Kończył:

- Ogarnęła mnie trwoga... Czy mam jednak powiedzieć Ojcu: "Wybaw mnie?" Nie, po to przecież przyszedłem...

Jeszcze coś mówił, czego nie dosłyszałem... Zagrzmiało, jakby piorun padł tuż obok. Podniosłem głowę w górę, ale nie zobaczyłem chmury. Po jasnoniebieskim pogodnym niebie płynęło tylko kilka białych obłoczków.

Gdy ja wciąż szukałem, skąd nadchodzi burza, w tłumie podniósł się krzyk:

- Anioł przemówił do Niego! Anioł przemówił! Oto prawdziwy Syn Dawida! Hallelujah! Nie zaprzeczył. Zapytał, kierując swe słowa do uczniów:

- Słyszeliście? To był głos dla was. - Podjął solennie: - Oto sąd rozpoczął się nad światem. Teraz trzeba, abym został podciągnięty na krzyż, a wszystkich do siebie przycisnę...

- Nie mów tak! - zawołał Szymon. - Nie mów tak! - krzyczeli uczniowie. - Nie mąć naszej radości! Mesjasz nie umiera! Nie może umrzeć! Mesjasz żyje wiecznie! Nie mów tak!...

- Nie mów! - zawołałem także. - Mesjasz nie umiera...

Ale czułem, że mój zachwyt i moja radość już się skończyły. On je zasypał lękiem, jak żołnierze wroga zasypują kamieniami studnie w zdobytym kraju. NIe rozumiem: po co On przychodził porywając za sobą tłumy, by teraz wymykać się ukradkiem z miasta do Betanii? Prawdę powiedział: cały świat dowiedział się o Jego potędze. Ale On zapaliwszy tę lampę - zaraz ją zgasił. Ludzie jak Joel ochłonęli już na pewno ze swego strachu i nienawidzą Go jeszcze bardziej za tę chwilę swojej słabości. A saduceusze? Dla nich rozpędzenie targowiska musiało się stać zaczynem piekielnego gniewu! Wyobrażam sobie Kajfasza! Dotychczas udawali, że występują przeciwko Nauczycielowi tylko na nasze życzenie. Teraz gotowi się ścigać z naszymi chaberim w swej chęci zabicia Go! Po co Mu był ten triumf, skoro to nie jest zwycięstwo?

A wreszcie dziś: Przyszedł rankiem do miasta i przez parę godzin przebywał pod portykami. Zobaczyłem, że w tłumie, który Go otaczał, znajduje się wielu młodych faryzeuszy, widocznie wysłanych przez Wielką Radę, aby Go śledzili. On musi o tym doskonale wiedzieć, a przecież, jakby lekceważąc niebezpieczeństwo, tym ostrzej atakuje naszą sektę. W pewnej chwili słysząc, jak ludzie, którzy się do Niego zwracali, nazywają Go Synem Dawida, zapytał stojących obok chaberim:

- Czyim, według was, synem będzie Mesjasz? Niechętnie i z ociąganiem odpowiedziało mu kilka głosów:

- Dawida. Tak mówią prorocy...

Jakby Mu było mało tej odpowiedzi, zapytał znowu:

- A co znaczą słowa psalmu: "Rzekł Pan Panu memu: Siądź na prawicy mojej, a wszystkich Twoich wrogów podścielę ci pod nogi"? Więc Dawid nazywa Panem swego własnego syna? Jak to może być? Jak wy to tłumaczycie? Spojrzeli po sobie chmurnie i ze spuszczonymi głowami odeszli nic nie odpowiedziawszy. Wiódł za nimi wzrokiem pełnym smutnej miłości. Potem powiedział:

- O głupcy i ślepcy! - I teraz nie było w Jego głosie zaciętości. - Głupcy i ślepcy... - powtórzył, kiwając głową. Podjął znowu z goryczą. - Tyle razy posyłałem wam moich proroków, lecz wyście ich wszystkich kamienowali i zabijali! Dopełnić się musi miara waszych zbrodni! O, miasto! - wybuchnął, wciąż nie gniewem, tylko żalem rozpaczliwym i bolesnym. - Miasto zabijające proroków i tych, których do ciebie posłano! - Stał z wyciągniętymi rękami, patrząc na leżące u swych stóp lepianki Ofelu i na pałace na zboczach Syjonu. - O, miasto! - wołał głosem zawodzącym, jak zawodzi matka po synu, który odszedł w świat i zaginął. - Tyle razy chciałem zebrać twoje dzieci, jak kura zbiera pisklęta pod swe skrzydła, lecz nie chciały! O, miasto! Czeka cię zguba! Zostaniesz puste jak dom, który przewiały wiatry. A i oni nie zobaczą mnie, póki nie powiedzą: "Błogosławiony, który przychodzi w Imię Najwyższego..."

Po Jego policzkach spływały grube łzy. Ludzie wokół milczeli. Zaskoczeni byli Jego wybuchem i przejęci Jego słowami, mimo że ich nie pojmowali. On wydaje się każdego dnia smutniejszy. Nawet twarz Mu zeszczuplała i pobladła, jakby jej nie chciało ubarwić tegoroczne wiosenne słońce.

Skinął na uczniów, by szli za Nim, i ruszył w stronę Złotej bramy. Powędrowałem razem z nimi. Zbliżył się wieczór i zębaty cień muru nakrywał niby płaszczem wąwóz, sięgając daleko, aż po grób Absalona. Za to rozległy stok góry Oliwnej pławił się w różowym blasku. W zamarłym powietrzu było cicho.

Minęliśmy bramę i zaczęliśmy zstępować w głąb parowu. Nauczyciel postępował przodem, milczący i zgarbiony, jakby wciąż jeszcze płakał nad miastem, któremu przepowiedział zagładę. Uczniowie wlekli się za Nim, zbici w małą gromadkę, niby stado wystraszonego ptactwa. Cicho wymieniali między sobą jakieś uwagi. Ich pewność siebie, jaką okazywali przed trzema dniami, znikła bez śladu. Na końcu szliśmy ja i Judasz. Uczeń z Kariothu stał się znowu małym człowieczkiem, trawionym skrytymi gniewami. Gdyśmy weszli na most, pod którym płynął szumiąc jeszcze zasobny w wodę potok, powiedział cicho i prędko:

- Widzisz, rabbi, widzisz... On znowu się cofa. Nie chce... Wtedy, gdy zechciał, porwał za sobą wszystkich. Więc może. Lecz nie chce. Dlaczego On nie chce?

- Nie wiem... - mruknąłem.

- Dlaczego On nie chwycił wtedy władzy w ręce? - pytał dalej Judasz gorączkowym szeptem. - Mógł to zrobić, mógł.... Ale On zdradził. Zdradził sprawę...

- Jaką sprawę? - zapytałem, nie bardzo myśląc o tym, czego się chcę dowiedzieć.

Podniósł na mnie swe przekrwione oczy. Na Judaszu znać także ostatnie dni: schudł, zbrzydł, sczerniał, można by pomyśleć, że zmalał i spokraczniał. Przypomina mi teraz, sam nie wiem dlaczego, wielkiego pająka, który od dawna nie miał muchy w swych łapach!

- Sprawę... - zaczął, ale urwał. Spojrzał na mnie spode łba wzrokiem, w którym zdawało mi się, czytałem nienawiść. - Ty tego, rabbi, nigdy nie zrozumiesz... - mruknął po chwili wymijająco.

Nie odezwał się więcej i ja nie podejmowałem rozmowy. Bo i o czym miałem z nim mówić? Zupełnie kogoś innego szukał każdy z nas w Nauczycielu. On jednak nie odpowiedział na oczekiwanie żadnego z nas. I nie dlatego, że jest kimś małym. Raczej wydaje się być kimś zbyt wielkim, większym od wszystkiego, czego się po Nim spodziewali. Kiedyś, gdy przychodzili do Niego setkami chorzy, by ich uzdrawiał, patrzył na nich takim wzrokiem, jakby się ich pytał zdziwiony: "Tylko tego chcecie?" Wobec wszystkich naszych wymagań zdawał się mieć taką samą odpowiedź: "Tylko tyle chcecie? To, co wam przyniosłem, jest bez porównania cenniejszym darem..." Lecz w takim razie cóż On takiego przyniósł? Czy słońce inaczej świeci, odkąd On chodzi po ziemi i opowiada o tym swoim Królestwie? Wynurzyliśmy się tymczasem z cienia i poczęliśmy wstępować na ociekające blaskiem zbocze. Cienie naszych postaci wyciągały się przed nami, łamiąc się na stopniach wbitych w czerwoną, gliniastą ziemię. Szare oliwki skrzyły się w słońcu, niskie i przysadziste. Nauczyciel szedł ciągle wolno, wlokąc ciężko nogi, jakby był wyczerpany niezmiernym wysiłkiem. Zauważyłem także, że raz po raz podnosi rękę, pewno dla starcia potu z czoła. A może On ocierał nie pot, lecz łzy? Nagle stanął. Wskazał dłonią małą łączkę ciągnącą się wzdłuż niskiego murku z płaskich kamieni. Usiadł pierwszy, myśmy usiedli obok. Długi czas trwało milczenie. Miasto leżało u naszych stóp, gęsto zbite, przytłoczone tarasem Moriah, popręgowanym niby skóra tygrysa słońcem lejącym się przez kolumnadę nad Tyropeonem. Widać stąd było wyraźnie, jak po podwórzu świątyni kręcą się ludzie. Słońce zapadało coraz niżej, a jego promienie ślizgały się płasko po dachach i po dziedzińcu. Lecz właśnie dlatego sam Przybytek, którego pylony przedłużone o swój cień rysowały się ostro na tle rozżarzonego nieba niby olbrzymia schodowa piramida zwrócona czołem ku nam, wydawał się w tej chwili bardziej jeszcze niż zwykle wspaniały i ogromny. Mieliśmy na wprost siebie zatopioną w głębokim cieniu bramę Koryncką, podwójną, wiodącą na dziedziniec kobiet. Sam dziedziniec wydawał się studnią, z której jednak, niby kamień z dna wody, przeświecała złotem brama wiodąca do ofiarnego ołtarza. Cudowna budowla górująca nad rozległym placem przykuwała nasze oczy. Nigdy nie jest dosyć patrzeć na nią. To duma i ukochanie całego narodu. Słońce ukryte z tyłu przeświecało przez zawieszone w górze kolumny, a odbijając się od złotego dachu i nasycając swą czerwienią pióropusz dymu, który się unosił znad ofiarnego ołtarza, rozpinało nad całością niby aureolę z błękitu, purpury i złota. świątynia zdawała się unosić w powietrzu, podobna do nieziemskiego zjawiska.

Jakaż ona jest piękna! Choć całe życie spędziłem u stóp jej murów, zawsze z zachwytem patrzę na jej kształt tak lekki i majestatyczny zarazem. Herod był łotrem bez czci i wiary, ale jego dzieło okupiło niewątpliwie część jego zbrodni. Póki żyje świątynia - nieraz zdarza mi się myśleć - nawet najgorsza dola nie jest jeszcze beznadziejna...

Nie ja jeden widać doznaję takich uczuć.

- Popatrz na nią, Rabbi - wykrzyknął któryś z uczniów, chyba Jan - jaka ona jest wspaniała! A wtedy On powiedział wciąż tym samym żałosnym, zawodzącym głosem, jakim mówił poprzednio przed portykiem:

- Nie zostanie z niej kamień na kamieniu...

Miałem uczucie, jakby powiał lodowaty wiatr i wdarł się pod nasze płaszcze. Ogarnęła mnie groza.

- Co Ty mówisz, Rabbi? - zawołało kilka dygoczących głosów. - Tak nie będzie! Tak nie może być!

- Nie zostanie kamień na kamieniu... - powtórzył z naciskiem. Widziałem Go z boku. Żyły na skroniach pulsowały Mu prędko; miał łzy w oczach i wyraz rozdzierającego smutku w skrzywieniu warg. - Lecz wy - podjął po chwili bolesnego zamyślenia - gdy ujrzycie wojsko otaczające miasto - uciekajcie! Uciekajcie z Jerozolimy do innych miast, na pola, w góry. Niech nikt z was po nic nie wraca! Uciekajcie! Nadejdą bowiem wtedy dni zemsty, dni straszne, które zapowiadali prorocy. Polegnie lud od głodu i miecza, po ruinach zaś miasta deptać będą poganie. I tak się dziać będzie do końca, aż do wypełnienia czasów...

- A wtedy? - zapytałem chciwie.

Nie patrząc na mnie podjął:

- Wtedy pojawią się znaki na słońcu i na gwiazdach, a wśród ludzi rozpocznie się ucisk, jakiego nie było nigdy przedtem. Strach zamieszka między wami, strach oczekiwania, a od niego samego wielu umierać będzie. Ale przedtem wystąpią przeciwko wam. Będziecie prześladowani, skazywani, więzieni i zabijani. Będą was jak zbrodniarzy wydawać sądom. Brat brata wyda, a ojciec syna... Ostygnie miłość w wielu sercach. Przypomnijcie sobie wtedy, że wam to mówiłem. Lecz gdy wam przyjdzie stanąć przed trybunałem, nie układajcie sobie wpierw, co będziecie mówili. Duch święty sam wam powie i nauczy was. Będziecie znienawidzeni przez świat za to, żeście mnie chcieli być wierni. Wytrwajcie jednak! Wytrwajcie wtedy! Będą was chcieli oszukać. Przyjdą ludzie i będą wam mówili: "My jesteśmy mesjaszami!" I znaki uczynią wielkie, i obiecywać będą... Nie wierzcie im! Nie słuchajcie ich! Czekajcie na moje przyjście. Bo przyjdę. Nie zostawię was, przyjaciół moich, samotnymi i zlęknionymi. Przyjdę i dla tych, których wybrałem, skrócę straszne dni...

Milczeliśmy przerażeni i przygnębieni. Może się to nigdy nie stanie, co On mówi. Prorocy nieraz zapowiadali rzeczy, które się nie spełniały. Ale On przemawia z taką pewnością w głosie, jakby żadne Jego słowo nie miało zawieść. On zdaje się widzieć to, o czym mówi - i dlatego obraz, który nam ukazuje, jest jednocześnie taki przejmujący - i taki dziwnie niejasny...

- Skrócę... - Tym razem Jego głos zabrzmiał dobrotliwie. Można by pomyśleć, że On spostrzegł, w jak okropne przygnębienie nas wtrącił, i chciał nas pocieszyć. - Nie bójcie się - mówił miękko. - Gdy to się dziać będzie, śmiało i ufnie podnoście w górę głowy. Już wtedy będę blisko. Tylko czuwajcie, abym was nie zastał śpiącymi lub ucztującymi... I módlcie się wiele. Nie ustawajcie...

- Więc powiedz nam od razu, kiedy to będzie - poprosił Filip.

Potrząsnął głową.

- Dnia końca - rzekł - nie zna nikt poza Ojcem. Musicie czuwać. Jak błyskawica przyjdzie Syn Człowieczy, jak złodziej wkradnie się do domu nocną porą, przed pianiem kogutów. Módlcie się więc i czuwajcie, by nie było z wami jak z ludźmi z czasów Noego, którzy nie dostrzegli nadchodzącego potopu. Czuwajcie, jak czuwać winny drużki czekając na powrót oblubieńców z godów weselnych... Czuwajcie, lecz nie trwóżcie się...

Mimo Jego pocieszających słów milczeliśmy przygnieceni okropnością wizji, jaką przed nami rozpostarł. Nagle w ciszy rozległ się drżący głos Szymona:

- A Ty, Panie, gdzie będziesz wtedy? W odpowiedzi uśmiechnął się lekko. Słońce zapadło za zębaty mur świątyni i tylko jego promienie leżały smugami na stygnącym niebie. Otoczony aureolą kształt Przybytku skamieniał w czarną bryłę. Powiał wiatr. Zachrzęścił liśćmi oliwek i znowu rozpłynął się w ciszy.

Jego odpowiedź spłynęła na morze naszego lęku strugą oliwy. Można by pomyśleć, że On po to niepokoi, by ujrzawszy nasz strach tym skuteczniej odpędzić go jednym swym słowem. Jak wtedy, na morzu. Choć to, co powiedział, odnosiło się tylko do Szymona, każdy z nas odetchnął lżej w niejasnym poczuciu, że jest to także odpowiedź na niepokój jego serca. Padły słowa ciche, lecz drgające taką siłą, jakby nie miały nigdy ucichnąć:

- Tam, gdzie ty będziesz, Piotrze...

List XXI

Drogi Justusie!

Stało się! Stało się, co się musiało stać! Pochwycili Go! Może zabili... On jednak chciał tego. Zrobił wszystko, by skupić na sobie całą nienawiść kapłanów i doktorów. To prawda - nie oddał się sam w ich ręce. Ostatnimi czasy wymykał się wieczorami niepostrzeżenie z miasta i klucząc szedł polami do Betanii lub nocował w którymś z ogrodów na górze Oliwnej. Lecz pozostał w Jerozolimie i nie zamilkł - aż do ostatniego dnia. Jeszcze wczoraj rano mówił pod portykiem. ścierał się w żywej dyspucie z ludźmi nasłanymi na Niego przez Wielką Radę, saduceuszy i herodianów. Zwyciężał ich... Ale to były tylko zwycięstwa słowne. Cóż z tego, że odchodzili wśród śmiechu gawiedzi, wściekli, dyszący pragnieniem zemsty. Słowa, którymi ich zwyciężał, były równie obce ludziom oklaskującym je. To były zawsze Jego słowa, tylko Jego, nieustępliwe, czasami nieoczekiwane, inne niż pozostałych ludzi... On zawsze jest sobą. Zdaje się nie uznawać żadnych reguł. Rzeczy nawet najpiękniejsze w naszym życiu domagają się ujęcia w strzeżone prawem formy. Człowiek musi być posłuszny pewnym przepisom. Nawet być dobrym nie można tak, jak się chce. On inaczej: Żąda, aby każda reguła ustępowała miejsca jedynemu prawu, które uważa za bezwzględne i które Jego zdaniem musi być zachowane kosztem wszystkich innych: prawu miłosierdzia... Kto dokonuje dzieła miłosierdzia, ten tak jakby spełnił wszystkie inne przepisy. Zakon dał nam dziesięć przykazań. Nasi soferim opracowali wiele przepisów. Lecz dla Niego, jeśli się nie kocha Najwyższego i drugiego człowieka - nic nie jest warte powstrzymywanie się przed zabijaniem, kradzieżą, pożądaniem, nic nie jest warte zachowanie wszystkich przepisów czystości i szabatu! On swoją naukę zbudował na Zakonie, lecz i ponad Zakonem... To, co w Zakonie jest końcem doskonałości ludzkiej - dla Niego stanowi dopiero początek. Zakon żąda: "Bądź uczciwym człowiekiem". On zdaje się nauczać: "Skoro jesteś uczciwym człowiekiem, możesz stać się moim uczniem. Ale jeśli nawet uczciwym człowiekiem nie jesteś - tylko kochaj, a będziesz mógł być moim uczniem..." "Tylko kochaj..." Ta prosta nauka jest przecież na pewno najtrudniejsza. Lecz dlaczego Człowiek, który żąda tylko bezwzględnej, nieustępliwej miłości, jest tak znienawidzony? Przed godziną znalazł się w rękach straży świątyni... Chyba Go jednak nie zabito? Opowiadanie Jakuba sprawiło, że cały drżę. To straszne, straszne...

Każdy mój list miałbym ochotę zaczynać od końca: wydarzenia Jego życia są tak wstrząsające, że każde ostatnie zdaje się zaćmiewać poprzednie. Ale chciałbym, abyś ty, Justusie, znał każdy szczegół. Będę więc starał się opowiedzieć ci po kolei wypadki lecące szybciej niż partyjska strzała.

Dziś rano spotkałem rabbi Joela. Miałem rację - świątobliwy ofiarnik za grzechy narodu ochłonął już całkowicie ze swego strachu. Jego oczy biegają szybciej niż kiedykolwiek, a głos wydaje się żabim skrzekiem.

- O, kogo widzę, kogo widzę... - podniósł ręce w górę na mój widok. W ustach błyskały mu dwa krzywe, żółte zęby. - Rabbi Nikodem... Dawnośmy się nie widzieli (całe cztery dni)... Czcigodny rabbi nie bywa nigdy na posiedzeniach małego Sanhedrynu...

Jego słowa utwierdziły mnie w moim przypuszczeniu, że w tajemnicy przede mną odbywają się zebrania zmniejszonego zespołu Rady Najwyższej. Służba mi mówiła, że starszyzna saduceuszy spotyka się codziennie wieczorem w pałacyku Kajfasza na zboczach góry Złej Rady z najpoważniejszymi naszymi chaberim. Ani mnie, ani Józefa nikt o tych spotkaniach nie powiadamiał. Wzrok Joela biegał prędko po mojej twarzy jakby chcąc wykryć moje uczucia. Zdobyłem się na minę obojętną.

- Nie mam potrzeby - powiedziałem - bywać na każdym zebraniu...

- O, zapewne, zapewne - pośpieszył potwierdzić. Zacierał po swojemu ręce i nie przestawał mi się przyglądać - zapewne... - gulgotał. - Czcigodny rabbi Nikodem niewątpliwie pracuje? Pisze swoje piękne haggady? Och, gdybym ja tak umiał pisać! Wielkie bogactwo złożył Najwyższy w twoje ręce, czcigodny. Wielkie! Pisz, pisz, Nikodemie. Tym zasłużysz się Przedwiecznemu, a sam zyskasz sławę. Będzie się kiedyś cały naród uczył haggad rabbi Nikodema bar Nikodem. Obyś nigdy niczego innego nie robił i nie rozpraszał swych myśli na rzeczy niepotrzebne. Oczekujemy od ciebie pięknych, mądrych opowieści... Pisz. Zmartwiło mnie ostatnio, gdy zobaczyłem, że zamiast pisać chodzisz za tym Człowiekiem z Galilei. Szkoda twego czasu, czcigodny... Ty tylko pisz. Oto prawdziwa służba Najwyższemu. A ja cię widziałem z gałęzią w dłoni, biegnącego za tamtym... Powiedziałeś nawet, zdaje mi się, że to jest Mesjasz...

Nie odpowiedziałem. Udałem, że nie dosłyszałem jego ostatnich słów. Nie nalegał. Ale stojąc zgarbiony, jakby ze starannością zacierał dłonie.

- Ten Człowiek - zauważył - naraził się bardzo... Nie dość Mu było, że sprzeciwiał się świętym przepisom czystości, ale jeszcze rozpędził kupców... On może miał i rację robiąc to... Naraził się jednak bardzo. O, saduceusze nie darują Mu tego nigdy! Oni chcą teraz Jego śmierci. A ten, kto ma Kajfasza za wroga, powinien się spodziewać wszystkiego... I w każdej chwili... Tak, tak - westchnął nagle - ciężkie są grzechy naszego ludu, ciężkie grzechy... Wiele musi cierpieć, kto za nie wziął na siebie pokutę...

Oddalił się powłócząc nogami. Zacząłem się zastanawiać, po co mi to wszystko powiedział. I doszedłem do wniosku, że widocznie skłoniła go do tego niechęć, jaką żywi dla Kajfasza. Joel uważa arcykapłana za ropiejący wrzód na ciele narodu. Nienawidzi go śmiertelnie. Widać nawet nienawiść do Nauczyciela słabnie w nim, gdy ją zestawi z nienawiścią do arcykapłana. Na pewno nie przyszło mu łatwo pogodzić się z sojuszem, jaki Jonatan zawarł w imieniu naszych chaberim z saduceuszami. I wydało mi się, że Joel świadomie uprzedził mnie o niebezpieczeństwie, jakie czyha na Nauczyciela. To przecież głównie kapłani nalegali, by odłożyć uwięzienie Nauczyciela do okresu poświątecznego. Obecnie dotknięci do żywego poniesionymi stratami gotowi są zapomnieć o ostrożności.

Tak sobie wytłumaczywszy słowa Joela, powziąłem postanowienie. Zaledwie zapadł pierwszy zmierzch, wziąłem osła i wyjechałem przez bramę Gnojną drogą do Betlejem. Ale kiedy się już nieco oddaliłem od miasta, skręciłem pod zbocze góry Oliwnej, by poprzez ogrody dostać się do Betanii. W ten sposób chciałem uniknąć szpiegów, którzy, być może, śledzą moje kroki.

Dom Łazarza był tak cichy, że wydawał się całkowicie uśpiony. Uderzyłem kołatką w drzwi i czekałem długo na otworzenie. W końcu rozległy się ciężkie stąpania i na progu stanął Łazarz. Próbuje chodzić wsparty na dwóch kijach. Przyznaję, że ilekroć teraz znajdę się z nim oko w oko, odczuwam jakby lęk. śmierć oddala i wywyższa człowieka, a ja nie mogę zapomnieć, że stałem przed zamkniętym grobem Łazarza. Nigdy z nim potem nie mówiłem o tamtych sprawach... A kto wie - może powinienem był to zrobić? Może umiałby mi powiedzieć coś o Rut?... Tam jedni, być może, wiedzą coś o drugich... Lecz nie ośmieliłem się postawić mu pytania. Zresztą chyba pamięć szeolu zniknęła w nim z chwilą powrotu do życia. Czyż wiedząc o tym, jak tam jest, można żyć?

- Najwyższy z tobą, rabbi - powitał mnie. - Wejdź, proszę. Przyjechałeś późno i jesteś pewno zmęczony. Nauczyciel nie śpi, jesteśmy wszyscy razem. Mówił dziś o tobie...

- Właśnie chciałem Mu coś powiedzieć...

- Więc chodź. Marta zaraz poda ci wody do obmycia.

Byli wszyscy na dole, w izbie. Od paleniska bił blask i w jego kręgu widać było gromadę skupionych ludzi. On siedział pośrodku, długi, ogromny w swej białej kuttonie, z dłońmi splecionymi na kolanie. Nie mówił nic - patrzył w ogień. Uderzyło mnie od razu, że twarz Jego tego wieczoru stała się nieomal twarzą starego człowieka. Od paru dni On w ciągu każdej godziny zdaje się przeżywać lata. A przecież mimo swej powagi jest to młody mężczyzna, pełen sił i zdrowia. Z najcięższych podróży potrafił wrócić nie zmęczony. Teraz w Jego rysach maluje się wyczerpanie, ubytek energii, jakby jakieś ugięcie się pod brzemieniem trosk. Oddychał ciężko przez lekko uchylone usta. Wysokie czoło pokryte było zmarszczkami. Wydał mi się kimś, kto stracił wszelką nadzieję i biernie już tylko czeka nadejścia klęski. Posłyszawszy moje kroki, wolno podniósł głowę. Blady uśmiech, niby blask słońca zabłąkany z jesiennego dnia, przewinął Mu się po ustach.

- Pokój tobie, przyjacielu - rzekł. Otworzył ramiona i przywołał mnie tym gestem do siebie. Witał tak często swoich uczniów, ale mnie nie okazywał dotychczas podobnej serdeczności. Poczułem na barkach Jego gorące dłonie. Czyżby szukał u mnie ratunku? Odruchowo starałem się zdobyć na swobodę i energię: słabość drugich czyni nas zwykle silnymi. Ale tym razem nie mogłem... We mnie były także lęk i rozpacz, ukryte tuż pod skórą. Żaden z nas dwóch, przebiegło mi przez głowę, nie jest zdolny do powzięcia poważnej decyzji. Dotykając piersią Jego piersi spojrzałem przez Jego ramię: uczniowie i kobiety siedzieli z pochylonymi głowami. Wydało mi się, że podzielają upadek ducha Nauczyciela. Nawet Marta, tak żywotna w najtrudniejszych chwilach, robiła wrażenie zdruzgotanej.

- Myślałem dziś o tobie, Nikodemie - posłyszałem. Puścił mnie, a ja wysunąłem się z jego objęć. - I bardzo, bardzo chciałem ciebie zobaczyć...

- Czy chcesz czegoś ode mnie, Rabbi? - zapytałem.

Oczekiwałem, że łagodnie potrząśnie głową, jak potrząsa nią wiele razy, gdy Go pytają, czy chce jeść, pić, spać, odpoczywać. Ale On podniósł na mnie wzrok zbolały, jakby spojrzenie jednego z tych chorych, których tylu uzdrowił, i rzekł cicho:

- Tak.

- Czego chcesz? - pytałem dalej. Choć Go widziałem w takim upadku, nie mogłem pozbyć się pamięci tamtych chwil, w których nagle, w jednym błysku, opadała z Niego człowiecza słabość, by ujawnić niepojętą, a skrytą moc. I nie tylko to. On przecież tyle razy okazał swą niezrównaną dobroć. Nie uratował Rut - to prawda... Lecz dawał tyle innym, że i ja, chociaż nic nie dostałem, czułem się wobec Niego jak dłużnik. - Czego chcesz? Powiedz tylko. Natychmiast Ci usłużę. Wiesz, z czym tu przyjechałem? Chcę Cię ratować. Grozi Ci niebezpieczeństwo. Ale jutro wczesnym rankiem przyślę tutaj parę osłów lub jeszcze lepiej wielbłądów oraz człowieka pewnego i zręcznego. Odjedziesz z nim daleko. Tutaj jest niebezpiecznie dla Ciebie. Faryzeusze i kapłani coś knują. Powiedziano mi dzisiaj rzeczy, z których wnoszę, że mogą się porwać na Ciebie jeszcze w czasie świąt. Wyjedź koniecznie. Przyjdzie chwila, że się wszystko uspokoi i może będziesz mógł nawet wrócić.

Poczułem na dłoni dotknięcie Jego ręki.

- Nie mów mi o tym, przyjacielu - rzekł cicho. - Nie wyjadę. Każdy dzień ma swój wieczór... Czego innego oczekuję od ciebie...

- Więc co Ci mogę dać, Rabbi?

- Daj mi, Nikodemie, swoje troski.

- Moje troski?

- Tak, przyjacielu. Tak przecież umówiliśmy się wtedy. Czas nadszedł. Daj mi dziś swoje troski. Potrzebuję ich. Czekałem na nie. Brak mi ich jeszcze...

- Nie rozumiem... - bąkałem. Teraz Go już zupełnie nie można zrozumieć. Ale i wtedy na początku - co to znaczyło: "Urodzić się na nowo"? Nigdy mi tego nie wyjaśnił. On rzadko chce tłumaczyć swoje słowa. Kiedy Mu się mówi, że są niezrozumiałe, patrzy tylko w oczy, uśmiecha się, jakby powiadał: "Nie rozumiesz? Kiedyś będziesz rozumiał!" Jego nauka nie przypomina nauki greckich filozofów. Oni wyjaśniali świat od razu: opowiadali, jaki jest. On chce, aby człowiek szedł od odkrycia do odkrycia, aby sam wyjaśniał sobie wszystkie tajemnice. On nie uzbraja przed życiem. Rzuca niezrozumiałe słowa, które nie wiadomo jak i kiedy odkryją swój sens. Czasami wydaje się, że zaprzecza samemu sobie. Słyszałem, jak mówił wiele razy: "Bądźcie jak dzieci, trzeba, abyście byli jak dzieci..." A jednocześnie - te niepojęte słowa, które zdają się mówić: "Musicie do nich dorosnąć". Lecz kto dorasta, nie jest już dzieckiem; kto jest dzieckiem, musi się pogodzić z tym, że nie rozumie świata...

Lecz On nie wyjaśnił mi nic. Wskazał tylko niski stołek, skinął, abym usiadł, i patrzył na mnie. W Jego spojrzeniu była serdeczność, miłość, oddanie. Był jak ktoś, kto prosi, pokornie prosi. Jeszcze raz powtórzył:

- Daj mi swoje troski...

Twarde drzewo trzaskało na palenisku. Marta podeszła do nas na palcach, by mnie zapytać, czy chcę się napić ciepłego mleka.

"Daj mi swoje troski..." - myślałem. To by brzmiało jak szyderstwo, gdyby On potrafił szydzić. Oczywiście gotów jestem zaraz je odać. Nie skąpię ich. Nie pragnę ich dla siebie. Po to właściwie, aby się ich pozbyć, przybyłem tutaj nocą, tłukąc się po wertepach i bezdrożach. Przywiozłem je ze sobą razem z kieską, którą mam u pasa. Ale one tutaj jeszcze urosły. "Daj mi swe troski..." I wtedy ich ode mnie nie wziął. Znad glinianego garnka patrzyłem na Nauczyciela. Oczekiwałem, że może coś jeszcze powie. On jednak znowu utkwił wzrok w ogniu, a na Jego twarz powrócił wyraz wewnętrznej rozterki, cierpienia i załamania. "To tylko słaby człowiek!" - przebiegło mi przez głowę. Od trzech lat ta myśl wraca do mnie raz po raz. A już byłem przekonany o nie wiadomo czym...

Była późna noc, gdy uznałem, że trzeba mi wracać. Marta poszła wyprowadzić mego osła ze stajni. Wstałem i zbliżyłem się do Nauczyciela. Zdawał się spać z twarzą ukrytą w dłoniach. Ale podniósł głowę usłyszawszy moje kroki i wtedy zobaczyłem, że ma policzki mokre od łez. Od dawna musiał tak płakać bez jednego szlochu. Tylko drżały Mu usta i broda.

- Przedwieczny niech będzie z Tobą, Rabbi - powiedziałem.

- Odchodzisz? - zapytał.

- Idę. Noc późna. Koguty zaczną zaraz piać.

- Tak - szepnął jakby do siebie - noc późna... i koguty... - Westchnął. - I chciałbym, aby minęła szybko, i chciałbym, aby się ciągnęła bez końca - zrobił niezrozumiałe wyznanie. - Niezapomniana noc... - Utkwiło mi w pamięci, że powiedział: "niezapomniana". - Pamiętaj - powiedział, wracając od swych myśli ku mnie - że czekam na twoje troski. Pokój z tobą, dziecko... - Ten młodszy ode mnie Człowiek mówił jak starzec, jak ojciec rodu. Wyciągnął rękę i przesunął otwartą dłonią po mojej twarzy. Jego palce były ciepłe i miękkie. Nigdy nie zaznałem bardziej wzruszającego dotknięcia. Nawet wtedy, gdy Rut dotykała dłońmi mojej twarzy, by mnie pocieszyć, gdy rozpaczałem nad jej cierpieniem...

Przed domem stała Marta trzymająca osła i ktoś jeszcze. Po niebie przewalały się ciężkie obłoki, raz po raz powstrzymując fale księżycowego blasku. W tej chwili jednak księżyc wymotał się z chmur i wyleciał w górę świetlistym kręgiem. Cienie stojących zdawały się rozpływać na drodze iskrzącej się niby rzeka płynnego metalu. Poznałem, że koło Marty stoi Judasz.

- Czy pozwolisz, rabbi - zapytał - że pójdę przy tobie do miasta? Muszę tam przed świtem załatwić pewne zakupy...

- Chodź - odrzekłem. Byłem nawet zadowolony, że jego obecność uwolni mnie od szamotania się z własnymi myślami. Wsiadłem na osła, powiedziałem Marcie: "Pan z tobą" - i ruszyłem ścieżką, która doprowadziła mnie do domu rodzeństwa. Judasz szedł obok. Weszliśmy pod cień drzew, po liściach ich spływał blask i kapał wielkimi kroplami na kamienistą ścieżkę. Psy szczekały w ciemnościach tu i tam. Ale kiedy wydobyliśmy się z kręgu zabudowań, otoczyła nas cisza przerywana tylko ciężkim chrzęstem liści oliwnych, w które uderzał wiatr.

- Wydaje mi się, że miałeś rację - rzekłem w pewnej chwili; dotychczas nie powiedzieliśmy do siebie ani słowa. - Nauczyciel jest całkowicie złamany. Gdzieś się podziała Jego moc...

- On sam się jej wyzbył! - nagle usłyszałem obok siebie namiętny szept. Wśród migotania plam blasku i cienia nie widziałem mego towarzysza. Ale gwałtowność, z jaką mi przerwał, zdawała się mówić, że on także nie przestaje myśleć o Nauczycielu. Nie dopuszczając mnie do słowa, Judasz mówił dalej z rosnącą z każdym słowem gwałtownością: - Mówiłem ci już, rabbi: On ją odrzucił! Mógł zwyciężyć! Mógł! Mógł rozpędzić tę bandę bogaczy, lichwiarzy, łotrów, złodziei, wyzyskiwaczy, próżniaków napchanych po pysk denarami... Mógł ich zniszczyć! - Osadził swój gniew niby konia, który poniósł. Słyszałem jego oddech zdyszany i jakby łamiący się w szloch.

- Lękam się - podjąłem - że gdyby zwierzchnicy Sanhedrynu dowiedzieli się o Jego słabości, nie namyślaliby się dłużej. Nie spuściliby już z Niego oczu i zaraz po odejściu ludzi, którzy się zeszli na święta, porwaliby się przeciwko Niemu...

- Oni nie będą czekali końca świąt! - przerwał mi znowu gwałtownie. - Oni Go zabiją! Może już dziś, może jutro?... On już zginął! - Porywczo położył dłoń na karku mego osła. Zwierzę stanęło, Judasz szarpał zakrzywionymi jak szpony palcami jego wątłą grzywę. - On już zginął... - powtórzył. - Ale dlaczego ja nie miałem nigdy nawet pięciu denarów?! - Jego krzyk w ciemności pełnej skrzenia się niby rozsypanych cekinów wytrysnął skowytem podobnym do czkawki umierającego. Nieoczekiwanie naparł na osła całym ciałem. Czułem na twarzy jego palący odech. Nie mogłem zrozumieć, o co mu chodzi. - Nie miałem nawet pięciu własnych denarów, aby kupić sobie wina, olejku, miłości... On opowiada, że kocha ludzi. Bajki! On nie rozumie, że człowieka nie będzie nikt nigdy kochał, gdy jest dziadem, nędzarzem, żebrakiem... Jemu dawali pieniądze. Ale On jakby ich nie miał... Ja tak nie mogłem - głos Judasza dygotał. Dzwoniły mu zęby. - Nie mogłem... Nie mogłem... Nigdy wina, nigdy przyjaciół, nigdy czegoś lepszego na karku, nigdy kobiety, która by sama... sama... - Znowu powtarzał spazmatycznie: - Nie mogłem... nie mogłem... nie mogłem...

Leżąc prawie na ośle wychylił nagle głowę z mroku, jakby ją wyszarpnął spod woalu lub wyjął z wody. Księżyc zaświecił mu prosto w twarz, zmył z niej kolory, zmarszczki, cienie - była teraz biała i pozbawiona życia niby twarz posągu. Dolna szczęka opadła jak u trupa.

- Jedźmy jednak... - powiedziałem. Chwiejnie odstąpił od osła. Ruszyliśmy. Słyszałem jego ciężkie stąpania - wlókł się obok mnie krokiem pijanego; można by myśleć, że ten wybuch pozbawił go całkowicie sił. Oddychał głośno, ze świstem. Potem usłyszałem, że czymś brzęczy: miał widocznie w dłoni kilka monet - z uporczywością podrzucał je w górę i łapał. Musiało się w nim wszystko gotować.

ścieżka prowadziła w głąb czarnego parowu. Osioł zwolnił kroku i ostrożnie stawiał nogę za nogą. Słyszałem stukot jego kopyt na płaskich kamieniach. Nad nami była skalna krawędź, ciemna, lecz jakby parująca ucinającym się na niej blaskiem. Chłód rozpadliny czy może wewnętrzna rozterka kazały mi drżeć. "Co On mówił? - przypominałem sobie: "Daj mi swe troski..." Co to znaczy? Może to jedna z Jego tajemnic, straszna i bolesna, lecz jak wszystkie Jego tajemnice kryjąca na dnie nieoczekiwany spokój? A może to tylko półprzytomne słowa człowieka wtrąconego w rozpacz?" Ostatnia z Nim rozmowa kazała mi wrócić myślą do tamtej rozmowy na górze. Tam mówił: "Weź mój krzyż - daj mi swój..." I wtedy nie zrozumiałem tych słów. Oczekiwałem, podświadomie spodziewałem się, że On jednak uzdrowi Rut. Ale Rut umarła... Jej choroba to był mój najcięższy krzyż, jeżeli nazywać rzecz Jego językiem. On go nie wziął na siebie. A Jego teraz - kto wie - może czeka prawdziwy krzyż... To straszna tortura! Nie mogłem nigdy patrzeć na krzyżowanie. Nie mogę nawet wyobrazić sobie, jak by to było, gdyby mnie przybili. Na samą myśl o tym czuję brak oddechu i świdrujący ból w nadgarstkach... Zemdleję, jeśli będę dłużej o tym myślał! Judasz na pewno boi się także krzyża. Może, aby zagłuszyć swój strach, dzwoni wciąż tymi pieniędzmi? Ale ja tego dzwonienia nie mogę znieść. Chciałem na niego krzyknąć, aby przestał podrzucać monety. Powstrzymałem się jednak. Bałem się, że moje słowa wywołają znowu potop jego szaleńczych słów. Milcząc jechałem dalej wśród plam księżycowego blasku, które zdawały się podskakiwać i swoim migotaniem oślepiały mnie. A Judasz szedł i ciągle brzęczał swymi syklami...

Rankiem zaszedłem do warsztatu, który się znajduje tuż obok mego domu. Chciałem dać pewne zamówienie, ale w warsztacie było tak przyjemnie, że zamiast wyjść, siadłem na jakiejś belce i słuchałem wesołego postukiwania młotków. Robotnicy kując podśpiewywali. Ci prostacy cieszą się z nadchodzących świąt i czekającego ich odpoczynku. Gdybym umiał być swobodny jak oni! Ich pogoda rozproszyła nieco mój niepokój i zacząłem już zapominać o złych zwidach, które napastowały mnie w nocy. Lecz wtem w drzwiach ukazał się Ahir i skinął na mnie. Serce mi zamarło. Byłem od razu pewny, że chwila beztroski się skończyła, a mój służący jest gońcem, który mnie wzywa z powrotem do świata lęków i trosk. Każdego dnia byłem bardziej pewny, że zbliża się coś złego; teraz po geście głowy Ahira poznałem, że już przyszło.

Opuściłem warsztat. Przed drzwiami czekali na mnie Jan i Szymon, których Ahir spotkał koło Siloe i którzy z nim przyszli, by mi powiedzieć, że Nauczyciel prosi, abym Mu oddał na dzisiejszy wieczór górę mego domu, chce tam bowiem zjeść z uczniami "galilejską paschę". Ten pomysł pogłębił jeszcze mój niepokój. Nie chciałem odmawiać - nie wolno zresztą odmawiać domu pielgrzymom, którzy chcą w nim spożyć ucztę paschalną. Ale czemu On to robi? Po co przychodzi w mroku wieczoru do miasta, w którym zawsze może na Niego czyhać niebezpieczeństwo? A na dobitkę chce ucztować o dwa kroki od domu arcykapłana, w moim domu, u mnie, którego Sanhedryn posądza, że jestem Jego uczniem? Cóż za straszna nierozwaga czy też świadome kuszenie Najwyższego! Powiedziałem do Szymona:

- Skoro Nauczyciel tego chce - rzecz jasna - nie odmawiam. Ale zaklinam was: nie róbcie głupstw! Żadnego znowu uroczystego wjeżdżania do miasta. Przyjdźcie cicho, grupkami, zagubieni w tłumie. Byłoby najrozsądniej, aby nikt nie wiedział, że chcecie zostać na noc w Jerozolimie.

Jan skinął głową ze zrozumieniem. Ale Szymon jest niemożliwy. Znowu ogarnęła go fala pewności siebie i zuchwałości. Podparł się pod boki i powiedział (a wrzeszczy jak trąba i gdy swoje zaczyna, wszyscy zwracają na niego uwagę):

- Nauczyciel nie potrzebuje się niczego obawiać. Niechby ktoś próbował Go napaść! Pokazałbym takiemu! Zwłaszcza teraz... - Znacząco uderzył się w pakunek, jaki miał pod pachą.

- Co tam masz? - zapytałem niespokojnie.

Rozwinął tobołek i pokazał mi triumfalnie dwa krótkie miecze, jakie można kupić na Kuźnicach.

- Mogą się przydać - przechwalał się zawijając je z powrotem. Co za głupiec! Chce się bić ze służbą świątyni i Wielkiej Rady? Reszta mego spokoju prysła jak bańka z indyjskiego szkła. Zaczęły mnie dręczyć najgorsze przewidywania. Nie ma nic gorszego niż zło, którego nie znamy, a którego nadejścia boimy się. Jego widmo wydaje się nam gorsze niż ono samo...

Oni ucztowali na górze i śpiewali hymny, a ja niespokojnie spacerowałem po izbie wsłuchując się w dźwięki, jakie nadchodziły z dworu. Każde mocniejsze stąpanie przed drzwiami domu sprawiało, że serce zaczynało mi prędzej bić. Potem, gdy robiła się głucha cisza, jego uderzenia stawały się znowu tak wolne, że opadały mnie siły i byłem bliski omdlenia.

Zapadła już noc, kiedy usłyszałem wreszcie, że wychodzą. Odetchnąłem. Niby przemęczony wielkim wysiłkiem rzuciłem się na posłanie i zaraz usnąłem. Ale nie spałem długo. Obudzono mnie. Ahir pochylał się nade mną targając mnie za ramię. Powiedział, że ktoś do mnie przyszedł i natychmiast chce mnie widzieć. Od razu zerwałem się na równe nogi. Sen mnie odszedł: byłem przytomny, tylko drżałem całym ciałem. Nawet śpiąc oczekiwałem nadejścia grozy. Owinąwszy się płaszczem wyszedłem do gościa. To był Jakub, brat Jana. Synowie Zebedeusza, choć różnią się wiekiem, są przecież do siebie podobni: delikatni i nieśmiali, ukrywają swój zapał i często nie potrafią go okazać. Ale Nauczyciel, który umie przejrzeć ludzi na wylot i wie o najbardziej skrytych uczuciach, nazwał ich kiedyś Synami Gromu. Kiedy przypominam sobie, jak bez wysiłku, jakby czytając z rozwiniętego rulonu odkrywał w człowieku jego cnoty i słabości, ogarnia mnie znowu przekonanie, że On nie może być kimś zwyczajnym... Jakub bywa zawsze ubrany czysto, ma włosy przygładzone, z jego postaci tchnie schludność i staranność. Ale teraz miałem przed sobą człowieka w pogniecionej simlah, z mokrymi i potarganymi włosami, które spadały na czoło i oczy. Jego stopy były obłocone, poobijane przez kamienie; wzrok błędny. Stał cały dygocząc. Nie powiedział od razu, z czym przyszedł; pasował się z tym czas jakiś, jakby mu słowa nie mogły przejść przez gardło. W końcu wykrztusił:

- Wzięli Go!...

Choć spodziewałem się tego, ugiąłem się jakby rażony piorunem. Nogi odmówiły mi posłuszeństwa, siadłem na stołku, w głowie zrobiła się pustka, przed oczami przelatywały czarne płaty. Było mi słabo, zdawało mi się, że zemdleję. Więc jednak... - zaczęło mi dzwonić w mózgu - więc jednak... Wszystkie moje myśli, wszystkie z Nim rozmowy zestrzeliły się w tej chwili w te dwa słowa.

- Więc jednak... - powtórzyłem głośno. - Więc nie zdołał uciec, ocalić się, ukryć... Schwytali Go! Siedziałem, jak mi się zdaje, długo, z głową zwieszoną, wstrząsany dreszczem, czując w gardle nudności. Gdy podniosłem głowę, człowiek stał wciąż przede mną jak rozdarte piorunem drzewo. Patrząc na niego uświadomiłem sobie, że dla tego ucznia nie jest najstraszniejszą rzeczą sprawa pochwycenia Nauczyciela... Jego oczy wyrażały nie tylko ból i przerażenie. Tam była także rozpacz. Tego rodzaju uczucie jest zaraźliwe: na czole, tuż pod korzonkami włosów, poczułem krople zimnego potu niby dotknięcia żabich nóżek. Zęby mi dzwoniły, a ten powtarzający się dźwięk w pustym, uśpionym domu rozlegał się jakby tupanie biegnących prędko stóp. Z trudem wyszeptałem:

- Jak to... było?

- Jak było?... - powtórzył wolno, jakby nie rozumiał tego pytania, jakby sam musiał sobie dopiero wytłumaczyć to, co się stało. Niepewnie, zająkując się podjął: - Jedliśmy paschę w twoim domu, rabbi. Zwyczajnie. On... On był smutny. Od paru dni był smutny. Widziałeś to pewno. Mówił... Nie wiem, nie rozumiałem wszystkiego... Powiadał, że niedługo odejdzie i znowu niedługo powróci, bo nie chce, abyśmy zostali jak sieroty. Może Go wypuszczą? Jak myślisz, rabbi? - Z powątpiewaniem potrząsnąłem głową. Słyszałem, jak mocno, boleśnie przełknął ślinę. - Mówiliśmy, że pójdziemy z Nim, gdzie trzeba, i że nie boimy się nawet śmierci. Uśmiechnął się, jakby nie wierzył... I mówił, abyśmy się kochali, jak nikt się nie kocha... Mamy pamiętać, On jest zawsze przy nas i że dla Jego miłości mamy wypełniać naszą powinność... Długo, długo mówił. Nie powtórzę wszystkiego... Po posiłku umył nam nogi. Piotr nie chciał zezwolić, ale On rzekł, że tak trzeba. Więc się zgodził i my wszyscy. A potem, chociaż pascha była już skończona, wziął Chleb i zaczął nam go dawać. Każdemu. Potem Wino. Także każdemu. I mówił tak jak wtedy, gdy ludzie odeszli oburzeni, że to jest teraz Jego Ciało i Jego Krew - i że mamy je jeść i pić... Ale to był dalej tylko Chleb i Wino... Nie wiedzieliśmy, co myśleć. Potem zaraz Judasz wyszedł. Nauczyciel coś mu powiedział i jeszcze napomniał: "Rób szybciej". Znowu mówił, żebyśmy się kochali... I że kto Jego widzi, widzi i Ojca... Bo Filip zapytał, jaki jest Ojciec, i że chcielibyśmy, aby Go nam pokazał... Długo mówił... Miesza mi się teraz wszystko... Jan i ja powiedzieliśmy, że będziemy pierwsi w Królestwie. Wtedy Szymon oburzył się, Jakub zaś wołał, że to on będzie pierwszy, bo jest Jego bratem. Ale Nauczyciel kazał się nam uciszyć. Rzekł, że na świecie królowie są pierwszymi, ale w Jego Królestwie ten, kto jest pierwszy, musi być jak najniższy służący... Jak służący służących... A wreszcie zapytał, czy nam czego brakło, gdyśmy z Nim chodzili po Galilei, Perei, Samarii i Judei. Powiedzieliśmy Mu, że niczego. Bo to prawda: zawsze było co zjeść i wypić, choć Pan zakazywał się troszczyć o dzień następny. "Ale teraz - powiedział - już tak nie będzie. Teraz - mówił - musicie myśleć o torbie na sykle i na zapasy, a kto torby nie ma, niech sprzeda simlah, a kupi sobie miecz." Wtedy Szymon krzyknął, że już miecze są kupione, i położył przed Nim dwa. Ogarnął nas zapał, zaczęliśmy wołać, że będziemy się bić i nie damy Go skrzywdzić, a najgłośniej krzyczeli Szymon i Tomasz. On jednak nawet nie spojrzał na miecze. Siedział chwilę z głową wspartą na rękach, z twarzą ukrytą w dłoniach, jakbyśmy Mu zrobili wielką przykrość. Potem wstał i rzekł: "Dosyć. Chodźmy już stąd". Noc była późna, księżyc wzeszedł nad wieże świątyni. W pałacu arcykapłana paliły się światła i słychać było głosy. Byłem zdziwiony, że tam nie śpią mimo późnej pory. Ruszyliśmy cicho w stronę Ofelu. Nagle jakaś postać stanęła przed nami. To była Maryja. Siedziała poprzednio pod krzywą figą i czekała widać aż wyjdziemy. Teraz prędko szła naprzeciw Nauczyciela. Zatrzymaliśmy się. Tych dwoje stało obok siebie pod cętkami księżycowego blasku, przesianego przez bezlistne gałęzie drzew. "Synu - dosłyszałem, jak mówiła - błagam Cię, nie idź... Proszę Cię..." Jeszcze coś dodała, ale Jej szept stał się niewyraźny. Potem On mówił, także cicho, tylko dla Niej. Nagle wykrzyknęła, cofnęła się, zasłoniła twarz. Podszedł do Niej, pochylił się nad Nią, położył palce na Jej policzkach i gładził je, jakby to On był matką, która chce zetrzeć ból i łzy z twarzy swego dziecka. Nie mówił już nic. To trwało chwilę. Potem odsunął Ją na bok. Jeszcze jakby Mu się opierała, jeszcze Jej ręce czepiały się Jego płaszcza. Lecz On już poszedł w dół ku bramie áródlanej. Nie obejrzał się. Zawołała za Nim prędko: "Będę z Tobą!..." Żaden z nas nie wiedział, co to miało oznaczać. Minęliśmy Ją - stojącą nieruchomo pod figą z wyciągniętymi rękami. Zstępowaliśmy w dół, w mrok, ku sadzawce. Ofel leżał z lewej strony niby las krzewów - ciemną gęstwą domów, nad nim spoza portyku jarzyła się świątynia. Znowu wydawała się ogromem piękna i potęgi. A pamiętasz, rabbi, On powiedział, że nie zostanie z niej kamień na kamieniu... Czy to możliwe? Powiedz sam, rabbi! Bo mnie się zdaje, że tak nie będzie. Jemu tylko się zdawało, że zwycięży ludzi świątyni. Ale to oni Go zwyciężyli! Któż by zdołał rozwalić takie mury na takiej skale? Pociągnął nosem. Po chwilowej przerwie podjął znowu:

- Z prawej strony, gdzie mur załamuje się przy wieży nad bramą Gnojną, cały ten kąt zapchany jest namiotami przybyszów, którzy ściągnęli na święta. Minęliśmy bramę, schodziliśmy dalej w dół. Cedron szumi w nocy niby morze w czas burzy. Ledwo wyszliśmy z miasta, On znowu zaczął mówić. Zatrzymał się przy krzewie winnym, położył na nim rękę. Powiedział: "Jesteśmy jak ten krzew: Ja - to pień, a wy - gałęzie..." Znowu powtarzał, abyśmy się kochali... "Kochajcie się - mówił - kochajcie zawsze, kochajcie zwłaszcza w godzinie najtrudniejszej..." Nie rozumieliśmy Go, trącaliśmy się łokciami... On to widział. - "Zrozumiecie wszystko - rzekł - skoro wam przyślę Pocieszyciela... On was wszystkiego nauczy... Trzeba, abym odszedł, bo inaczej Pocieszyciel nie przyjdzie... Ja zaś odejdę do Ojca..." Wtedy mnie i Janowi wydało się, żeśmy Go zrozumieli. On był kiedyś z nami i z Szymonem na górze... NIe mówiliśmy o tym nikomu, bo kazał milczeć. Tam... Nie wiem doprawdy, czy ci mogę o tym powiedzieć, rabbi... Ale myśmy pomyśleli, że On idzie do swego Ojca tak właśnie, jak wtedy na tej górze. I że stanie się znowu cud, tylko teraz zobaczą Go wszyscy... Cały świat! Więc powiedzieliśmy, że teraz wierzymy już we wszystko, co On mówił. Ale On, zamiast się ucieszyć, spojrzał na nas smutno, jak wtedy, gdyśmy się przekrzykiwali, kto będzie pierwszy w Królestwie. "Teraz już wierzycie?..." Przygryzł wargi. "Przyszedł czas, że uciekniecie i zostawicie mnie samego - powiedział. - Ale ja nie jestem sam..." Potem stanął i modlił się, rozłożywszy ręce.

...Księżyc wstępował coraz wyżej i lał blask, niby wodę z konwi, w głąb wąwozu. Byliśmy zmęczeni - w ciągu ostatnich dni sypialiśmy mało. W głowach nam szumiało od tylu usłyszanych słów. Noga za nogą ciągnęliśmy przez most. On postanowił, że przenocuje w ogrodzie Oliwnej Tłoczni. Ledwo stanęliśmy pod drzewami w miękkim mroku, zaczęliśmy zdejmować z siebie płaszcze i rozkładać je na ziemi. Ale Nauczyciel nie usiadł. Stał w ciemnościach jak biała pogańska rzeźba. "śpijcie tu - powiedział - ja będę tam dalej..." Nikt z nas się temu nie dziwił: On często modlił się nocą, gdy myśmy spali zmęczeni dniem. Ale odchodząc zawołał na mnie, na Jana i na Szymona: "Chodźcie ze mną".

...Podeszliśmy pod sterczącą skałę. Zatrzymał się, rzekł: "Czuwajcie i módlcie się. Ja także będę się modlił. Smutno mi jak człowiekowi, który umiera..." Powiedział to takim głosem, że wszyscy trzej podnieśliśmy na Niego oczy. Jeszcze nigdy tak do nas nie mówił. Od dnia uczty u Łazarza był smutny, ale ten smutek nie przeszkadzał Mu mówić do nas i nauczać. Jeszcze przed chwilą przemawiał spokojnie. Teraz jednak ten spokój pękł, jak pęka bańka na powierzchni wody. Wydał mi się człowiekiem wystraszonym, ogarniętym rozpaczą. "Módlcie się, czuwajcie - powtarzał kilka razy. - Duch jest pełen zapału, ale ciało - takie nędzne!" Wolno, jakby nogi uginały się pod Nim, oddalił się, niedaleko jednak, tyle, ilebyś cisnął kamieniem. Tam świecił blask, więc widzieliśmy Go, jak padł na kolana, twarzą do ziemi. Szymon powiedział: "Módlmy się, skoro Rabbi tego chce". Nie klękaliśmy, bo byliśmy bardzo zmęczeni. Tylko powtarzaliśmy słowa Hallelu. Ale Jan zaraz zasnął... Taki chłopak jak on nie umie czuwać, nieraz nam zasypiał na łódce... Mnie zresztą także powieki ciążyły i modlitwa zastygała na ustach. Ani się spostrzegłem, kiedy posłyszałem, że Szymon chrapie. Ocknąłem się: nie byłem pewny, czy czuwałem cały czas, czy też spałem. Przyszło mi jednak do głowy, że pewno już nie trzeba czuwać. Oparłem głowę o pień. Zasnąłem od razu jakbym spadł w wodę.

...Obudził mnie głos Nauczyciela. Poderwałem się gwałtownie. Stał nad nami i mówił jeszcze głosem jęczącym, podobnym do głosu żebraka spod bramy Efraima. "Dlaczego śpicie? Nie mogliście czuwać przez tę godzinę?" Pod gałęźmi było ciemno, choć blask księżyca wzmógł się i leżał po wierzchu drzew niby szron. Głos Jego zawodził w mroku. Na krótką chwilę Nauczyciel stanął na księżycowej plamie i wtedy zobaczyłem Jego twarz. Na czoło Mojżesza! Wyglądała strasznie! Widziałeś może, rabbi twarze kamienowanych? Ona była zupełnie taka sama: biała, wykrzywiona bólem, napięta jak cięciwa... Nie! ále mówię; nie jak twarze kamienowanych. Jak twarz uduszonego, który dusił się wolno i walczył aż do końca o każdy łyk powietrza. Noc była lodowata, lecz Jego czoło mokre od potu: niektóre krople spływały ciemnymi wężykami, jakby nie były potem, ale krwią... Jego oddech mieszał się z rzężeniem... Zaniemówiliśmy. Naprawdę nie wiedziałem, co Mu się mogło stać. Gdybym mógł - zerwałbym się na równe nogi i uciekłbym z krzykiem, jak od złego snu. Ale byłem jak przykuty do ziemi. On stał nad nami bełkocząc słowa, które padały wśród tego rzężenia jak iskry spod ostrzonego noża. Mówił cicho, mnie jednak wydało się, że krzyczy... I wiesz, jak krzyczy? Jak kaleka żebrak, który nie może przecisnąć się przez tłum. Tyle razy słyszeliśmy ten krzyk spoza ciżby - ptasi, lamentujący, żałosny. A teraz to Jego głos wydawał się takim wołaniem. "Dlaczego śpicie? - powtarzał. - Dlaczego śpicie? Ostrzegałem... NIe śpijcie. Potrzebuję was. Módlcie się. Czuwajcie. Módlcie się... Tylko pierwsza pokusa przychodzi sama. Dziesiąta przychodzi z piątą, dwudziesta z dziewiątą... Ostatnia - razem z wszystkimi innymi..." ...Podniósł rękę, przesunął nią po twarzy. Zataczając się zawrócił ku miejscu, gdzie się modlił poprzednio. Przez chwilę był niedostrzegalnym cieniem w korytarzu mroku, potem znowu spłynął blaskiem jak podstawiony słońcu miecz. Wolno osuwał się na kolana. W ciszy, w której ciągle na nowo wybuchał grzmot potoku, słyszałem Jego jęk. Coś powtarzał boleśnie, wciąż kilka tych samych słów. Ciągle na nowo - jakby śpiewał. Nie wiem, co mówił - ale to było wciąż to samo. Czasami powtarzał prędzej, gorączkowo - czasami wolno, niby z zastanowieniem. Co On mógł mówić? Lęk mnie ogarniał coraz większy. Powiedział, abyśmy się modlili, mnie jednak słowa psalmów kamieniały w ustach: obracałem je, nie mogłem ich wymówić, nie miałem siły, by pójść dalej. Szymon coś bąknął, że skoro nas Nauczyciel potrzebuje, nie wolno nam zasnąć. Ale ledwo to powiedział... Widzisz, rabbi, sen wydawał mi się jedynym ukryciem przed strachem... Kiedy posłyszałem, że Szymon chrapie, poczułem zazdrość... On już się nie bał - a ja się ciągle bałem!...

Czy myślisz, że go nie rozumiałem, Justusie? Trzęsąc się niby trawa lizana przez ogień, czułem, że i we mnie rośnie palące pragnienie snu będącego niepamięcią! To nasz ratunek, gdy możemy choć w ten sposób uciec. Tylko że mój sen nie jest nigdy ucieczką. Bywa czasami bardziej jeszcze męczący niż jawa. Zaznałem wiele takich snów po śmierci Rut - snów, w których ona wracała do życia, by znowu umierać... Szczęśliwi ludzie, którzy zamknąwszy oczy, zapominają o wszystkim! Zrozumiałem, dlaczego wstydliwie przerwał.

- Więc znowu zasnęliście? - zapytałem.

Zajęczał jak ktoś uderzony w nie zabliźnioną ranę.

- Tak się bałem - szczękał zębami - tak się bałem...

- I wtedy oni przyszli i porwali Go?

- Nie - odparł - On zbliżył się do nas jeszcze raz. Teraz już nie jęczał, nie płakał. Tylko rzekł: "Możecie już spać..." Patrzyliśmy na Niego trąc oczy. Było nam wstyd, że zasnęliśmy. Ale dlaczego On nie powiedział, że to była ostatnia chwila? Wiele razy powtarzał: "Czuwajcie razem ze mną..." - Czy jednak mogliśmy wiedzieć?

...Nagle rozległy się wrzaski, między drzewami zajaśniał czerwony blask pochodni. Straż otoczyła ogród i teraz nadchodzili ze wszystkich stron żołnierze, pewni, że się im nie wymkniemy. Ale Szymon, który miał miecz, wyrwał go zza pasa i zaczął gorączkowo pytać: "Czy mam walczyć, Panie? Czy mam walczyć?" Posłyszałem wystraszone krzyki - to obudziła się reszta naszych. Tymczasem służba świątyni zaciskała krąg. W falującym blasku pochodni widziałem miecze, kije, włócznie, tarcze, twarze ludzi gniewnie coś wykrzykujących. Szymon wyskoczył naprzód...

Lecz On, Justusie, zgromił go. Uleczył ranę, którą tamten zadał jednemu z pachołków arcykapłana. Czyż nie mógł uciec, On, który kilkakrotnie znikał z oczu tłumu? Wprawdzie podobno powiedział: "Teraz już nie będzie cudów... Teraz trzeba mieć torbę i miecz". Miecz? O jakim mieczu mówił, skoro nie pozwolił walczyć Kefie? Nie miałem nadziei zasnąć na nowo. Siadłem więc, aby ci to wszystko opisać, i już kończyłem, gdy nagle ktoś zaczął się dobijać do drzwi. Serce we mnie zamarło. Pomyślałem sobie od razu, że w tę noc oni chcą skończyć także ze wszystkimi przyjaciółmi Nauczyciela. Zamiast iść do drzwi, pobiegłem na taras - oczy mi zachodziły mgłą, tak szybko pracowało serce. Ale na dole stał tylko jeden człowiek. "Kto tam?" - krzyknąłem. "To ja, Chaj." Poznałem jednego z ascharów. "Czego chcesz o tej porze?" "Arcykapłan kazał ci powiedzieć, rabbi, żebyś przyszedł zaraz do jego pałacu. Cały Sanhedryn zbiera się tam za chwilę. Będzie sąd nad buntownikiem z Galilei..." "Nocą? Nie może być sądu w nocy. Prawo zakazuje..." "Nie wiem, rabbi, nie moją rzeczą znać się na Pismach. Tak mi kazano powiedzieć... I biegnę dalej..." Zniknął w ciemnościach.

Wróciłem do izby na dole. Jakub siedział pod ścianą, znieruchomiały, bolejący. On nie może darować sobie tego, że usnął. Jak to on powiedział: "Nauczyciel potrzebował naszego czuwania... Prosił, byśmy czuwali"... A on zasnął. Lecz z tym wszystkim on przynajmniej spał obok Niego... Cóż pomogą żale? Tyle razy zasypiałem obok Rut... I tak byśmy Go byli nie ocalili! Ani nie ocalimy, jeśli On sam nie zdoła się ocalić. Nie zdoła czy nie zechce? Mesjasz, który przyszedł, lecz nie chce zwyciężyć - to koniec wiary w Mesjasza. A jeśli nie zdoła? Wtedy oznaczać to będzie, że On nie jest Mesjaszem. Co lepiej: wiedzieć, że myśmy się omylili, czy wiedzieć, że sama wiara jest złudzeniem? Dość! Dość! Nie zdołam tego rozwikłać! Muszę iść. A może by lepiej udać chorego? Co jednak na tym wygram? Osądzą Go beze mnie. Lecz jeśli On tylko dlatego oddał się w ich ręce, aby wobec ich sądu ukazać całą swoją moc? Byłbym wtedy jak pływak, który tonie przy samym brzegu... Nie, trzeba iść. Trzeba okazać się mężnym. Trzeba stoczyć o Niego walkę. Nie chcę być jak ten Jakub, który płacze i nie śmie wychylić głowy na ulicę. NIe zaznałem - to prawda - upajających dni galilejskich. Przyszedłem na końcu, na ostatnią chwilę, jak ten spóźniony robotnik do winnicy z Jego maszalu... Myślałem, że to będzie chwila triumfu. A tymczasem - to jest chwila gorzkiej klęski. Trudno. Tak bywa, gdy gra jest ryzykowna. Może będę żałował wszystkich swoich wahań, a może będę sobie wyrzucał, że nie zawahałem się raz jeszcze. Dość jednak! Trzeba w końcu być kimś... Trzeba wypić swoje wino. Idę. List zwijam i zabieram ze sobą. Jeśli napotkam pod Xystosem odjeżdżającą karawanę, poślę ci go zaraz. Och, czemu cię tu nie ma, Justusie! Powiedziałbyś mi może, co znaczyły Jego słowa: "Oddaj mi swoje troski..."? Co one znaczą? Dlaczego On chce wziąć moje troski? I jak to zrobić, aby Mu je oddać? Niestety, nikt mi na to nie odpowie... O Justusie, gdybyś mi chociaż umiał powiedzieć, czy On jeszcze czeka! Bo mówił: "Czekam... Pamiętaj, że na nie czekam..." Mówił, jak mówi o wodzie człowiek na pustyni... Lecz teraz jest więźniem, któremu grozi śmierć... Czy mogę więźniowi dołożyć jeszcze ciężaru? A przecież jeśli nie On - to kto? Kto? Tylko On tak ich gorąco pragnął...

List XXII

Drogi Justusie!

"Oddaj mi wszystko, co cię więzi..." tak powiedział wtedy na dwugarbnym wzgórzu. Potem, kiedy Rut umarła, wydawało mi się, że zrozumiałem: On nie chciał jej uzdrowić... Lecz dlaczego teraz powtórzył znowu: "Oddaj mi swoje troski"? Co to znaczy? Co to znaczy, Justusie? Dlaczego On chce je wziąć na swoje barki? Jak On to miał zamiar zrobić? Niestety - nikt mi teraz już na to nie odpowie...

Na wszystko jest za późno. Teraz On jest więźniem, któremu grozi śmierć. Cóż może zrobić więzień dla człowieka wolnego? W towarzystwie dwóch służących niosących pochodnie (noce są teraz jasne od księżycowej pełni i światła nie potrzeba - ale wolałem nie wychodzić na ulicę sam) - udałem się do domu arcykapłana. Był pełen świateł i gwaru. Nawet z zewnątrz obstawiono go strażami: tędzy strażnicy stali wzdłuż muru na szeroko rozstawionych nogach, każdy wsparty na włóczni. Na dziedzińcu paliły się ogniska, przy nich zaś widać było innych strażników, służbę świątyni, lewitów, ascharów, wreszcie jakichś nieznanych ludzi o twarzach opryszków. Pod murem wynurzał się z mroku cały rząd zadów oślich. Żółty blask ognisk i pochodni sprawiał, że na murach tańczyły cienie i półcienie poruszających się ludzi. Poświata księżycowa pozostała za murami niby deszcz na ulicy. Gdy wszedłem na dziedziniec, podszedł do mnie jeden z lewitów.

- Witaj, rabbi - powitał mnie grzecznie. - Sanhedryn jeszcze się zbiera... Więźnia tymczasem zaprowadzono do czcigodnego Ananiasza. Może chcesz pójść posłuchać, co On będzie mówił? Odpowiedziałem, że chcę, więc poszedł przodem w głąb dziedzińca. Dom arcykapłana łączy się z pałacem jego teścia, trzeba tylko przejść przez dwa podwórza. Po drodze wszędzie widziałem palące się ogniska, a przy nich tłum ludzi. Saduceusze postawili na nogi całą Jerozolimę. Nad siedzącymi przy ogniskach unosił się hałaśliwy gwar rozmów, przechodzących chwilami w krzyki. Jakieś wrzaski dochodziły także spod kolumnady przedsionka domu Ananiasza. Lewita wprowadził mnie bocznym wejściem do dużej sali zbudowanej na wzór atrium w domach rzymskich - ze zbiornikiem wody pośrodku pod otwartym dachem. Tyłem do mnie pod kolumnadą siedział Ananiasz na niskim tronie. Otaczało go kilku kapłanów i saduceuszy a także kilku faryzeuszy i doktorów. Można podziwiać, jak szybko wieloletnia nienawiść przerodziła się w przyjaźń. Prawie równocześnie z moim wejściem drugimi drzwiami, znajdującymi się na wprost tronu Ananiasza, wprowadzono Nauczyciela. Zatrzymałem się w miejscu, jakbym nagle wrósł w ziemię. Widok był bolesny... Jezus miał ręce związane z tyłu i był opasany grubym okuwanym pasem, do którego przytwierdzono sznury. Z ich pomocą można ciągnąć człowieka, nie dotykając go. W ten sposób niewątpliwie prowadzono Go z ogrodu Oliwnej Tłoczni. Jak się zdaje, pachołcy nie żałowali przy tym brutalności. Nauczyciel gwałtownie wleczony musiał padać niejednokrotnie: Jego płaszcz i kuttona były brudne, mokre, pokryte błotem. Szarpano Go widać także, bo odzież miał zmiętą, miejscami podartą, włosy potargane. Spod simlah wyglądały stopy poobijane i pokrwawione. Lecz mimo tych śladów Człowiek ten wyrastał wciąż wzrostem i powagą ponad głowy otaczających Go ludzi. Jego twarz wyrażała smutek, ale i opanowanie. Nie rozglądał się na boki - patrzył prosto i spokojnie w twarz Ananiasza. Lęk, jeżeli go zaznał, zapadł się w głąb Jego istoty niby kamień w jezioro. Gdy tak stał milczący i wyprostowany, wyobrażałem Go sobie tam, pod czarnymi drzewami, jak mówił do ludzi, którzy po Niego przyszli: "To ja jestem. Skoro mnie szukacie, pozwólcie tym odejść..." Musiał swoją postawą onieśmielić zebraną starszyznę, bo w sali panowało milczenie, przerywane tylko trzaskaniem pochodni.

Nagle posłyszałem coś niby skrzek. To śmiał się Ananiasz. Ten stary chudy saduceusz pełen jest zawsze złośliwej drwiny. Otaczający go saduceusze i faryzeusze zawtórowali mu rechotem. Może ten wybuch był im potrzebny, by zdobyć się wobec Więźnia na pierwsze złe słowo? Bo po chwili posłyszałem, jak arcykapłan mówi:

- Ach, więc to Ty jesteś, Jezusie z Nazaretu? Co za zaszczyt, że Cię widzimy... He, he, he... Lecz cóż to? Sam przyszedłeś? - Stojąc nieco z boku widziałem krogulczy profil Ananiasza. Długi nos kiwał się niby dziób nad rzadką, bezbarwną brodą, długie wargi wysuwały się jakby do pocałunku. - A gdzież to Twoi uczniowie? Twoi słudzy? Gdzie Twoje Królestwo? - Nagle zmienił ton. Uderzył otwartą dłonią w poręcz tronu. - Skończyło się wszystko! Dość już nagrzeszyłeś! Dość bluźnierstw! Ach, Ty... - wykrzywił bezzębne usta. - Zbezcześciłeś świątynię Pańską! Myślałeś może, że zawsze będzie Ci wszystko uchodziło na sucho?!

Umilkł i rozparł się wyniośle na swym krześle. Ale zamiast niego krzyczeli teraz inni, przyskakiwali do Więźnia, wymachiwali przed Jego twarzą pięściami. Wymysły sypały się nieustannym chórem. Czar pierwszego wrażenia rozpraszał się. Gdy uderzony z tyłu przez jednego ze strażników Nauczyciel upadł na kamienną posadzkę, wszyscy rzucili się ku Niemu gotowi Go również lżyć, bić i tratować.

Patrzyłem na to przerażony. W tych ludziach, miałem wrażenie, wyzwoliła się jakaś nieznana, dotychczas ukryta złość. Powinienem był protestować przeciwko takiemu traktowaniu Człowieka - a przecież głos uwiązł mi w gardle. Może bym jednak powiedział coś w końcu, gdyby Ananiasz nie powstrzymał zapału napastników. Nauczyciel podniósł się z ziemi, ludzie cofnęli się nieco.

- Skończyło się... - powtórzył dawny arcykapłan. - Gadaj teraz: Czegoś to ludzi nauczał? Niech no i my posłuchamy tych twoich historyjek - znowu śmiał się okrutnie, a wraz z nim otaczający go ludzie. - No, gadaj! - zawołał tonem groźby. - Cóż to, zaniemówiłeś? - Może ten wzrok, ciągle spokojnie w nim utkwiony, drażnił go.

Głos Nauczyciela zabrzmiał ten sam co zawsze - równy, spokojnie odmierzony i bardzo smutny:

- Moją naukę opowiadałem jawnie. Przemawiałem na podwórcu świątyni i w synagogach. Każdy mógł słuchać tego, co mówiłem. Jeżeli chcesz wiedzieć, spytaj tych, którzy mnie słuchali...

Nie skończył, gdyż ktoś podbiegł i z rozmachem uderzył Go pięścią w twarz. Człowiek był mały, ale cios musiał być silny, bo Jezus znowu upadł. Napastnik skorzystał z tego, by go kopnąć. Wrzeszczał:

- Ty łotrze! Tak śmiesz odpowiadać najdostojniejszemu?! Znowu otaczający byli bliscy rzucenia się na Leżącego. Ale On dźwignął się, najprzód na kolana, potem wstał zupełnie. Z rozbitych ust i nosa spływał strumień czarnej krwi. Policzek, na którym widać było ślad ręki służącego, puchł w oczach. Powiedział z trudem, głosem zmienionym:

- Jeśli źle odpowiedziałem, powiedz. Ale jeśli dobrze, dlaczego mnie uderzyłeś? Zamiast odpowiedzieć, mały służący plunął z rozmachem prosto w twarz Nauczycielowi, po czym wybuchnął hałaśliwym śmiechem. Spoglądając bokiem na Ananiasza wrzasnął: "Żebyś drugi raz nie śmiał tak gadać!" Pamiętałem skądeś tę twarz: niskie czoło, lisie, naładowane chytrością oczy, mięsiste wargi. Ach, już wiem! To był Gadi, ten sam, którego wówczas, w czasie świąt Szałasów posłał Jonatan ze strażnikami, by ujął Jezusa, a potem skrzyczał, gdy wrócił z niczym. Wyrzucony ze straży Wielkikej Rady przystał widać na służbę do Ananiasza. A teraz mści się za tamto... Saduceusze, faryzeusze, strażnicy, służba - jeszcze raz gotowi się byli rzucić na Nauczyciela. Ale właśnie zjawił się Chaj i skłoniwszy się przed Ananiaszem zawiadomił go, iż Sanhedryn już się zebrał i czeka na Więźnia.

Obrady Sanhedrynu odbywają się w domu Kajfasza. Sala obrad z ławami ustawionymi w półkole jest zawsze w pogotowiu. Mimo niezwykłej, urągającej wszelkim przepisom pory przybyło nie tylko niezbędnych dwudziestu czterech członków, ale prawie wszyscy radni Sanhedrynu. Ławy były pełne. W środku obok Kajfasza, który podskakiwał z niecierpliwości, siedział Jonatas jako nasi zebrania oraz jego zastępca - sagan - Izmael syn Fabiego, mąż córki dawnego arcykapłana. Rodzina Ananiasza obsiadła wszystkie urzędy jak muchy padło zdechłego osła. Na ławie saducejskiej siedzieli i inni synowie Ananiasza: Eleazar, Ananiasz, Jehuda oraz cała starszyzna kapłańska z Szymonem Kainitą, Jezusem synem Damajosa i Saulem na czele. Aby usiąść na swym zwykłym miejscu, musiałem przejść między naszymi chaberim: Szymonem synem Gamaliela, Jonatanem bar Azziel, Eleazarem bar Chetah, Johanaanem bar Zakkaj, Heliaszem bar Abraham, Szymonem bar Poira, Joelem bar Gerion... Witałem się z nimi kiwnięciem głowy, oni zaś, zauważyłem, na mój widok coś ze sobą zaczęli szeptać. Józef z Arymatei był także. Usiadłem obok niego. Nasi wezwał obu skrybów: obrony i oskarżenia, by zajęli miejsca na końcach półkola ław. Wtedy powstał.

- Najczcigodniejsi ojcowie i nauczyciele - zaczął. - Zebraliśmy się tutaj, aby osądzić Człowieka, którego postępowanie i nauki stały się niebezpieczeństwem dla wiary, moralności oraz dla samego istnienia narodu izraelskiego. Wiecie, o kim mówię: o tym Naggarze z Galilei...

- Dlaczego jednak - Józef podniósł się z miejsca - wezwano nas wśród nocy? Czy już nie ma dnia dla sprawowania sądów? Józef mówił głosem grubym, przypominającym dźwięk rogu. Jest, muszę przyznać, śmielszy ode mnie... To jego szalone bogactwo, a także stosunki z Rzymianami uczyniły go takim. Ja właściwie nie powinienem się także nikogo lękać. Któż może mi co zrobić? Ale taki już jestem... Niełatwo jest człowiekowi, gdy ma taką naturę... Ale zmienić jej nie potrafię. To ja powinienem był mówić - nie Józef. Bo on niewiele wie o Nauczycielu. Tylko tyle, ile ja mu o Nim opowiadałem. Nigdy sam z Nauczycielem nie rozmawiał. Może wystąpił tylko z przyjaźni dla mnie? Ale chyba raczej z chęci przeciwstawienia się Jonatasowi. Ich wzajemne urazy ciągle wzrastają od czasu, gdy po jesiennej awanturze między saduceuszami a Piłatem zyski z targów z Rzymianami płyną w ręce Józefa.

- Czcigodny... - Jonatas schylił głowę gestem niechętnego szacunku. - Sprawa jest bardzo pilna...

- W najpilniejszej nawet sprawie nie wolno nam decydować nocą.

- Wolno! - zawołał rabbi Johanaan. Na tej sali to prawdziwa niespodzianka, gdy faryzeusz śpieszy z pomocą saduceuszowi.

- Nie wolno! - upierał się Józef.

- Rzeczywiście, gdy idzie o życie ludzkie, nie wolno... - podniosło się kilka niepewnych głosów z różnych stron sali.

- Lecz istnieje halakka, która mówi... - podjął Johanaan.

- Ale nie ma tego w Piśmie! - odparł ostro Józef.

- Skoro jednak sofer powiedział... - padło z ław faryzejskich.

- Zdanie uczonego ma wagę, gdy zostanie przyjęte przez Sanhedryn!

- Nie! - zawołał inny z naszych chaberim. - Słowa nauczyciela są równie święte, jak dawniej były słowa proroków...

To wywołało zamieszanie na ławach saducejskich. Podniosły się głosy:

- Nieprawda! To faryzejskie wymysły!

- Cisza! Cisza! - Jonatas zaczął śpiesznie uspokajać zebranych. - Cisza, najdostojniejsi. Tego nie będziemy teraz rozstrzygać. Mamy sprawę pilną, a spór o nauki Zakonu trwa od wielu lat... Ułóżmy się tymczasem. Przecież skoro zgadzamy się wszyscy, że zdanie uczonego nauczyciela może stać się prawem - nieprawdaż? - Cóż prostszego, aby uczynić nim opinię, którą wypowiedział przed chwilą czcigodny rabbi Johanaan bar Zakkaj.

- Lecz chodzi o zasadę... - podjął jeden z młodszych faryzeuszy na końcu ławy.

- Nie rozprawiamy dziś nad zasadami! - podsuwał nasi.

- Nie rozprawiamy nad zasadami - zgodził się rabbi Jonatan. Zrozumiałem, że obie strony chcą za wszelką cenę uniknąć sporu. Nasza starszyzna kiwała głowami. Opuszczony przez swoich młody faryzeusz umilkł i usiadł. Ale Józef nie chciał ustąpić.

- Nie zgadzam się! - podjął znowu. - Nikogo nie wolno sądzić nocą.

- Skoro jednak doktorzy zgodzili się z kapłanami... - zaczął Jonatas.

- Niemniej ja się nie zgadzam! - huknął Józef uderzając swą wielką dłonią w ławę.

Zapadła chwila kłopotliwego milczenia. Radni na ławach faryzejskich i saducejskich schylali ku sobie głowy i porozumiewali się szeptem. Jonatas powtórzył bezradnie:

- Skoro doktorzy z kapłanami...

Kajfasz, który, widać to było od samego początku, siedział jak na szpilkach, wybuchnął nagle:

- Cóż nas obchodzi zdanie jednego!? Tracimy tylko niepotrzebnie czas! Sądźmy prędzej tego oszusta!

- Ja jednak proponuję ustąpić doktorowi Józefowi - powiedział nagle rabbi Onkelos. Ten Grek znajduje zawsze wyjście z najtrudniejszych sytuacji. - Sprawa na pewno przeciągnie się - rozwijał swą myśl. - Będziemy ją rozpatrywali, to nam wolno. Wyrok zaś wydamy, kiedy już dzień nastanie... Będziemy wtedy zgodni z prawem.

- Słusznie! Racja! Racja! Słusznie! - mówili wszyscy naraz. Jonatas uśmiechnął się z ulgą i coś powiedział do Kajfasza. Widziałem, jak arcykapłan skinął głową i z nienawiścią popatrzył w stronę Józefa.

- Rozpocznijmy więc badanie - powiedział nasi. - Wprowadźcie Oskarżonego i świadków. - Klasnął w dłonie.

Służba wprowadziła najprzód Nauczyciela. Nie był teraz związany i nie miał krwi na ustach. Ale wargi, nos i policzek opuchły Mu i zsiniały. Włosy miał nadal roztargane. Musiał już być zmęczony, bo co chwila ciężko przestępował z nogi na nogę. Postawy nie utracił. Nie patrzył jednak na zebranych. Opuścił głowę i zdawał się liczyć kolorowe płytki posadzki. Włosy obsunęły Mu się i zasłoniły twarz.

Za Nim wprowadzono tłum świadków. Była to hałastra najohydniejsza, odpychająca. Powiało od niej zapachem czosnku i zepsutej oliwy. Wśród tej bandy urodzonych złodziei widać było gdzieniegdzie jakąś twarz bardziej uczciwą, ale śmiertelnie wystraszoną. Od razu można było poznać, że tych ludzi sprowadzono tutaj groźbą lub pieniędzmi. Jonatas wygłosił do nich przepisaną formułę:

- Pamiętajcie, że macie mówić prawdę. W przeciwnym bowiem razie krew niewinnego spadnie na was... - Stojący w pośrodku półkola ławek skryba chwycił jednego ze świadków za ramię i przyprowadził go przed nasiego. - Jak się nazywasz? - zapytał Jonatas.

- Chuz... syn... syn... - jąkał się tamten - syn... Szy... Szymona...

- Co wiesz o winach tego Człowieka?

- Ja... ja... wi... widziałem - bąkał tamten - że... On... On... jadł razem... z... z... grzesznikami... z... po... poganami...

- To saduceusze robią często - powiedział młody faryzeusz do sąsiada, ale tak głośno, że jego słowa usłyszeli wszyscy.

- Co więcej? - Prędko pytał świadka Jonatas.

- On... On... po... powiedział... że... nie wolno... dawać listu... rozwodnego.

- Słyszałeś to także? - spytał Jonatas następnego świadka.

- Tak, najdostojniejszy. On powiedział, że przedtem nie było listów rozwodnych.

- I że nie wolno listu dawać?

- Nie, najdostojniejszy, tylko że nie było dawniej takich listów...

- I dlatego nie wolno ich dawać?

- Nie, najdostojniejszy. On mówił tylko, że przedtem listów nie było...

- Wyrzućcie tego durnia! - krzyknął zniecierpliwiony Kajfasz. - Niech mówi następny!

- Co wiesz o winach tego Galilejczyka? - pytał Jonatas małego pokurczonego człowieka o wyglądzie żebraka.

- O, wiem dużo, świątobliwy - połamaniec trzepał prędko, zachłystując się słowami. - Bardzo dużo... On uzdrawiał. To znaczy wszyscy myśleli, że On uzdrawia. Ale tak nie było. Wiele chorób powróciło znowu do ludzi...

- Więc znaczy, że czynił czary? - podszepnął świadkowi rabbi Joel.

- Na pewno czynił czary! O, ja wiem... Zawsze, kiedy uzdrawiał, wzywał szatana...

- Nie wymawiaj tego głośno, głupcze! - krzyknął surowo arcykapłan.

- A ty - Jonatas zwrócił się do następnego - czy widziałeś także, jak uzdrawiani przez Niego znowu stawali się chorymi?

- Nie... - człowiek zaprzeczył patrząc przerażonym wzrokiem na stojącego obok, wciąż milczącego Nauczyciela.

- Po coście takiego głupca tu sprowadzili? - złościł się Kajfasz. - Precz z nim!

- On powiedział jednemu - wyrwał się ktoś z tłumu świadków - że jeśli znowu zacznie grzeszyć, przyjdzie na niego jeszcze gorsza choroba.

- Zamknij gębę! - arcykapłan uderzył pięścią w pulpit. - Nikt się ciebie nie pyta!

- Kto słyszał, że choroby powracały? - pytał Jonatas.

Na to nie było drugiego świadka.

- Dalej! Co wiesz więcej? - nasi pytał wygadanego żebraka.

- O, ja wiem, wiem dużo, wielce czcigodny... On nie składał ofiar na świątynię...

- Nie kłamiesz?

- Niech padnę trupem na miejscu, jeśli powiedziałem nieprawdę! Kiedy poborca przyszedł do Jego uczniów, to oni powiedzieli, że ich Nauczyciel zabronił im płacić...

- Dajcie tu tego poborcę! Nędzna, wystraszona, szara na twarzy figurka ludzka została gwałtownie wypchnięta przez tłum świadków.

- Bliżej! - przywołał go Jonatas. - No, jeszcze bliżej! - Tamten przysuwał się lękliwie i powoli. - Słuchaj no uważnie, co ci mówię. Czy uczniowie tego - wskazał na Nauczyciela - nie chcieli ci zapłacić podatku na świątynię?

- Najczcigodniejszy, najdostojniejszy... - człowiek za każdym słowem przełykał ślinę, aż mu grdyka latała w górę i w dół. - Właśnie mówię. Kiedy przyszedłem i powiedziałem, żeby zapłacili... A to był, najdostojniejszy, miesiąc Tiszri, bo w miesiącu Adar Jego nie było w kraju...

- To nas nie interesuje! Odpowiadaj: zapłacił, czy nie zapłacił? - zapytał z krzykiem Kajfasz.

- To, to, to... - Grdyka skakała, jakby była żywym stworzonkiem miotającym się pod skórą. - Właśnie mówię... Jego uczniowie poszli do Niego, żeby Go zapytać, najdostojniejszy...

- I nie zapłacili?

- To jest, najdostojniejszy... Właśnie mówię... Poszli się zapytać. I On powiedział...

- Żeby nie płacili, tak?

- Właśnie mówię... Żeby zapłacili... Bo On powiedział...

- Ale oni nie zapłacili?

- Właśnie mówię, najdostojniejszy... Zapłacili...

- Precz! Precz! Cóż to za szoteh! Następny! Mów ty! Ponury, wyschnięty stary mężczyzna z filakteriami na czole i z brodą spadającą na piersi wyglądał na nie znanego mi faryzeusza. Mówił powoli, gładko, językiem o wiele bardziej wyrobionym niż ci wszyscy amhaarece, którzy przed nim zeznawali.

- Ten Człowiek kazał swoim uczniom zbierać wielkie pieniądze. Mówiło się, że to na jałmużnę dla ubogich wdów i sierot. Ale pieniądze szły dla Niego. To rozpustnik... Opowiadał o pokucie, sam jednak zadawał się z ulicznicami. Cała banda kobiet chodziła za Nim. Urządzał dla nich wystawne uczty...

- Skąd o tym wiesz?

- Wszyscy widzieli, że chodził z kobietami...

- I ty to także widziałeś? - Jonatas zwrócił się do stojącego obok człowieka.

- O, tak - potwierdził tamten, Galilejczyk; mówił ledwo zrozumiałym narzeczem z okolic Tyberiady. - Sam widziałem, jak rabbi Nachum z Naim zaprosił go na ucztę; wtedy przyszła ulicznica i umyła Mu nogi...

- Co ten amhaarec opowiada o jakimś człowieku z Naim? - złościł się rabbi Szymon. - Niech opowiada, czy Ten zadawał się z ulicznicami, czy też nie!

- To sami wiemy - syknął rabbi Joel. - Pamiętacie, jak w czasie ostatnich świąt nie pozwolił ukamienować kobiety, którą złapano na cudzołóstwie?

- Tak - potwierdziło parę niechętnych głosów. - Pamiętamy.

- Do tego nie warto wracać... - mruknął rabbi Jonatan.

- Istotnie.

- Kto potwierdzi, co zeznał ten świadek - Jonatas skierował pytanie do reszty świadków - że Galilejczyk zadawał się z ulicznicami? No, jak to, nikt z was tego nie widział?

- Czy po to urządziliście ten sąd nocą - rozległ się tubalny głos Józefa - by sądzić kogoś za zadawanie się z ulicznicami?

- Cierpliwości, Józefie. Są zarzuty poważniejsze.

- Nie słyszałem ich jeszcze. A w ogóle nie słyszałem dotąd zarzutów. Jeden świadek przeczy drugiemu.

- Precz z tym! - krzyknął Kajfasz dając znak służbie, by zabrała świadka z długą brodą.

- Usłyszysz zaraz, Józefie, coś ciekawszego - powiedział Jonatas. - Chodź no tutaj, ty - kiwnięciem palca wywołał spośród świadków jednego lewitę. - Co powiesz?

- Ten Człowiek - oświadczył lewita - jadł dziś Paschę...

- Bluźnierstwo! - krzyknęło parę głosów. - Złamał Zakon!

- Wcale nie! - zagłuszył wszystkich Józef.

- Poczekajcie, Józef nam powie - drwiąco zauważył Jonatas. - Przecież to podobno w domu jego przyjaciela, czcigodnego rabbi Nikodema, członka Wielkiej Rady Faryzejskiej odbyła się ta uczta.

- Rzeczywiście! - odparował Józef. - Powiem wam... To jest Galilejczyk, prawda? Co mówią przepisy o prawie Galilejczyków do spożywania Paschy w wieczór paschalnego szabatu?

- Sam siebie grzebiesz! Szabat zaczyna się wieczorem...

- Ale paschalny już się zaczął. Zapominacie chyba, żeście złączyli dwa szabaty w jeden. Wiemy dlaczego: chcielibyście mieć mniej kłopotu...

Zrobiła się cisza. Ktoś bąknął:

- On ma rację. Galilejczycy mogą z tego korzystać...

- Ale nie wiemy - podjął szybko Jonatan - czy uczta paschalna odbyła się zgodnie z przepisami...

- Od kiedyż to "nie wiemy" stanowi o winie człowieka!? - krzyknął Józef.

Znowu przycichło. Słyszałem wściekłe sapanie Kajfasza. Wyglądał jak byk rwący się ku czerwonej płachcie.

- Jego własny uczeń - wycedził Jonatan - zapewnił nas, że On po uczcie, urządził jeszcze rozlewanie wina i łamanie chleba...

- Gdzież jest ten uczeń? Niech sam powie...

Ale mimo wezwania nikt się nie zjawił.

- Nie ma go jakoś - drwił Józef. - Ale obejdziemy się bez niego. Ja wam powiem: dawne przepisy mówią, że na znak przyjaźni i braterstwa można się w wieczór Paschy dzielić winem i chlebem, byleby tylko już po odprawieniu uczty.

- To zapomniany obyczaj... - rzucił Kajfasz. Jego wzrok był niby nóż wbijający się w pierś mego przyjaciela.

- Ale istnieje... - zauważył Józef.

- Następny świadek! - przeciął spór Jonatas. Słyszałem, jak mówił ciszej do Kajfasza: - Mamy ich dosyć...

- Ten Człowiek - mówił znowu jakiś Galilejczyk - nie zachowywał postów.

- Czy powiedział, dlaczego to robił?

- Mówił, że potem będzie się pościć...

- Kiedy "potem"?

- Nie wiem, najdostojniejszy. Powiedział, że przyjdzie czas na to...

-I ty to słyszałeś? - nasi pytał następnego.

- On mówił inaczej, czcigodny: że ważniejsze jest miłosierdzie niżeli post...

- A tak, jak ten powiedział, nie słyszałeś? Możeś nie pojął, co ten mówił? Może nie rozumiesz mowy galilejskiej?

- Rozumiem, najdostojniejszy... Ale nie słyszałem, aby tak mówił...

- Aleście obaj widzieli, że On nie pościł? świadkowie spojrzeli na siebie pytająco.

- Ja tego nie widziałem... - bąknął Judejczyk.

- Ale ludzie mówili, że nie pości - dodał szybko pierwszy.

- Kto jeszcze - pytał Jonatas - widział, jak ten Człowiek nie pościł? Znowu zapanowała cisza. Przerwał ją jakiś amhaarec o zrytej zmarszczkami twarzy i wielkich, twardych, nie domykających się dłoniach robotnika, który pracuje przy murowaniu.

- Ale ja słyszałem, jak mówił, że niepotrzebne są obmywania. Powiedział: "Faryzeusze myją siebie z wierzchu, wam jednak wystarczy, gdy będziecie czyści od środka..."

- Ach, jaki grzesznik! - jęknął Joel i zgarbił się jeszcze bardziej niż zwykle.

- To poważny zarzut - rzekł rabbi Johanaan. - Pozwól, czcigodny - zwrócił się do nasiego - że zadamy świadkowi kilka pytań. - Gdy Jonatas kiwnął przyzwalająco głową, Johanaan zapytał: - Słuchaj, człowieku, czy widziałeś, aby Ten kiedykolwiek zanurzał przed jedzeniem w wodzie zamknięte dłonie?

- Nie, nie widziałem nigdy - zapewnił świadek.

- A czy widziałeś kiedy - pytał teraz rabbi Eleazar - aby On wróciwszy z miasta, gdzie człowiek czysty zawsze może się zetknąć z byle grzesznikiem, obmywał całe swe ciało?

- Nie.

- A czy widziałeś kiedykolwiek, biedny, pełen grzechów człowieku - pytał rabbi Joel - aby On albo Jego uczniowie obmywali naczynia miedziane, w których gotuje się jadło?

- Nie.

- Albo naczynia kamienne, których mogła dotknąć nieczysta kobieta?

- Nie.

- Albo kubek gliniany, z którego mógł pić byle obcy?

- Nie.

- Albo łoże, na którym kładzie się obcy przy uczcie?

- Jeśli, rabbi Joelu, będziesz pytał tego człowieka o wszystko, co wy każecie obmywać, nie starczy nam nocy na badanie - rzucił Ananiasz syn Ananiasza.

- Jak możesz tak mówić? - oburzył się rabbi Jonatan. - To są sprawy ważne!

- Ale za długo trwają!

- I jeśli to mają być winy tego Człowieka - odezwał się Józef - idźmy do domu spać... Faryzeusze zechcą niedługo obmywać gwiazdy i księżyc...

- Ty, Józefie, nie jesteś czysty. Za często bywasz w domu goimów! - rzucił Joel.

- Rabbi Nikodemie - Johanaan mówił teraz do mnie - twój przyjaciel i wspólnik wyśmiewa się z obmywań, których ty chyba sam nie zaniedbujesz...

- Nie... Pilnuję czystości - broniłem się. - Ale nie chcę przesady...

- Co nazywasz przesadą, Nikodemie? - atakował mnie Joel.

- Przesadą jest, jak uczył wielki Hillel, żądać obmywania całego garnka, którego ucha mogła dotknąć nieczysta ręka - podjąłem nigdy nie kończący się spór.

- Nieprawda! Nieprawda! - porwał się rabbi Eleazar. - Ucho jest całością z garnkiem! Gdy ucho...

- Lecz czy my sądzimy bluźniercę, czy też kłócimy się o głupi garnek!? - wrzasnął Kajfasz.

- Ustalamy - zauważył z fałszywą słodyczą w głosie rabbi Onkelos - jak wielka jest nieczystość tego Galilejczyka.

- Przecież wy twierdziliście, że nikt nie jest czysty poza wami! - parsknął Józef syn Damajosa.

- Józef ma rację. Niedługo słońce nie będzie dla was dość czyste - zaczął się śmiać Szymon Kainita.

- Kto nie dba o czystość ciała, ten nie dba o czystość serca! - odpowiedział rabbi Johanaan.

- Gdy doskonały nie obmywa wszystkiego, amhaarec nie będzie obmywał niczego - zapalił się rabbi Eleazar.

- Wielkie, wielkie są grzechy Izraela! - jęczał Joel podnosząc nad głową ręce o rozczapierzonych palcach. - Wielkie są grzechy, gdy najwięksi tak mówią...

- Uciszcie się! - krzyknął Jonatas. - Uciszcie się! - powtarzał, aż w końcu ustały krzyki po obu stronach stojących naprzeciw siebie ław. - Dosyć, najdostojniejsi. Nie będziemy sądzili tego Człowieka za Jego nieczystość. To przecież zwykły amhaarec... Oni wszyscy są grzeszni, nieprawdaż?

- Jonatas słusznie mówi - przyznał rabbi Jonatan w imieniu całej ławy faryzejskiej.

- Następny świadek! - nasi przyzwał człowieka o wyświechtanej twarzy miejskiego złodzieja. - Co wiesz o Nim? - pytał.

- On powiedział, że Jego ciało jest chlebem i każdy powinien je jeść, a Jego krew jest winem...

- Obrzydliwe! - skrzywił się z niesmakiem Jehuda bar Ananiasz.

- Tylko szoteh może tak mówić - odezwał się inny z saduceuszy.

- Albo myszugge...

- Basar wadam - ciało i krew - oto wszystko, co obchodzi amhaareców! A gdzież troska o ducha? - zawołał żałośnie Joel.

- To nie grzech, to szaleństwo! - zauważył młody faryzeusz z końca ławy.

- Co więcej możesz o Nim powiedzieć? - pytał Jonatas.

- On... - człowiek zatrzymał się, podniósł ręce jakby gestem oburzenia. - On powiedział, że Przybytek zostanie rozwalony! - zawołał.

- Ooo!... - przebiegło po ławach.

- Kto go rozwali? - zapytał świadka nasi.

Człowiek namyślał się przez chwilę.

- Rzymianie! - zawołał wreszcie.

- NIgdy ręka Edomu nie zniszczy Przybytku! - rzekł surowo Ananiasz syn Ananiasza. - Przybytek jest wieczny.

- Tak, tak - potakiwano.

- A czy nie pamiętacie, co rzekł Pan nabi Jeremiaszowi, że będzie ze świątynią jak z domem w Silo? - odezwał się Józef.

Pełne gniewu spojrzenia zwróciły się znowu ku memu przyjacielowi.

- Ty, Józefie, jesteś mądry i znasz Pisma - syczącym głosem powiedział Ananiasz syn Ananiasza. - Powinieneś więc pamiętać, że Jeremiasz mówił o najeździe Nabuchodonozora (niech szeol nie zna nad nim litości!), lecz potem przyrzekł powrót i odbudowanie świątyni.

- Wiem o tym, nie potrzebujesz mnie uczyć proroctw! - Józef stał przed swoim pulpitem zwrócony twarzą do ławy saduceuszy, lecz patrzył gdzieś ponad nimi w przestrzeń. - Wiele z tego, co mówił Jeremiasz, spełniło się... Ale nie wszystko. I wiele z tego, co się spełniło, spełnić się może drugi, trzeci i dziesiąty raz... Kto z nas wie, o jakim to nowym przymierzu mówił prorok? Co to znaczy, że każdy ptak zna swój czas, lecz lud izraelski nie zauważył swego czasu? Słuchajcie... Czy nie zdaje się wam, że jest coś w powietrzu, jakby wielka sprawa, którą można wygrać i można stracić?

- Patrzcie, Józef zaczyna się bawić w proroka! - zaskrzeczał Kajfasz. - Czemu nie? W innym czasie gotowi jesteśmy słuchać jego proroctw... Ale dziś mamy co innego do roboty!

- Słusznie, słusznie - powiedział Johanaan. - O prorokach chętnie słuchamy w synagogach. Lecz pierwej skończmy ze sprawą tego Człowieka.

Jonatas zwrócił się do świadka:

- Więc On powiedział, że świątynia będzie rozwalona?

- Tak, najdostojniejszy.

- Przez Rzymian?

- Nie - zawołał jakiś inny wycierus z dolnego miasta. - Ja słyszałem: On powiedział, że sam rozwali świątynię, a potem ją odbuduje!

- Co? On sam? - Arcykapłan zerwał się z ławy. Ciągnący się od wielu godzin przewód wyczerpał zasoby jego cierpliwości. Gorączkowo począł zadawać pytania: - On sam chciał zburzyć Przybytek?

- Tak, teraz przypominam sobie, On tak powiedział - zawołał pierwszy ze świadków. - Mówił nawet, że odbuduje go w trzy dni...

- W trzy dni! - parsknął młody Ananiasz. - W trzy dni? No, to chyba cudem?

- On nawet opowiadał - teraz terkotał drugi świadek - że nie rękami go zbuduje...

- Nie - poprawił pierwszy - tak nie mówił.

- Ależ mówił! Nie słyszałeś? - wybuchnął drugi.

- Nie, nie mówił, Semeju...

- świadkowie nie zgadzają się ze sobą - zauważył Józef.

- Więc jak ostatecznie? - złym, czającym się głosem zapytał Kajfasz. - No, uważajcie. Zbierzcie w kupę waszą głupią pamięć i mówcie: powiedział czy nie powiedział?

- Nie, najdostojniejszy... - krzyknął pierwszy.

- Powiedział! - zawołał równocześnie drugi. - Mówił, że Syn Jahwe odbuduje Przybytek! Zrobiła się śmiertelna cisza. Ten amhaarec pozwolił sobie wymówić Imię Najwyższego. Należało go natychmiast wyrzucić, ogłosić nieczystym, pozbawić prawa wstępu na dziedziniec wiernych i do synagogi. Widziałem, jak Joel, który siedział blisko mnie, zatkał uszy i z jękiem uderzał czołem w pulpit. Podniosłem wzrok na Kajfasza i ze zdumieniem spostrzegłem, jak jego twarz, na której poprzednio widziało się tylko niecierpliwą wściekłość, rozjaśniła się niby pod wpływem nieoczekiwanego odkrycia. Porywczo zerwał się z miejsca, podniósł obie ręce w górę. Zrozumieliśmy, że chce mówić z wysokości swego urzędu. Nie ma wprawdzie potrzeby, aby sam arcykapłan wyklinał byle głupca. Sala ucichła w oczekiwaniu. Ale Kajfasz nie patrzył na przerażonego skutkiem swych słów świadka. Skierował wzrok na Nauczyciela, który wciąż stał z pochyloną głową między dwoma strażnikami: drzewo ogołocone z liści, ale wyniosłe i nieugięte.

- Słuchaj, Ty! - krzyknął. Podjął tonem solennym: - W Imię Najwyższego każę Ci odpowiedzieć: czy jesteś Mesjaszem i Synem Jahwe.

Odruchowo pochyliliśmy głowy i przymknęliśmy oczy. Tylko w takim zaklęciu i tylko arcykapłanowi wolno jest wypowiedzieć straszliwe Imię Tego, Który Jest. Serce zabiło mi gwałtownie. Zwróciłem oczy na Nauczyciela. Kimkolwiek jest Kajfasz, gdy przemawia w ten sposób, przestaje być zwykłym człowiekiem. Zrozumiałem, że On mu będzie musiał odpowiedzieć. Lecz co odpowie? Czy to znowu będą słowa, za którymi otwiera się przepaść? Wolno podniósł głowę. Pokryta ciemnymi sińcami i opuchnięta twarz miała w tej chwili wyraz takiej samej mocy jak wtedy, gdy jednym krótkim słowem wypędzał szatanów lub gdy zawołał w ciemny otwór grobu Łazarza... Jeżeli spasły syn Betusa urósł swym wezwaniem do rozmiarów nadczłowieka - to w jeszcze większym stopniu dokonała się ta przemiana w zbitym, sponiewieranym Więźniu. Może On rzeczywiście czekał na tę chwilę, aby wreszcie obalić wszystko, co obalić przyszedł? Oddychałem śpiesznie... Moje życie było na Jego wargach. Grom miał spaść i zatrząsnąć domem Kajfasza. Może odrosły włosy - myślałem prędko - temu Samsonowi... Czułem niepokój niby powiew wiatru przelatującego nad głowami. Wszyscy: ludzie Sanhedrynu, służba, straże, świadkowie, cała Jerozolima - patrzyli w twarz Nauczyciela. Wtedy to ja wyzwałem los. Ale dziś dokonał tego Kajfasz swoim zaklęciem... Gdy padnie odpowiedź, pozostanie już tylko jeden człowiek żywy... On albo arcykapłan...

- Atali kamarta - posłyszałem. Lecz ten głos nie był gromem. Nieprawdopodobne wyznanie przychodziło wypowiedziane nie piorunem, ale zbolałymi, opuchłymi wargami. - Sam to powiedziałeś... I dlatego zobaczycie Syna Człowieczego, dopiero gdy przyjdzie w mocy Pańskiej...

Podniesione w uroczystym geście dłonie Kajfasza spadły na szyję. Wcisnął grube palce w gardło, jakby mu zabrakło tchu. Usłyszałem trzask rozdzieranego materiału. Porywczym ruchem człowieka, któremu nie wystarcza rytuał, arcykapłan rozerwał kuttonę aż do spodu.

- Bluźniercaaaa! - głos przeszedł od krzyku w skowyt, potem w szept. - Bluźniercaa! - Kajfasz obrócił ku ławom swą poczerwieniałą twarz. - Słyszeliście? Słyszeliście? Czy potrzeba może jeszcze świadków? Czy nie jesteśmy wszyscy świadkami? Członkowie Rady Najwyższej zerwali się na nogi. Wśród krzyków: "Bluźnierca! Bluźnierstwo!" słychać było trzask rozdzieranych kutton. "Pamiętajcie: drzeć od dołu!" zawołał Jonatas. W powszechnym zamęcie jeden nasi zachował równowagę i teraz przypominał, że rytuał pozwala tylko arcykapłanowi drzeć szaty od góry do dołu; każdy inny człowiek winien je rozdzierać od dołu do góry...

Rozmawiałem z Józefem, a potem samotnie zacząłem wędrować po dziedzińcu. Myślałem - myśli niemal rozpychały mi czaszkę niby ciężkie melony wątły kosz. Myślałem: co to znaczy? On odpowiedział na uroczyste zaklęcie arcykapłana wyznaniem, że jest Mesjaszem i Synem Najwyższego... A jednocześnie nie zabił tymi słowami swoich wrogów. Są wyznania, które powinny być jak lawina waląca się w górski wąwóz... Dlaczego u Niego rzeczy najbardziej nadludzkie przychodzą tak zwyczajnie, po ludzku? Kim On jest? Czy po to czekaliśmy od stuleci na Mesjasza, aby On pierwszym swoim wyznaniem kupił sobie śmierć? Że był skazany, zanim jeszcze zaczął się nad Nim sąd, o tym od czasu pierwszego tegorocznego zebrania Sanhedrynu nie miałem najmniejszej wątpliwości. Przerwa, którą nasi zarządził, potrzebna jest tylko po to, by móc wydać wyrok za dnia. Wprawdzie, ponieważ chodzi o śmierć, musi on być zatwierdzony przez Piłata, ale ja jestem przekonany, że ten okrutnik nie będzie się ani przez chwilę wahał, by go zatwierdzić. Gdyby chodziło o łaskę dla kogoś - wtedy można by oczekiwać z jego strony niespodzianki. Ale nie przy wyroku śmierci! Więc czeka Go śmierć... Kto będzie głosował przeciwko? Ja, Józef, jeszcze może kilku... Nie zbierze się nawet sześciu głosów. Cóż więc robić? Józef mówił: przeciwstawić się wyrokowi, krzyczeć, że rozprawa nocna jest nieważna, że Nauczycielowi nie dano obrońcy, że wreszcie imię "Syn Boży" znajdujemy w Pismach... Ale tu już nie chodzi o imię. Ja przecież wiem więcej... Jeszcze przed paru godzinami Jakub powtarzał mi Jego słowa, którymi zapewniał uczniów, że On i Ojciec są jednym... On uważa się naprawdę za Syna Bożego! Uważa się... Lecz kim jest naprawdę? Przez trzy lata patrzyłem na Niego z bliska i z daleka. Robił i mówił rzeczy wstrząsające. Nie było nigdy człowieka jak On... Nie było nigdy człowieka... Bo robiąc rzeczy zdumiewające pozostawał zawsze człowiekiem. Wskrzeszał zmarłych, a sam trząsł się z zimna w chłodny ranek... Widziałem, widziałem sto razy, tysiąc razy te sprzeczności. Więc może Judasz miał rację? Może On się zląkł? Może mógł zostać Synem Bożym, lecz nie sięgnął po tę godność? Może mógł przestać być człowiekiem, lecz wolał nim zostać?...

Głowa mi pękała od tych myśli. Błędnie krążyłem między ogniskami. Ludzie wokół nich przycichli; drzemali. Tylko z drugiej strony pałacu dochodził wrzask... Unikałem zbliżenia się w tamtą stronę. Gdy Jonatas kazał Go wyprowadzić z sali, wydawać się mogło, że zostanie rozszarpany na strzępy. Strażnicy, służba, nawet sami radni Sanhedrynu rzucili się na Niego z pięściami. Bili Go, kopali i dopiero gdy Jonatas zaczął wołać: "NIe zabijcie Go! Pamiętajcie, że jeszcze nie został skazany!" - powstrzymali nieco swój zapał. Zamiast bić, każdy po wiele razy pluł Mu w twarz. Józef chciał Go bronić, ale obskoczyli Go i odciągnęli do sali narad. Ja wymknąłem się na dziedziniec. Nie, nie zdołam niec dla Niego zrobić... Dlaczego jestem takim tchórzem? Jakub rozpaczał, że uczniowie rozbiegli się i pouciekali. Ale cóż ci mali amhaarece mogli Mu pomóc?... Ja... ja także - cóż mogę? Gdyby mi się udało kogoś przekupić. Nie pożałowałbym pieniędzy. Majątek bym oddał... Gotów jestem wykonać naszą umowę... Mówił: "Daj mi swoje troski, a weź mój krzyż..." Krzyż? Czułem zimny dreszcz na całym ciele. Krzyż... On tak często mówił o nim. Jakby wiedział, że tak Mu właśnie przyjdzie zginąć. Bo jeśli zginie, to na krzyżu. Po to wypraszaliśmy u Piłata zapewnienie, że nie będzie krzyżował! Teraz powie: "Sami chcecie..." Jakże mam wziąć ten Jego krzyż? Dać się razem z Nim ukrzyżować? Ależ to by było samobójstwo! Nikt nie chce mojej śmierci. Dlaczego ja, człowiek delikatny, rozsądny, mądry, szanowany, miałbym iść i sam dopraszać się najhaniebniejszej ze śmierci? Zresztą krzyż... Nie może być okropniejszej śmierci niż to umieranie człowieka rozdartego, rozpiętego na oczach wszystkich, czekającego długo, aż skurcze zdławią ruch serca. Nie śmierć jest straszna, ale umieranie, a krzyż to umieranie bez końca! Jeżeli myślę o swojej śmierci, zawsze chciałbym ją widzieć szybką jak zapadanie w sen. Tylko że śmierć... Czy ja wiem, kiedy zaczęło się umieranie Rut? Kiedy zaczął się jej krzyż?... Mówi się: "Umarł lekko.." Któż umiera lekko? Nie, nie, nie ma siły, która by mnie zmusiła w tę noc pełną dygotań do wzięcia Jego krzyża. Dlaczego oni - Jego uczniowie - tego nie robią? Uciekli, a ja mam umierać? Nie, nie! Raczej zamknąć oczy na wszystko, co było i co będzie... Przecież każde wspomnienie można jakoś wyrzucić z pamięci. Nasz układ... Mniejsza z nim! Cóż mi z niego zresztą przyszło? Rut umarła, a teraz ja sam umieram z lęku. On najwyżej zginie za swoją naukę, za opowiadanie o swoim Królestwie, którego pewno wcale nie ma... Jeżeli Najwyższy jest tak bardzo miłosierny, jak On to tyle razy opowiadał, powinien wiedzieć, że każdy z nas, ludzi, jest nędzą niezdolną udźwignąć strachu... Może zresztą są tacy, którzy umieją nie myśleć o tym, co będzie. Ja zawsze myślę. Pochłania mnie lęk przewidywania. Taki jestem. Nie umiem być inny. W czymże jest łagodniejsza Jego nauka od dawnej, która mówiła, że każdego - dobrego czy grzesznika - czeka zimny, ciemny, smutny szeol? Jak można postawić życie za coś, co może jest cudem szczęścia, lecz czego nie można sobie wyobrazić? Królestwo... Po co On przyszedł, by opowiadać o jakimś innym świecie, którego nie mogą zobaczyć oczy żywego człowieka? Po co On przyszedł? Przyniósł swoje szaleńcze marzenia w świat, w którym już jakoś dawaliśmy sobie radę... Kiedy Rut umarła, myślałem: "Nic mi nie zostało..." A przecież życie jest silniejsze. Znowu zacząłem jeść, spać, układać przyszłość... Można, widać, jakoś przeżyć śmierć najdroższego człowieka. Wszystko można... Po co więc pamiętać o tym... Królestwie? Chodziłem i trząsłem się z zimna. Stawałem przy ogniskach, ale trwać na miejscu nie byłem w stanie, więc znowu ruszałem dalej. Mój cień to się plątał przede mną, to obok mnie, to znowu uciekał do tyłu niby tren płaszcza. Głodne muły porykiwały. Gdzieś daleko za murem miejskim rozległo się pianie koguta. Wrzaski ludzi tam, za pałacem, były niby dźwięk, którego niczym zagłuszyć w sobie nie zdołamy: dźwięk bliskiej grozy... Czas wydłużał się bez końca niby wciąż ta sama, znana w każdym szczególe droga.

Nagle krzyki dochodzące dotychczas z daleka zaczęły się ku mnie zbliżać. Powinienem był uciekać. Lecz nogi wrosły mi w ziemię. Zatrzymałem się skurczony, z oczami przymrużonymi, jak ktoś, kto czeka na cios w głowę. Banda wrzeszczących ludzi szła w moją stronę. Inni, którzy dotychczas nie brali udziału w znęcaniu się nad Nauczycielem, podnieśli się od ognisk i śpieszyli tamtym naprzeciw. Ktoś blisko mnie krzyknął. Nagle potrącił mnie wielki mężczyzna, który zakrywszy twarz biegł w stronę bramy. Wydało mi się, że widzę coś znajomego w zarysie jego głowy. Ale nie miałem czasu oglądać się za nim. Tuż obok mnie przechodziła gromada służby, strażników, młodych lewitów i faryzeuszów. Wśród okrzyków i gwizdów prowadzili między sobą Nauczyciela. Widziałem Go tylko przez chwilę: twarz opluta, na głowie błazeńska korona ze słomy, ręce skrępowane z tyłu, obolały wzrok sunący po ludziach i zsuwający się z nich niby promienie księżycowego blasku z liści... Na chwilę to spojrzenie spoczęło na mnie... Nie było już w Nim nic z mocy cudotwórcy! Jeszcze przed godziną, gdy Go zaklął Kajfasz, to był ktoś, kto miał na ustach słowo zdolne drugich rzucić na kolana. Teraz to był już tylko Człowiek, zepchięty na samo dno nędzy ludzkiej; żebrak, trędowaty, chory, więzień - wszystko w jednej osobie... Minął mnie jak widziadło, ale Jego obraz został mi pod powiekami. Oni poszli dalej, popychając Go, plując na Niego, oddając Mu drwiąco pokłony. Pozostałem w rozterce... Gdyby zostało w Nim choć trochę z dawnego Nauczyciela! Łatwiej by mi było Go bronić. Ale jak osłaniać Człowieka, którego własna słabość uczyniła czymś - czy ja wiem, jak to powiedzieć? - Niemal odpychającym...

świt spłynął nagle szarością przedrania. Służba zaczęła nas zwoływać na salę obrad. Za chwilę wszyscy siedzieli już na ławach. Jakby dla przyśpieszenia nadejścia dnia lampy były zgaszone i cienie w sali twardo stykały się z białymi plamami światła. Kajfasz podniósł się pełen niecierpliwości. Nie dopuścił Jonatasa do głosu. Sam zarządził:

- Wprowadzić Więźnia! Musiano Mu dopiero co zdjąć więzy, bo widziałem, jak w zsiniałe i obrzmiałe dłonie powoli wracało życie. Stał ciężko, z głową wciśniętą w ramiona jakimś podświadomie obronnym gestem. Na włosach miał źdźbła słomy, na policzkach białe placki nie zaschłej śliny.

Opierając się jedną ręką o biodro Kajfasz zapytał:

- Powtórz no nam jeszcze raz, co ośmieliłeś się powiedzieć: więc jesteś Mesjaszem? Odpowiedział nie podnosząc głowy - głosem, w którym drgało zmęczenie:

- Cóż, że powtórzę... Nie uwierzycie mi ani nie wypuścicie... Ale to jest wasza godzina...

Kajfasz zaczął się śmiać zimno i okrutnie, a jednocześnie jakby porwane jego śmiechem podniosły się inne głosy.

- I jesteś Synem Najwyższego, co? Miałem wrażenie, że wielkim wysiłkiem przemógł ogarniającą Go słabość. Wyprostował się, podniósł głowę. Rzekł:

- Sam to powiedziałeś, jestem Nim...

Po czym głowa opadła Mu, a ciało zwiotczało. Zdawał się nie słyszeć krzyków, jakie wybuchnęły nad Jego głową. Stał się obcy wszystkiemu, co się naokół działo. Nie drgnął nawet, gdy Kajfasz zapytał radnych:

- Jakiż wyrok wydajecie?

- śmierć! - padło najpierw z ust Jonatasa, a potem biegło kołem po ławach: - śmierć! śmierć! śmierć!

- Nie - zawołał Józef. - Nie zgadzam się! Ta rozprawa była nieważna. Wyrok jest nieważny. Ten Człowiek jest niewinny...

- Niewinny? - Kajfasz wstrząsnął się cały. - Niewinny? Odkąd to, Józefie, wolno mówić grzesznikowi, że jest Mesjaszem i Synem Najwyższego?

- A jeżeli On jednak jest Nim naprawdę? - zapytał mój przyjaciel. - A jeżeli...

- On? - przerwał mu z oburzeniem arcykapłan. - On? Przypatrz Mu się uważnie, Józefie! Czy On wygląda na kogoś innego niż jest? Ten brudny amhaarec miałby być Mesjaszem!?

- Robił cuda... - spierał się Józef.

- Z pomocą nieczystego! - zawołał bar Zakkaj. - I wieszczkowie egipscy czynili cuda przed faraonem, tylko że czyny ojca naszego Mojżesza były większe...

- A jeżeli jednak? Słuchajcie - Józef zwrócił się teraz do wszystkich zebranych. - Ja nie wiem... Jestem tylko kupcem. Nigdy z Nim przedtem nie rozmawiałem. Nigdy nie myślałem o tych sprawach. Ale odkąd na Niego patrzę, odkąd Go słucham, powstaje we mnie niepokój... Co będzie, jeśli On naprawdę okaże się Mesjaszem? Odpowiedział mu pomruk, który rozbił się zaraz na krzyki z wielu ust:

- Nie opowiadaj głupstw, Józefie! To nie Mesjasz, tylko kłamca! Dajesz się zwodzić! Może On rzucił na ciebie urok? Mesjasz nie przyjdzie z Galilei! Józef mnie ośmielił: zdobyłem się na odwagę. Zerwałem się z ławy. Krzyknąłem:

- On nie pochodzi z Galilei! Urodził się w Betlejem! Właśnie w mieście...

Ale mój krzyk słaby i niezdarny został zagłuszony przez burzę sprzeciwów.

- Każdy to może opowiadać, odkąd zostały zniszczone księgi rodów! Dość głupstw! Zrobiłeś zbyt wiele dla Niego, Nikodemie! Chodziłeś za Nim, gościłeś Go w swoim domu! Krzyczałeś, gdy na ośle wjeżdżał do miasta! Może każesz nam wszystkim kłaniać się byle amhaarecowi? My wiemy, jakie będą znaki nadejścia Mesjasza!

- Nie traćmy czasu! - zawołał Kajfasz. - Wyrokujmy!

- Zatrzymajcie się jeszcze! Ten Człowiek... - Nie pamiętam, aby Józef mówił kiedykolwiek w ten sposób. W jego trzeźwym i chłodnym umyśle musiała się dokonać jakaś przemiana. - Słuchajcie - ciągnął - czy nic was nie zaniepokoiło? Czyście nie widzieli, jak wszystkie wasze oskarżenia odpadały od Niego niczym sucha glina od skóry? Mnie On naprawdę nic nie obchodził. Broniłem Go tylko dlatego, żeście nieuczciwie Go sądzili... Ale teraz nie wiem...

- Skoro nie wiesz, idź spać! - zawołał Ananiasz syn Ananiasza. - Dość tu ludzi, by wydać wyrok!

- Możecie iść obaj, ty i twój przyjaciel. Lepiej będzie, jak pójdziecie i wyśpicie się!

- Sądźmy! Sądźmy! - poganiał Kajfasz.

- Sądźmy - powtórzył Jonatas. - Jaki wydajecie wyrok?

- śmierć! śmierć! śmierć! - padało jak uderzenia młota w półkręgu ław.

- Wszyscy głosowali za śmiercią dla bluźniercy? - zapytał nasi.

- Ja nie! - powiedział twardo Józef. - Uznaję ten wyrok za nieprawy...

- Ja także... - rzekłem usiłując opanować drżenie głosu.

- I ja - trzeci nieoczekiwany głos należał do młodego faryzeusza z końca ławy. - Ten Człowiek nie może być winien... - Młody chaber patrzył śmniało na arcykapłana. - Ja również nie wiem, kim On jest - przyznał. - Raz tylko odezwał się do mnie - przymrużył oczy, jakby chciał w półmroku zasuniętych powiek ujrzeć przeżytą scenę. Opanował się jednak, powrócił do surowego, rzeczowego tonu. - Ale On jest niewinny! Kajfasz wybuchnął grubym, triumfującym śmiechem:

- Niewinny! Niewiniątko! Ach, wy... - zacisnął zęby. - Ale na nic się nie zda wasz opór! - Mierzył nas trzech nienawistnym spojrzeniem. - To ty, Józefie, zbuntowałeś ich. Wydaje ci się, że skoro jesteś najbogatszym człowiekiem w kraju, wolno ci wszystko. Pożałujesz jeszcze tej twojej litości. Policzymy się z tobą. I z tobą, Nikodemie... Wy, zdrajcy... Zobaczycie... - warczał.

Poczułem lekki zawrót głowy, jakbym stanął nad przepaścią. Z boku doszedł mnie szept Jonatana:

- Zdradziłeś, Nikodemie, posłuszeństwo wobec chaberim... Bronisz Człowieka, który chciał nas zohydzić w oczach ludzi. I myśmy jeszcze z tobą nie skończyli...

W głuchym milczeniu, jeden za drugim, opuszczaliśmy salę obrad. Z progu obejrzałem się na Nauczyciela. Ostatni raz odezwała się we mnie odrobina nadziei, że On jednak zrobi coś, co odmieni wszystko; okaże swoją moc. Ale On stał z głową zwieszoną, pochylony do przodu, jakby za chwilę miał upaść.

Wyszliśmy. Od świątyni nadlatywał dźwięk srebrnych trąb. Szczyty wież pałacu Asmoneuszów zapłonęły różowym blaskiem. Było chłodno i świeżo. Kępy trawy szkliły się paciorkami rosy. Szliśmy wolno - nic do siebie nie mówiąc. W końcu Józef zaklął:

- Na brodę Mojżesza! Co to za łotry! I jeszcze grożą. Ale i ja im także pokażę...

- Gdzie idziesz? - spytałem.

- Do domu, spać - odburknął. - Nic już więcej dla Niego nie zdołam zrobić.

- Ja spać nie mógłbym. Pójdę do świątyni i tam zaczekam na decyzję Piłata...

Zatrzymaliśmy się. Józef chciał coś powiedzieć, ale tylko gniewnie machnął ręką i odszedł. Młody faryzeusz stał niezdecydowany.

- Czy ty, rabbi - zapytał nagle - znałeś Go bliżej? Poruszyłem niezdecydowanie głową.

- Tak... Nie... Próbowałem Go poznać. Ale...

- On raz tylko jeden odezwał się do mnie... - rzekł młody doktor. - To było tak, jakby włożył dłoń we mnie i wywinął mnie całego na zewnątrz... Kim On jest, rabbi Nikodemie? Wolno uniosłem ramiona do góry.

- Czy ja wiem?

- Lecz mówiłeś, że On urodził się w Betlejem?

- Tak mi mówiono.

- Dlaczego nic o Nim nie wiemy na pewno! - wybuchnął. - To Człowiek za mgłą... Jak można bronić kogoś, kogo się nie zna? Zostawiłem go z tym pytaniem na ustach. Odszedłem wolno. Słońce skrzyło się coraz mocniej w złotych blachach Przybytku. Pierwsi pielgrzymi szli drogą w górę. Nagle w załomie muru zobaczyłem człowieka leżącego z głową wciśniętą między kamienie. W pierwszej chwili wydał mi się pijakiem, który śpi po nocnej hulance. Ale po spazmatycznych ruchach ramion pojąłem, że tamten płacze. Po płaczu poznałem go także. Tyle nas dzieli, tak zawsze byli mi obcy ci amhaarece... Ale teraz poczułem współczucie dla tego wielkiego głupkowatego rybaka (może to było zresztą tylko współczucie dla samego siebie?). Pochyliłem się, położyłem mu rękę na ramieniu.

- Piotrze - rzekłem. Nie wiem, skąd mi przyszło nazwać go tym imieniem, które mu nadał Nauczyciel. Odwrócił się gwałtownie.

- Ach, to ty, rabbi... - załkał. Miał twarz umazaną łzami i błotem. - Nie nazywaj mnie tak! - zawołał żałośnie. - Nie jestem skałą. Jestem ziemią, popiołem, pyłem przydrożnym... Czy wiesz, co zrobiłem? - Chwycił mnie za skraj simlah, jakby się bał, że odejdę i nie wysłucham go. Z jego szeroko rozstawionych oczu tryskały prawdziwe fontanny łez. Grube usta wykrzywiały się w szlochu. - Ja... ja... zaparłem się Go! Powiedziałem, że Go nie znam... Że nie wiem, kim On jest... Że Go nigdy nie widziałem...

- Gdzie to było? - zapytałem.

- Na podwórzu u arcykapłana - zajęczał. Od razu przypomniałem sobie: to on potrącił mnie wtedy w ciemności. A jednak zdumiałem się, że on ośmielił się tam wejść...

- Nie płacz... - mocniej przycisnąłem jego ramię. Chciałem go przecież pocieszyć. - Tak bywa... - rzekłem. - Człowiek...

Ale nic go nie mogło pocieszyć. Wybuchnął jeszcze większym szlochem.

- Zdradziłem Go... Zaparłem się Go... - bełkotał. - Jego, który tak kochał...

- Tak bywa... - powtórzyłem. - Strach bywa silniejszy niż miłość. A On może - odpowiadałem sobie samemu - może On nie jest tym, kim się być wydawał...

- Za głupi jestem... - zaniósł się płaczem - aby wiedzieć, kim On jest. Ale On tak kochał. I ja Jego... - poprawił się wśród gorzkiego szlochu: - Myślałem, że Go tak kocham... Nigdy już nie powiem... Nigdy! Nigdy! - wielką pięścią bił się w piersi. - Nigdy! Taki byłem pewny siebie... Oburzałem się na Judasza... że zdradził... A potem - tak samo... jeszcze gorzej, jeszcze gorzej... - Z rozpaczą wciskał w usta swe wielkie dłonie.



List XXII (c.d.)

"To jednak prawda - myślałem. - On tak kochał... Czuło się zawsze, że gdyby dla którego z nas trzeba było znieść to wszystko, co On znosił w tej chwili, zrobiłby to, nawet się nie namyślając... Szymon to czuje, choć nie umie myśleć. A ja? Ja się Go nie zaparłem. Ale może dlatego, że nikt mnie o Niego nie zapytał, jak pytano Szymona. Los czy przypadek zrządził, że uniknąłem brutalnych pogróżek. Może usuną mnie z Sanhedrynu, z Wielkiej Rady... Tyle mogą mi zrobić. Jego mogli sprzątnąć, nawet się o to nie pytając Piłata... Może dlatego tylko nie zaparłem się. Za to zwątpiłem... Szymon zaparł się - ale nie zwątpił... Dla mnie to jest ciągle sprawa wiary... Dla niego - miłości..."

Może i ja powinienem płakać jak on? Lecz brak mi łez... Ostatnie wypłakałem nad Rut, nie wtedy nawet, gdy umarła, ale tego dnia, gdy zrozumiłem, że musi umrzeć... Nie mam już łez, nie mam ufności... Szymon płacze, ale na pewno wydaje mu się, że mimo tej zdrady Nauczyciel wciąż go kocha... Ja przestałem wierzyć, że On na mnie czeka. I dlatego nie mogę płakać...

Z tarasu nad portykiem widziałem, jak w dole kolorowy wąż ludzki to pęczniejąc, to znów chudnąc przeciska się wąskimi i krętymi uliczkami. Nad nim unosiły się krzyki i gwizdy, przybierając na sile w miarę zbliżania się pochodu. Przodem kroczyli strażnicy, oczyszczając drogę krzykiem, a gdy to nie pomagało, uderzeniami kijów. Za nimi poważnie, w dostojeństwie swoich rogatych zawojów, purpurowych płaszczy, efodów, złotych łańcuchów, szli kapłani, ramię w ramię ze starszyzną Wielkiej Rady. Zaraz potem prowadzono Jego. Był otoczony strażnikami, których podwójny kordon powstrzymywał napierającą od tyłu i wrzeszczącą hałastrę miejskiego motłochu, nawykłego do zbierania okruchów z kapłańsiego stołu. Ci ludzie za pieniądze zrobią wszystko, czego się od nich żąda. Jeszcze wieczorem kazano im się zebrać na podwórzu arcykapłana. Teraz szli wykrzykując przeciwko Nauczycielowi. Do nich przyłączali się rozmaici gapie uliczni, jakich nie brak nawet o tak wczesnej godzinie.

Ale gdy pochód minął most i wkroczył na dziedziniec świątyni, utonął po prostu w zwartym morzu pielgrzymów, którzy mimo rana zeszli się tutaj, by kupować zwierzęta ofiarne i zmieniać pieniądze. Targowisko, które On rozgromił, odrosło, jak odrasta ścięta pokrzywa lub oset. Torujący sobie drogę pochód zwrócił na siebie powszechną uwagę. Tysiące ludzi zaczęły się ku niemu cisnąć. I zaraz wrogie wrzaski i gwizdy prowadzących Nauczyciela zostały zagłuszone pełnym zdumienia szumem głosów tych, którzy spostrzegli Proroka z Galilei związanego i otoczonego strażą. Miałem wrażenie, że w tym zgiełku słyszę pełne oburzenia krzyki galilejskich chłopów. To mnie otrzeźwiło. Przed godziną opuszczając dom Kajfasza, byłem pewien, że los Nauczyciela został przypieczętowany. Teraz jednak odżyła we mnie nowa nadzieja. "Józef nie miał racji - myślałem. - Cóż z tego, że Sanhedryn wydał wyrok? Sanhedryn, a nawet i Piłat - to jeszcze nie wszystko! Są także tłumy, które przed paroma dniami nazywały Nauczyciela imieniem Syna Dawidowego. Galilejczycy nie dadzą swego Proroka!" Szybko zbiegłem na dół. Moja słabość zniknęła: byłem gotów do nowego działania, do nowej walki o życie Nauczyciela. Takie same chwile odżywania energii nachodziły mnie w latach choroby Rut. Przepychałem się z bezwzględnością ku pochodowi, który teraz, ciągnąc za sobą olbrzymi tłum, okrążył powoli świątynię. Potrącałem ludzi. W pewnej chwili zaczepiłem połą płaszcza o stolik jakiegoś zmieniacza i monety posypały się z brzękiem na kamienne płyty. Za mną rozległy się krzyki gniewu i oburzenia - ktoś wołał ze złością moje imię. Nie odwróciłem się jednak. Mimo to nie byłbym nigdy dogonił czoła pochodu, gdyby mi nie przyszło do głowy skrócić sobie drogę i przejść przez dziedziniec wiernych. Tutaj było pusto: i pielgdrzymi, i ofiarnicy cisnęli się do bram, by wybiec na zewnątrz. Fala ludzka wyniosła mię na przeciwną stronę Przybytku, tuż pod mury groźnej piramidy Antonii. Tutaj mogłem dołączyć się do pochodu. Ocierając się o idących obok chwytałem w przelocie urwane strzępki zdań:

- Galilejczyka złapali... W nocy... Nie da się im! Cały Sanhedryn... Przeklęci synowie Betusa! Gdzie oni Go prowadzą? Robił cuda, uzdrawiał... Zaczarował wodę w sadzawce Owczej! Głupstwa! To Mesjasz... Bluźnisz, gdy tak mówisz... To wielki, dobry Nauczyciel... Nie, to grzesznik! A jeżeli to jest Mesjasz? Zobaczycie - nie da się im! Chodźmy zobaczyć... A co na to Rzymianie? Żeby nie chcieli znowu bić kijami! Rzymian musiał zaniepokoić ten pochód i spowodowany przez niego hałas, bo gdyśmy się zbliżyli do Antonii, słyszałem ostre dźwięki rogów i bucin rozlegające się wewnątrz twierdzy. Przed bramą powitał nas potrójny rząd legionistów w hełmach wciśniętych na oczy i ukrytych za zasłoną stykających się ze sobą tarcz. Wychylając się z okna nad bramą dowódca garnizonu, hegemon Sarkus, przyłożył ręce do ust i krzyknął:

- Stać! Jeśli nie jesteście buntownikami, stańcie! Z czym przychodzicie? Pochód wraz z tłumem, który się do niego przyłączył, wlał się w ciasną ulicę prowadzącą do twierdzy. Jego czoło, które stanowili członkowie Sanhedrynu, zatrzymało się na wezwanie hegemona na kilka kroków przed szeregiem żołnierzy. Nikt jednak nie mógł odpowiedzieć Sarkusowi na jego pytanie, bo przeszkadzała temu wrzawa: wciąż nowe gromady dołączały się do tylnych szeregów, pytając o powód zbiegowiska, wyrażając hałaśliwie swoje opinie, wznosząc okrzyki jedni przeciwko Nauczycielowi, drudzy przeciwko kapłanom, inni wreszcie - i tych było najwięcej - przeciwko Rzymianom. Pamięć rzymskich kijów wciąż jest żywa w mieście, a nienawiść do Piłata wybucha przy lada okazji. W tłumie także, jak zauważyłem, kręciło się wielu faryzeuszy, wciskali się zwłaszcza między gromady Galilejczyków i rzucali jakieś prędkie słowa: gotów jestem przysiąc, że przekonywali ich o winie Nauczyciela. Zapchana ludźmi ulica huczała, jakby ją trawił pożar. Gdy tak trwało czas dłuższy, zauważyłem, że rabbi Johanaan coś powiedział do jednego z młodszych chaberim, ten zaś wspiąwszy się na ramiona innych krzyknął w głąb ulicy:

- Cicho! Uciszcie się! Arcykapłan chce mówić! Do czego doszło: my uciszamy lud, by saduceusze mogli przemawiać! Gwar ścichł. Usłyszałem chrapliwy, wpadający w zadyszkę głos Kajfasza:

- Przyszliśmy do dostojnego prokuratora z ważną sprawą. Przyprowadziliśmy mu spiskowca, który przygotowywał zamieszki. Idź, hegemonie, i poproś prokuratora, by stanął na twoim miejscu i zechciał nas wysłuchać. Do zamku wejść nie możemy, bo, jak wiesz, mamy jutro nasze wielkie święto i nie wolno nam w tym czasie wchodzić do domu człowieka innej niż my wiary.

Sarkus nie zdołał jeszcze odpowiedzieć, gdy w oknie obok ukazał się niespodziewanie Piłat. Stanął na szeroko rozstawionych nogach, z rękami skrzyżowanymi na piersiach. Pił na pewno w nocy, bo pod oczami miał ciężkie wory, a jego obwisłe wargi nadawały twarzy wyraz niesmaku. Zresztą w całej jego postaci widać było złość, jak u kogoś, kto wstał lewą nogą i szuka tylko okazji, by okazać swój gniew. Przyszło mi od razu na myśl, że Piłat także nie zapomniał zeszłorocznej historii i swego triumfu, jak nie zapomniał na pewno dawnych przegranych. Dla tego człowieka, zatrutego beznadziejnością, zemsta musiała stanowić rodzaj rozrywki - może nawet nadawała w ogóle sens życiu. Milczał i zdawał się oceniać rozmiary zgromadzonego tłumu. Kajfasz skinął, tymczasem zaś strażnicy, ciągnąc brutalnie za łańcuch i sznury, wywlekli Więźnia przed front stojących. Piłat przeniósł wzrok z ciżby na postrojonych członków Sanhedrynu, a potem na postać Nauczyciela. Odezwał się zgryźliwie:

- To tego przyszliście oskarżać? Widzę, że nie czekaliście na mój wyrok. Ten człowiek ledwo żyje...

Mówił prawdę. Nauczyciel przez tę jedną noc stał się cieniem samego siebie. Twarz miał pokrytą czerwonymi plamami od uderzeń i brudnymi zaciekami od kurzu, który wsiąkł w pot. Jego prawy policzek był obrzmiały i zniekształcał linię nosa. Rozrzucone, obsypane pyłem włosy leżały w bezładnych strąkach. Żałośnie wyglądała broda, którą strażnicy arcykapłana musieli szarpać i wyrywać pełnymi garściami: wydawała się jednym burym zlepkiem ciała, krwi i włosów. Wargi miał rozchylone, czarne i suche; w kącikach warg zaschła krew nadawała ustom wyraz boleści. Spod pokrytego błotem czoła spoglądały jakby z wysiłkiem oczy, jak dwa okna otwarte w bezgwiezdną noc...

- To wielki zbrodniarz! - odezwał się Jonatas. - Gdyby nim nie był, nie przyprowadzilibyśmy Go do ciebie.

- Skoro tak wiele zbroił, powinniście Go byli sami osądzić - drwina brzmiała w głosie z góry.

- I osądziliśmy Go - rzekł stary Ananiasz. - Według naszego wyroku zasłużył na śmierć. Ale nam, dostojny prokuratorze, nie wolno wykonać takiego wyroku...

- Naturalnie, że nie wolno! - rzucił. - W Judei tylko ja stanowię o życiu ludzi. Gdyby to było w waszym ręku... - poruszył pogardliwie dłonią. - Wasz wyrok niewiele mnie obchodzi - ciągnął opryskliwie. - Sam postanowię, co się z Nim stanie. Dajcie Go! Ten Człowiek ledwo dyszy! - zawołał z gniewem, widząc, jak Nauczyciel szarpnięty przez strażników upadł na ziemię. - Chcecie, abym sądził kogoś, kogoście wpierw zamęczyli? Co macie przeciw Niemu?

- Czytaj! - Kajfasz powiedział do jednego z lewitów. Czułem, że arcykapłan kipi wewnętrznie, dotknięty do żywego obraźliwymi słowami Piłata. Tych dwóch ludzi, tak długo utrzymujących ze sobą przyjaźń, sprawa wodociągu rozdzieliła raz na zawsze.

Lewita podniósł w górę rulon. Zaczął czytać, jakby śpiewał psalmy:

- "Arcykapłan Przenajświętszego, którego Imienia nie godzi się człowiekowi wymawiać, Józef Kajfasz syn Betusa, po naradzie z najczcigodniejszymi i najmądrzejszymi kapłanami, nauczycielami i znawcami Prawa w Izraelu postanawia uznać Jezusa syna Józefa, naggara z Nazaretu, winnym przestępstwa wzywania ludzi do niepłacenia należnych danin cesarzowi..."

- To kłamstwo! - przerwał czytanie Piłat. - Sam wiem, kto płaci podatki, a kto ich płacić nie chce!

- Czytaj dalej! - powiedział Kajfasz głosem, przez który przebijała tłumiona furia.

- "A także - podjął lewita - winnym podburzania ludu i ogłaszania siebie królem izraelskim..."

- Królem? - gniewna opryskliwość zmieniła się w piekącą drwinę. - Ach, więc to swego króla przyprowadziliście tu do mnie? No, jeśli tak... Osądzimy Go! - Powiedział do stojącego obok setnika: - Daj no tu tego króla...

Żołnierze rzymscy wzięli sznury z rąk strażników i pociągnęli Nauczyciela na wielki wykładany kolorowymi płytami dziedziniec. Służba tymczasem wyniosła dla Piłata krzesło kurulne i rozpięła nad nim zasłonę z purpurowego płótna. Widziałem z daleka, jak Piłat zasiadł na swym tronie, którego wysokie oparcie przechodziło w plugawy kształt rzymskiego orła. Obok stanął liktor, przy liktorze zaś skryba zapisujący zeznania. Nie słyszałem słów, ale z gestów Piłata można było wywnioskować o treści toczącej się między nim a Nauczycielem rozmowy. Piłat najpierw o coś zapytał, ale Jezus zdawał się być głuchy na jego słowa, bo Rzymianin powtarzał swoje pytanie kilkakrotnie. Potem prokurator kazał skrybie raz jeszcze odczytać wyrok Sanhedrynu. Znowu zapytał, wskazując na rulon, i tym razem Nauczyciel powiedział coś, ale w taki sposób, że Piłat pogardliwie wzruszył tylko ramionami, jakby był pytany o rzecz bezsensowną. Na nowo rzucił jakieś słowo, pochylając się nieco ku Więźniowi, który tym razem odpowiedział mu kilku zdaniami. Usłyszawszy je Piłat odchylił się do tyłu i rozwaliwszy się w swym krześle patrzył czas jakiś na Nauczyciela uważnie, jakby Go teraz dopiero spostrzegł. Widziałem z lekkiego ruchu głowy, że przesuwa spojrzenie od stóp do potarganych włosów i znowu od włosów do nagich, pokrwawionych stóp stojącego przed nim Człowieka. Kiedy się znowu odezwał, nie wyglądało to na suche pytanie znudzonego sędziego, ale na pełną wątpliwości kwestię. Nauczyciel odpowiadał dość długo. W pewnej chwili Piłat podrzucił niecierpliwie ramionami i nie zwracając uwagi, że Więzień jeszcze nie skończył mówić, wstał z krzesła; wszedł na schody. Za chwilę ujrzeliśmy go znowu w oknie. Podniósł rękę, aby się ludzie uciszyli, bo w czasie badania tłum zaczął rozmawiać i ulica pełna była na nowo sporów i gwaru.

- Ja - rzekł krótko - nie widzę przestępstw, o które Go oskarżacie...

Zapanowała chwila ciszy. Przerwał ją wysoki, przechodzący w pisk głos Kajfasza:

- To zbrodniarz! To spiskowiec! To buntownik! Rozległy się także głosy innych członków Sanhedrynu:

- Niepodobna, dostojny prokuratorze... To Człowiek niebezpieczny! Osądziliśmy Go... Popełnił wiele przestępstw...

- Nie znalazłem ich - uciął krótko. Zrozumiałem, że Piłat wyczuł, jak bardzo zależy zjednoczonym po raz pierwszy saduceuszom i faryzeuszom na skazaniu Nauczyciela i właśnie dlatego sprzeciwia się im. Coraz bardziej gwałtowne krzyki członków Sanhedrynu kłóciły się z głuchą ciszą tłumu, który nie wiedział, co ma myśleć o oskarżeniu wniesionym przeciwko Nauczycielowi. A Piłat zbyt dobrze znał Judeę, by nie zdawać sobie sprawy z tego, że opinie kapłanów i nauczycieli są niczym, póki za nimi nie stanie lud. Obojętnie trzasnął w palce.

- Nie wrzeszczcie tak! - powiedział, jakby chcąc ich jeszcze bardziej podrażnić. - Ostatecznie... - zakołysał się na nogach i oblizał wargi - skoro tak bardzo chcecie uzyskać na tego Człowieka wyrok - czułem, że to, co powie, będzie nowym ukłuciem w arcykapłana i jego otoczenie - możecie Go zaprowadzić do tetrarchy. Skoro ten jest Galilejczykiem, odstępuję Go jemu...

Obrócił się i zszedł z biny. Żołnierze wypchnęli Nauczyciela za bramę; oddali Go na nowo w ręce strażników, którzy ze złością szarpnęli sznurami.

Tłum zaczął się wolno wycofywać z uliczki. Nad nim unosił się ciągle gwar zawziętej dysputy. Kapłani i nauczyciele szli otoczeni strażnikami. Widziałem, kiedy mnie mijali, że rozmawiają ze sobą żywo i gwałtownie. Żaden z nich na pewno nie miał ochoty iść do Antypasa. Doskonale pojmowałem, dlaczego Piłat wysłał ich do niego. Wiedział, że ten tchórz nie ośmieli się po raz drugi podnieść ręki na człowieka otoczonego czcią powszechną. Niewątpliwie pamiętał tamtą scenę w Macheroncie. A we mnie zaczęło rosnąć przekonanie, że skoro nawet ten okrutnik stanął po Jego stronie, Nauczyciel wyjdzie cało z tej sprawy. Wprawdzie mówił, uprzedzał... Ale to mogła być tylko próba. Gdzieś bardzo głęboko w sercu, niby ukłucie cienkiej igły, pojawiła się myśl: "On siebie umie ratować..." Zacisnąłem mocno palce. W każdym z nas żyje dwóch ludzi: jeden pełen jest szlachetnych pragnień, wielkich porywów - drugi gotów jest nawet w trosce o innych ukryć swą małą zazdrość... Gdybyż istniała siła oczyszczająca ludzkie serca! Spostrzegłem także, jak Joel, Onkelos i Jonatan bar Azziel wysunąwszy się z koła strażników, zamiast iść do Antypasa, zwoływali kręcących się w tłumie faryzeuszów. Coś do nich mówili. Widać szły nowe rozkazy. Kiedy jednak zbliżyłem się do rozmawiających, tamci wskazali na mnie ostrzegającym wzrokiem.

Szedłem w pewnej odległości za Sanhedrynem. Pochód posuwał się wzdłuż portyku, minął most, wkroczył na Xystos. Tutaj stał pałac zbudowany przez Antypasa w miejsce dawnego pałacu Heroda, który Rzymianie zabrali dla siebie. W miarę jak płynęły godziny dnia, coraz więcej ludzi, dowiedziawszy się o uwięzieniu Nauczyciela, zbiegało się ze wszystkich stron. W przeładowanym pielgrzymami mieście wieść rozchodziła się niby ogień w stogu słomy. Nawet przygotowania do Paschy nie powstrzymały nikogo. Tłum, który zachowywał się dość cicho przed Antonią, skoro przyszło mu wędrować pochodem z krańca na kraniec miasta, ulegał dziecinnej chęci krzyczenia, wycia, gwizdania. Sprawa z wolna zaczęła ludzi wciągać i roznamiętniać - niby wyścigi na hipodromie, którymi Herod splugawił zbocze Syjonu. Dyskutowano coraz zawzięciej: "To Mesjasz..." "Co mówisz? To zwyczajny Galilejczyk! Mesjasz nie dałby się uderzyć." "Uleczył moją żonę... Mesjasz zwycięży Edom... Pamiętacie, jak dał wzrok Mateuszowi synowi Chuza?" "Ale opowiadał, że świątynia zostanie rozwalona... To wyklęty..." Nagle usłyszałem koło siebie, jak jeden z faryzeuszy powiedział do otaczających go ludzi: "Nie zapominajcie, że Rzymianie uwalniali zawsze przed Paschą jednego więźnia. Trzeba o to wołać..." "Słusznie, słusznie - odpowiadano. - Muszą uwolnić, przeklęci. Już my im pokrzyczymy..." "Wołajcie o Barabasza. On z nimi walczył..." - podsuwał faryzeusz. Barabasza? Aż otworzyłem usta ze zdziwienia. Cóż za pomysł? Ten krwawy bandyta nigdy nie porywał się na Rzymian. Jego łupem bywała tylko bezbronna ludność. Sami saduceusze prosili niegdyś Piłata, by uwolnił miasto od tego łotra. A teraz podmawia się ludzi, by o niego wołali? Tymczasem czoło pochodu stanęło przed pałacem. Zaczęły się pertraktacje z filiarchą Antypasa, bo nikt z członków Sanhedrynu nie chciał wejść do środka, nie ufając czystości domu tetrarchy, on zaś odmawiał wyjścia przed pałac (wiemy dlaczego - boi się ludzi). W końcu Więźnia powierzono czterem trackim żołnierzom gwardii tetrarchy i wprowadzono do środka. Kapłani, doktorzy i cały motłoch pozostał na ulicy.

Nie czekaliśmy długo. Zrobił się ruch pod kolumnami i straż znowu wyprowadziła Nauczyciela. Miał jak poprzednio związane ręce i pas ze sznurami, ale na odzież, zbrudzoną i poszarpaną, narzucono Mu białe prześcieradło. Filiarcha nie schodząc z wysokich schodów prowadzących do pałacu oznajmił:

- Najdostojniejszy król Galilei i Perei Herod syn Heroda poleca wam, czcigodni, powiedzieć dostojnemu prokuratorowi, że dziękuje mu za przysłanie Więźnia...

- Nie jesteśmy gońcami króla Antypasa! - krzyknął z oburzeniem Jonatas.

- Tak powiedział król. - Grek zrobił gest, którym się pragnął uniewinnić. - A Więźnia wam oddaje. Sądzić Go nie będzie. To Człowiek niespełna rozumu...

Traccy żołnierze zepchnęli Nauczyciela z marmurowych schodów. Znowu końce sznurów znalazły się w rękach strażników świątyni. Kajfasz powiedział coś do nich głosem zduszonym od wściekłości. Wtedy zaczęli Go z zawziętości bić i szarpać. Pochód zawrócił ku świątyni, strażnicy zaś nie przestawali idąc katować swego Więźnia. Popychano Go, targano za łańcuch i kopano, gdy upadł. Pomyślałem z przerażeniem, że może, nie uzyskawszy przeciwko Niemu wyroku, chcą Go po prostu zabić.

Znowu stanęliśmy przed bramą Antonii. Na binie pojawił się Piłat uśmiechnięty drwiąco:

- I cóż? Tetrarcha także nie znalazł w Nim zbrodni wymyślonych przez was? Radcy Sanhedrynu nie odpowiedzieli, choć widać było, że zaciskają z gniewu zęby i pięści. Kajfasz zwrócił swą purpurową twarz ku rabbi Jonatanowi, a ten w odpowiedzi skinął lekko głową. Nurkujący w tłumie faryzeusze zaczęli szeptać: "Teraz krzyczcie! Teraz!" Gdzieś w tylnych szeregach zerwało się kilka głosów:

- Więźnia! Wypuść więźnia! Głosy poczęły rosnąć w siłę, łączyły się:

- Więźnia! Chcemy więźnia! Po chwili krzyczała już cała ulica:

- Wypuść nam więźnia!

- Czegóż oni się drą? - zapytał Piłat Jonatasa.

- Zwykle, dostojny prokuratorze, wypuszczałeś w dzień Paschy jednego z więźniów... - odpowiedział siląc się na grzeczność syn Ananiasza. - Właśnie o to proszą...

Tłum upajając się swoją liczebnością i siłą wrzeszczał, aż dzwoniło w uszach:

- Więźnia! Wypuść więźnia! Wypuść więźnia! Piłat uśmiechnął się zjadliwie. Musiała mu sprawiać przyjemność ta ciągła gra przeciwko dawnym przyjaciołom. Dał znak, że chce mówić, cierpliwie czekał, aż ucichnie ostatnie spóźnione słowo niby ostatni kamień osypującej się lawiny.

- Chcecie, abym wam uwolnił więźnia? Nie odmawiam... - Podniósł głos i wzrok ponad głowy ludzi Sanhedrynu. Patrzył w ulicę oblepioną ludźmi niby gałąź, którą obsiadł rój pszczół. - Mam ich dwóch: Jezusa, którego nazywacie Mesjaszem, a którego wasi starsi przyprowadzili właśnie do mnie - i Barabasza... Którego z nich chcecie, abym wam wypuścił? Zrobiła się cisza jak makiem zasiał. Po wygolonych policzkach Piłata przemknął uśmiech triumfu. To posunięcie udało mu się! Tłum, który dotychczas był tylko widzem całej sprawy, powinien był odpowiedzieć rozsądnie. Barabasz przez dwa lata był postrachem kupców i pielgrzymów. Ale oczekując niecierpliwie głosu tłumu nie łudziłem się postawą Piłata. Jemu nie zależało wcale na życiu Nauczyciela: chciał jedynie przeciwstawić się woli Sanhedrynu. Walczyłby tak samo, gdyby chodziło o każdego innego człowieka. Za tamte dwie klęski, uważał, należy mu się więcej niż jedno zwycięstwo.

Nagle z tłumu podniósł się pojedynczy głos (na pewno jednego z chaberim - wiem przecież, jakim językiem mówią amhaarece):

- Wypuść Barabasza!

- Wypuść Barabasza! - powtórzyło kilku innych.

Gdyby był powiedział spokojnie: "Popatrzcie na tych, którzy wołają o Barabasza: to nie są wasi ludzie..." - jestem przekonany, że nikt by tego żądania nie postawił po raz drugi. Nauczyciel dokonał nie tylko wielu dzieł miłosierdzia: On także ośmieszał faryzeuszów i rozpędził saducejskie targowisko, na którym lud był okradany. Gra Jego oskarżycieli była do najwyższego stopnia ryzykowna. Lecz nie przypuszczałem, że nasza starszyzna tak dobrze zna prokuratora. Piłat wpadł w potrzask: nie mógł się lepiej odezwać, niż kiedy niecierpliwie, drwiąco a zarazem rozkazująco, jakby nie słysząc głosów, powiedział:

- No, prędko! Już wybraaliście? Więc chcecie Jezusa? A może który z was woli bandytę zamiast Cieśli z Nazaretu? Nie? Więc wypuszczę Jezusa...

- Nie! - rozległo się. - Nie! Nie! Chcemy Barabasza! - Tym razem głosów było więcej. Tłum jest jak dziecko, które póty daje sobą kierować, póki nie ma świadomości, że ulega cudzej woli. - Wypuść Barabasza! Wypuść Barabasza! Chcemy Barabasza!

- Barabasza? - powtórzył głosem zdziwionym, pełnym złości. Teraz już wiedziałem, co się stanie. Ludzie na ulicy zrozumieli, że Piłat broni Nauczyciela. A im również nie chodziło o Jego życie, ale o zwycięstwo. Walka przeciwko saduceuszom i faryzeuszom przemieniła się w walkę z Rzymianinem. Nad nim chcieli odnieść triumf. Kto raz zwyciężył - chce zwyciężyć po raz drugi. A jego chwiejne słowa zdawały się mówić o jego słabości. Tłum czuje instynktem niepewność przeciwnika. Tysiąc głosów wrzasnęło od razu:

- Wypuść Barabasza! Barabasza!

- Barabasza! - podniósł się tumult. - Barabasza! - Teraz krzyczeli wszyscy, ile sił w gardłach. Barabasz to nie było już imię człowieka, ale hasło. - Barabasza! Wypuść Barabasza! Na twarzy Piłata odmalował się gniew. Musiał być wściekły, że oddał swą broń w ręce tłumu, ten zaś obrócił ją przeciwko niemu. Mały grecki efeb, jakich pełno na dworach, podszedł do niego z tyłu i coś mu prędko powiedział. Widziałem, jak po policzkach Piłata przebiegł nagły skurcz. Oczy mu błysnęły niespokojnie. Rzucił chłopcu krótkie słowo. Oparł dłonie na balustradzie okna, wychylił się. Mówił ciągle ponad głowami ludzi świątyni, jakby wciąż sądził, że zdoła ich przekrzyczeć:

- Więc chcecie Barabasza, a nie Jezusa?

- Barabasza! - wyła ulica jednym głosem.

- A co mam zrobić z Jezusem? Na chwilę znowu ucichło. Serce biło mi jak młotem. Gdybym był krzyknął: "Uwolnij Go także!", tłum może by poszedł za mną! Na pewno... Ale ja nie umiem kierować masą ludzką... Nie lubię tłumu... Boję się go... Ogarnął mnie lęk i nieśmiałość. Głos mi uwiązł w gardle. Posłyszałem, jak krzyczą znowu porozrzucani w tłumie faryzeusze: "Ukrzyżuj Go!" Pot mi wystąpił na czoło, powietrza zabrakło w płucach. "Ukrzyżuj Go!" - powtórzyli ci sami, którzy rzucili hasło. Wydawało się niepodobieństwem, aby wielotysięczny tłum uległ ich woli. Lecz znowu naszym pomógł Piłat. Wszyscy zebrani widzieli, jak wykrzywił się, zgrzytnął zębami, jak ze złością uderzył pięścią w mur. Na ten widok wszyscy zawyli triumfalnie:

- Ukrzyżuj Go! Teraz zwrócił się do ludzi świątyni i synagogi:

- Chcecie więc, abym znowu krzyżował? - zapytał z ironią. - Sami teraz o to prosicie?

- Lud chce... - odpowiedział Jonatas, rozkładając ręce.

Głosy rozlegały się, nie milknąc ani na chwilę:

- Ukrzyżuj Go! Ukrzyżuj Go! Zwyciężony prokurator zagryzł wargi. Dwa razy odwołał się do tłumu i dwa razy doznał zawodu. Ale w tym barbarzyńcy, któremu podobno marzyły się kiedyś wawrzyny wodza, tkwił upór i pragnienie, aby za wszelką cenę rzucić tłum przeciwko kapłanom. Zresztą rozumiem go: jedno takie zwycięstwo uczyniłoby zeń kogoś, kto cieszy się nie znaną dotychczas sławą człowieka umiejącego rządzić Judeą. Dotychczas nikt tego nie umiał zrobić. Cesarz potrafiłby się na tym poznać. I kto wie, jaki byłby skutek takiego sukcesu. To była ciągle gra spraw wyrastających ponad głowę Nauczyciela. Jego życie stanowiło w tej grze tylko stawkę.

Twarz Piłata miała teraz taki wyraz jak twarz wodza, który zaufał pewnemu manewrowi i dla zapewnienia jego skuteczności gotów jest poświęcić wszystkich swoich ludzi. Przywołał setnika. Za chwilę kilku żołnierzy wyszło przed bramę i odebrało Nauczyciela z rąk strażników. Piłat zszedł z biny. Widziałem, jak znowu usiadł na swym krześle. Więźnia poprowadzono gdzieś dalej, w głąb litostrotosu. Nie mogłem zobaczyć, dokąd i po co. Ale byli tacy, którzy widzieli. Za chwilę poprzez ciżbę niby wiatr po gałęziach palmy przebiegł szmer: "Biczują Go!"

Trwało to dosyć długo. Ludzie stali w ciszy, już w napięciu, już żądni krwi prokuratora, którą miał za niego przelać Nauczyciel. Z głębi dziedzińca dolatywały pokrzykiwaia żołnierzy i ich śmiechy, a z dala od świątyni - beczenie baranów ofiarnych. Zdawało się także, że słyszę klaskanie strasznych rzymskich batów. Ludzie obok mnie oddychali prędko, głośno. Przyszło mi do głowy: "Jeśli to dłużej potrwa, zamiast o śmierć - zaczną wołać o litość". Ale omyliłem się: biczowanie rozpalało ich zmysły, czyniło ich tym niecierpliwszymi ostatniego aktu kaźni.

Potem zobaczyłem, jak gromada żołnierzy zbliża się do prokuratora. On powstał i patrzył na nich czas jakiś. Nie na nich - między nimi był ktoś, domyśliłem się od razu kto. Wreszcie prokurator skierował się ku schodom. Za nim szli żołnierze. Bez słowa stanął w oknie. W drugim obok pojawił się Nauczyciel.

- To przecież Człowiek... - usłyszałem głos Piłata.

Miałem oczy zamknięte, zaciśnięte, gardło zdławione, w płucach brakło tchu, żołądek podszedł aż pod przełyk, jasne płaty przelatywały pod zasłoną powiek, serce huśtało się jak dzwonek na szyi biegnącej owcy... To nie był już Nauczyciel... To nie był już nikt... "Rut, Rut!" - myślałem. Rut także w pewnej chwili przestała być sobą... W prostokącie okna widziałem odkrytą od głowy do kolan krwawą, żałosną maszkarę... Człowieka odartego ze skóry... Nieruchoma głowa na zesztywniałej szyi dźwigała niby zabawny bezlistny wieniec opaskę z cierni. Pod nią były oczy, a raczej ciemne doły, w których nie wiadomo, czy jeszcze tliło się życie. Pokapane krwią policzki, unurzana we krwi broda. Reszta ciała była także krwawą miazgą. Szkarłatna płachta, którą żołnierze zarzucili na podarte ramiona, przywarła do ran niby tysiącem ssawek, nadawała Człowiekowi wygląd tłocznika, który odszedł dopiero co od prasy. Po piersiach, rękach i udach płynęła strumykami krew skapując na ziemię. Usta Tego, który był Nauczycielem, opadły martwo. W skrępowanych dłoniach tkwiła wetknięta trzcina...

Z pierwszych szeregów doszedł mnie krzyk:

- Ukrzyżuj Go! Wydawało mi się niemal, że i ja zawołałem: "Ukrzyżuj Go! Niech się to skończy! Na to nie można patrzeć!"

- Ukrzyżuj Go! - wołano przede mną i za mną.

- Wy Go sami ukrzyżujcie! - zawołał ze złością Piłat.

Odezwał się rabbi Jonatan:

- Czy to znaczy, dostojny prokuratorze, że chcesz Go puścić wolno? My Go przecież ukrzyżować nie możemy. A On musi zginąć, bo opowiadał, że jest Synem Najwyższego...

Znowu ujrzałem na gładkiej twarzy Piłata ten sam skurcz co poprzednio, gdy mały efeb przyniósł mu jakąś wiadomość. Obejrzał się na swoich, jakby chcąc się upewnić, że są obok. Nawet ja czytałem strach w jego oczach. Bez słowa zszedł na podwórzec. Widziałem go, jak zapadł w swe krzesło, w objęcia skrzydeł złotego orła. Żołnierze przyprowadzili Więźnia przed niego. Wtedy podniósł się. Biała sylwetka stała obok czerwonej. Rozmawiali. Piłat założył ręce za siebie. Ciężko kilka razy przeszedł się tam i z powrotem. Powoli wrócił na binę.

Nie patrzyłem na niego - patrzyłem pełen rozpaczy na czerwoną postać tam, na podwórzu. Zdawało mi się, że przeżywam po raz drugi... To było to samo, co wtedy: ta sama przeraźliwa świadomość, że to nie ja cierpię, choć wolałbym cierpieć, bo może wtedy mógłbym zająć się swoim bólem... A jednocześnie z dna serca podnosił się odurzający opar ulgi, że to jednak nie ja...

- Ostatni raz wam mówię - słyszałem głos Piłata, lecz nie czułem przekonania w tonie jego głosu - że nie widzę zbrodni tego Człowieka. Ukarałem Go i puszczę...

- Ukrzyżuj Go! - wył tłum.

- Ukrzyżuj Go! - krzyczeli kapłani, lewici i saduceusze.

- Ukrzyżuj Go! - rozległo się wśród faryzeuszów i doktorów.

- Przecież to wasz król... - Piłat zachowywał się jak uwiązany pies, który w napadzie bezsilnego gniewu szarpie swoją podściółkę. - Chcecie, abym waszego króla ukrzyżował?

- Nie mamy króla - doszło mnie wśród wrzawy; to mówił Jonatas - ale cesarza...

- Czy chcesz, abyśmy znowu pojechali na Capri ze skargą na ciebie? - rzekł ktoś inny, chyba sam Ananiasz.

- Ukrzyżuj Go! Ukrzyżuj Go! - dochodziło ze wszystkich stron.

- Tłum nie ustąpi... - padło spośród saduceuszy.

- Dojdzie do rozlewu krwi! - zawołał rabbi Onkelos.

- Wiesz, jak tego nie lubią w Rzymie...

- Ukrzyżuj Go! Słyszysz?! - wrzeszczał chrapliwie Kajfasz. - Zabrałeś złoto... Teraz ukrzyżuj...

- Ukrzyżuj! - rozlegało się coraz natarczywiej.

- Czy chcesz znowu tego, co było w Cezarei? - pytał dalej Ananiasz.

- Ten Człowiek musi zginąć! - pienił się rabbi Jonatan.

- śmierć bluźniercy!

- Ukrzyżuj Go!

- Dobrze - powiedział wreszcie przez zaciśnięte zęby. To był teraz wódz, który przegrał i którego bojowy zapał zamienia się w zimną pogardę dla całego świata. Zszedł ze schodów, siadł na swym krześle. Jeszcze czepiała się mnie odrobina nieuzasadnionej nadziei... Wypowiedział kilka słów, wyprostowany, z dłońmi opartymi o kolana. Mogła to być przerażająca rzymska formułka: "Ibis ad crucem"! Kiedy z kolei zwrócił się do liktora, widziałem, że tak się właśnie stało. Na podwórzu zrobił się ruch: żołnierze wychodzili, ustawiali się w szereg. Wyprowadzono konia. Skryba porzucił swe tabliczki, a wypisywał coś na dużej desce...

Jeszcze raz prokurator pojawił się w oknie. Obok niego stał efeb z dzbankiem i miską. Gestem kapłana kazał wylać wodę na ręce. Otrząsając je - powiedział:

- Nie biorę odpowiedzialności za tę krew...

- My ją bierzemy! - krzyknął Kajfasz.

- My! - zawołał Jonatan bar Azziel, a za nim rozstawieni w tłumie faryzeusze.

- My! - powtarzał, sam, nie wiedząc, co krzyczy, upojony zwycięstwem tłum.

Wreszcie z bramy wynurzył się pochód. Poprzedzał go setnik na koniu i dwudziestka może żołnierzy. Za nimi ujrzałem Nauczyciela. Był już w swojej odzieży, która jednak zbrudzona i okrwawiona wyglądała jak łachmany żebraka. Belka krzyża przywalała Mu ramiona; spod niej sztywno wznosiła się obolała głowa w cierniowej obręczy. Jego krok był chwiejny, prawie błędny; gdyby pachołcy nie trzymali Go za sznury u pasa, można by myśleć, że zboczy z drogi i wejdzie ślepo w tłum. Tuż za Nim, równie zgarbieni pod krzyżami, szli dwaj ludzie z bandy Barabasza; czekała ich śmierć, która ominęła przywódcę. Pochód zamykała reszta centurii. Tłum rozstąpił się, ale na widok krwawej, potykającej się postaci wybuchnął rykiem. Dla motłochu był to w tej chwili tylko ktoś, kogo chciał ocalić Rzymianin, a kogo udało się wyrwać z jego rąk. Pięści unosiły się w górę. W stronę Mistrza posypały się kamienie i ogryzki. Żołnierze musieli ustawić się w kordon także po bokach, aby zasłonić Więźnia przed ciosami. Piłat nie schodząc z biny patrzył z pogardą na oddalający się konwój. Nagle pod samą bramę, prawie na próg twierdzy, wpadł Kajfasz. Zapluwał się wściekłością; broda, łańcuch, płaszcz, szerokie rękawy - wszystko to latało wokół niego niby chmara ptactwa. Pieniąc się i wymachując rękami wrzeszczał:

- Coś ty zrobił? Dlaczego tak napisałeś? Co? Co? Tak nie może być! Zrozumiałem. Jeden z pachołków idąc obok Nauczyciela niósł pod pachą tablicę, na której Piłat kazał napisać w trzech językach winę Skazanego: "Jezus z Nazaretu, król judejski".

- Coś ty kazał napisać?! Wziąłeś złoto... - zanosił się Kajfasz. Inni saduceusze i faryzeusze także podbiegli, pełni gniewu, pod binę. - Każ to zmienić! Napisz: "Kłamca, oszust, zwodziciel, który kazał nazywać się królem..."

Ale Piłat wzruszył ramionami. Był jak człowiek, który z dna swej klęski przestał się już liczyć z przeciwnikami. Odwracając się do nich, rzucił przez ramię:

- Napisałem i nie zmienię...

Nie widziałem, jak Go prowadzili. Pochód zstępował w dół, potem z dna Tyropeonu wędrował w górę ku bramie miejskiej. Wrzaski ludzi, którzy towarzyszyli z bliska skazańcom, nie ustawały ani na chwilę. Ale również w postępowaniu tych, którzy jak ja szli z tyłu, widać było gorączkowe podniecenie. Rzucali się co chwila do przodu, dyszeli, popychali się gwałtownie, wspinając się na palce, usiłowali coś zobaczyć nad głowami poprzedników. Rozmowy ucichły: ludzie wymieniali tylko krótkie, gorączkowe uwagi. Gdy pochód stawał, wszyscy jednocześnie zaczynali się cisnąć naprzód. Oczy idących były błędne, ręce ich drżały.

Wlokłem się daleko na końcu pochodu, złamany całkowicie. Zabrakło mi odwagi, aby iść obok Nauczyciela. Pozostawiłem Go samego... Ale bałem się, bałem widoku Jego twarzy zmalałej pod brzemieniem cierniowego wieńca, Jego oczu zda się wbitych w głąb czaszki... Gdy stawaliśmy, w krzyku, który wtedy urastał, słyszałem słowa wyrażające jakby dziką radość. "Upadł! Leży! Upadł! Wstawaj! Wstawaj! Prędzej! Ruszaj się!" Tego także nie miałem odwagi zobaczyć. Ileż to już razy w życiu stchórzyłem przed widokiem bólu. Coraz trudniej było mi iść, potykałem się... W pewnej chwili spoglądając na ziemię zobaczyłem na kamiennych flizach czerwony ślad stopy. Byłem pewny, że to Jego noga zostawiła ten odcisk. On był jedną raną, od głowy poprzebijanej kolcami do stóp porozdzieranych na ostrych kamieniach... Nie było na nIm ani jednego zdrowego miejsca... Drżałem na myśl, że Go znów zobaczę... Dlaczego ciało ludzkie, które posiada tyle ponęt, jest także najokropniejszym widokiem, jaki tylko można sobie wyobrazić? Szedłem dalej. MInęliśmy bramę. Pochód skręcił pod małe wzniesienie między drogą a murami i zatrzymał się. Na szczycie wzgórza zamiast drzew sterczało kilka nagich słupów. Kamieniste zbocze, tu i tam łyse jak skóra sparszywiałego osła, porośnięte szarym zielskiem, było także cmentarzem skazańców. Namalowane na skale białe znaki służyły za ostrzeżenie dla tych, którzy lękali się zanieczyszczenia. Szanujący się wierni szli ścieżką, na której mogło postępować jednocześnie tylko dwóch lub trzech ludzi. To spowodowało zatrzymanie się pochodu. Ale niecierpliwa i nie dbająca o czystość hałastra pognała na przełaj przez groby i kamienie.

Kiedy zdołałem dojść na szczyt, krzyżowanie już się skończyło. Dwaj bandyci zostali wciągnięci na stojące na skraju słupy. Dla Nauczyciela kaci przeznaczyli słup środkowy, wyższy niż inne. Po jego ogładzonej powierzchni spłynęła krew wielu przestępców i wsiąkła w drzewo niby wracająca w pień żywica. Deska z obraźliwym napisem była już przybita i wielu pokazywało ją sobie palcami, ciskając przekleństwa na Piłata. Na chwilę nad głowami ciżby zobaczyłem głowę Mistrza. Ale zaraz znikła; oprawcy kazali Mu się położyć. Mimo gwaru usłyszałem ciężki stuk młota. Potem ktoś wydał komendę, a pachołcy stojący z tyłu za palem zaczęli ciągnąć linę. Poprzeczka uniosła się wolno w górę, a wraz z nią rozpięty na niej Nauczyciel. Miał usta otwarte, głowę sztywno odchyloną, wszystkie mięśnie napięte... Ukazanie się rozkrzyżowanego ciała powitał wrzask. Ludzie nie wiedzieli, co krzyczeć, wydawali więc tylko dziwaczny długi dźwięk podobny nawoływaniu się zagubionych w górach. Belka sunąc po palu natrafiła wreszcie na nacięcie. Po naciągniętej, poszarpanej skórze przebiegł dreszcz bólu. Znowu rozległ się tępy stuk młota. Ktoś u dołu przybijał stopy.

Nauczyciel wisiał między szarobłękitnym niebem a szczytem wzgórza pokrytym kłębiącą się czarną masą ludzką. Jego ciało prężyło się, jakby chciał oderwać się od krzyża. Kaci, przybijając Go, naciągnęli Mu ręce z całych sił, co sprawiło, że wydęta nad miarę pierś nie mogła opaść. Dusił się. Twarz Mu zsiniała, żyły na szyi rozdęły się aż do pęknięcia, z otwartych ust wydobywał się świszczący oddech. Poza wąską przepaską był zupełnie nagi i Jego odkryte ciało teraz dopiero ukazywało wszystkie ślady doznanych męczarni. To była naprawdę jedna rana, otwarty, ropiejący wrzód... Nie mogłem na Niego nie patrzeć i nie mogłem tego widoku znieść... W Jego męce było coś więcej niż sam ból: coś niby żałosna, bezradna wstydliwość, którą pogwałcono... Znowu przypomniałem sobie Rut: jej oczy, gdy lekarze zdejmowali nakrycie z jej zniekształconego ciała... Myśl o niej nie opuszcza mnie ani na chwilę. Jakby to ona wisiała obok Niego... Zdawało mi się, że słyszę prawie wśród zdyszanych oddechów wiszących - także jej oddech...

Tłum przycichł. Ci i tamci o czymś ze sobą rozmawiali, jakaś kobieta nagle zaszlochała. Ale jakby za mało było jeszcze tej męki, ktoś z tłumu zawołał:

- Hej, ty! A może zejdziesz z krzyża? W tym głosie była drwina, ale było chyba także rozpaczliwe wezwanie. Kilka innych głosów z rozmaitych stron powtórzyło:

- Zejdź z krzyża! No? Dlaczego nie schodzisz? Umiałeś gadać i robić cuda... Dlaczego nic teraz nie gadasz? Zejdź z krzyża! Hałas rósł. Im więcej było tych wołań, tym bardziej głosy zdawały się brzmieć natarczywie i gorączkowo.

- Zejdź z krzyża! Zejdź z krzyża! Ty rozwalaczu świątyni! Ty oszuście! Ty zwodzicielu! Zejdź z krzyża! Ty bajczarzu! Mesjaszu! Zejdź z krzyża! Ty królu! Ty Synu Przedwiecznego! Zejdź z krzyża! Zejdź! Zejdź! Wydało mi się, że jeden z głosów dochodził także z góry. Podniosłem głowę. Tak - to wołał ukrzyżowany rozbójnik.

- Zejdź! Zejdź! Słyszysz? Zobaczyłem, jak Nauczyciel poruszył swą umęczoną głową i zwrócił oczy ku niemu. Nie było w tym spojrzeniu ani gniewu, ani wyrzutu. Ale rozbójnik, jakby tym właśnie dotknięty, wydął piersi i zebrawszy resztę śliny plunął w stronę Nauczyciela. Zacharczał:

- Ty... kłamco...

Wtedy odezwał się drugi, wiszący na prawo od Nauczyciela:

- Głupcze! Bluźnisz... Wiesz, za co umieramy... Ale On... On.... - głos mu się rwał. Jemu także brakło oddechu. - Rabbi... - zwrócił się do Nauczyciela - jeżeli... idziesz... do Twego Królestwa... może... będziesz... pamiętał... o mnie...

Znowu widziałem Jego głowę, jak obróciła się wolno na odrętwiałej szyi. Nie mogłem wprost uwierzyć, ale po Jego twarzy zapuchłej i okrwawionej przemknął niby cień cienia uśmiechu.

- Dziś... będziemy... tam... razem... - powiedział.

I znowu ciężko dyszał, łapiąc powietrze szeroko otwartymi ustami.

Niespodziewanie uświadomiłem sobie, że krzyki wokół krzyżów przycichły. Stojąc z oczami wlepionymi w Nauczyciela nie zauważyłem zjawiska, które wywołało powszechne zaniepokojenie. Ludzie zamiast zajmować się skazańcami rozglądali się niespokojnie na wszystkie strony. Blask słońca utracił swą jaskrawość, a potem zupełnie przygasł. Nie wiadomo kiedy znad wzgórz okolicznych wypełzły rude tumany niby mgła lub dym rozwleczony w mokrym, dżdżystym powietrzu. Choć to była środkowa godzina dnia, robiło się coraz ciemniej. Zerwał się wiatr uderzając to z jednej, to z drugiej strony i podnosząc małe kolumny pyłu. Na niebie, które barwą przypominało coraz bardziej spieczoną upałem pustynię judzką, zagubione gdzieś za mgłą słońce pozostawiło po sobie tylko okruchy blasku niby rzadkie gwiazdy. Ktoś krzyknął: "Ziemia się trzęsie!" i choć tego nie poczułem, ogarnął mnie ślepy, zwierzęcy strach. Nie tylko mnie. Stłoczony motłoch rozsypał się od razu jak stado wróbli, między które padnie kamień. Wszyscy biegli na dół wydając trwożliwy pomruk. Pozostali na szczycie tylko przedstawiciele Sanhedrynu, żołnierze i garstka odważniejszych. wiatr kręcił, dął, gwizdał, w jego podmuchach słychać było niby ludzkie wołania pełne przerażenia. Ciągle ciemniało, jakby z nieba padał na ziemię deszcz popiołu. W różowoburym blasku, jaki jeszcze tlił się i rozjaśniał otaczający nas mrok, widać było tylko najbliższe przedmioty. Mur miejski i droga do Joppy zagubiły się. Zbliżyłem się do krzyża. Nie było tu teraz prawie nikogo: kilku żołnierzy kręciło się niespokojnie, kilka postaci w płaszczach zarzuconych na głowę przywarło prawie do słupa, na którym wisiał Nauczyciel, kilka innych stało opodal zbitą gromadką niby stado spłoszonych owiec.

- Słyszałeś? - zapytał ktoś obok mnie. - Eliasza wzywał...

- Pójdę, dam Mu pić... - odpowiedział tamtemu drugi głos. - Zawołał o wodę...

- Niech Eliasz przyjdzie i sam Mu poda... - na poły ironicznie, na poły lękliwie rzucił trzeci.

Obejrzałem się: ludzi Sanhedrynu już nie było. Odeszli, zostawiając niby na straży jednego faryzeusza.

Zbliżyłem się do krzyża. Wiatr bił ostrymi ziarenkami żwiru. Ciężki słup kołysał się, lekko skrzypiąc. Wśród tych, którzy stali pod nim, było kilka kobiet i jeden mężczyzna. Poznałem: to był Jan syn Zebedeusza. Obok niego zobaczyłem Matkę Nauczyciela. Miała twarz zwróconą w górę, zastygłą w bólu, jakby wykutą z kamienia. Jej dłoń opierała się na skrzypiącym drzewie. Z góry wolno spływały na jej palce strumyczki krwi. "Jego krew - myślałem - łączy się na tym drzewie z krwią największych grzeszników..." Z mroku dochodziło Jego rzężenie. Było chyba jeszcze głośniejsze, jeszcze szybsze i bardziej rwane. Na wysokości oczu miałem Jego stopy, założone jedna na drugą i przebite długim gwoździem. Napięcie mięśni widać było nawet w rozstawionych i wyprężonych palcach...

W słońcu nie miałem odwagi patrzeć na Niego. Ale w tym mroku czułem się spokojniejszy stojąc tuż pod krzyżem, na którym On wisiał. "Coś się chyba teraz stanie - przelatywało mi przez głowę. - Ten mrok, ta noc w środku dnia, to przerażające napięcie musi się wreszcie skończyć. Musi... Albo On jest naprawdę kimś, albo..." Nieoczekiwanie doleciał mnie z góry głos roztargany na pojedyncze słowa. Zaczął się cicho, potem przelał się w długi krzyk podobny do zawodzenia nocnego ptaka. Zdawało mi się, że słyszę:

- Abba... w ręce... Twoje...

Podniosłem głowę. Nasłuchiwałem. Teraz nie było już nic słychać, tylko pal skrzypiał i chrzęścił, a wiatr gwizdał. Widziałem, że tamci nasłuchiwali także. Nic więcej nie przychodziło. Mrok zakrył postać nad nami i tylko wydało mi się, że kolana Wiszącego ugięły się mocniej i tak już zostały.

Jan powiedział: "Umarł" i zakrył twarz dłońmi. Kobiety poczęły płakać. Uderzyły głowami o ziemię. Tylko Matka pozostała jak poprzednio - z twarzą suchą, podniesioną w górę, nieruchomą i zszarzałą. Stałem dalej nieporuszony, z oczami utkwionymi w przybite stopy. Doleciały mnie z tyłu słowa wypowiedziane po grecku przez jednego z żołnierzy:

- To nie mógł być człowiek zwyczajny...

Tkwiłem bezradnie, jakbym był jeszcze jednym słupem wbitym w białą skałę. "Więc umarł..." - myślałem. Dla tych ludzi, którzy widzieli w Nim Syna Najwyższego, to musi być klęska nad klęskami... Ale i dla mnie... Przyznaję: oczekiwałem, że jednak coś się stanie... Niby wspomnienie policzka piekła mnie pamięć tamtej myśli, że On siebie umie ratować... Nie potrafił! Ale i my Jego... Ja sam... Broniłem Go przecież, naraziłem się na zatarg z całym Sanhedrynem i z Wielką Radą. A jednak nie mam uczucia, że zrobiłem wszystko. To samo było wtedy, gdy Rut umarła... Lecz cóż mogłem jeszcze zrobić? Jak nie widziałem, kiedy zaczęło się ściemniać, tak teraz nie wiem, kiedy ponury opar zaczął się rozwiewać. Dzień wracał... Z rudej mgły wynurzały się skały, wzgórza, zębaty mur miejski, pusta w tej chwili droga... Podniosłem głowę. On wisiał ciężko, nie uniesiony napięciem mięśni. Głowa opadła Mu na pierś, ręce wyciągnęły się jak zwiotczałe liny. Sinofioletowa twarz pobladła. Miałem nad sobą nie domknięte oczy i wpół otwarte usta, w których widać było zęby... Ciało w ostatnim spazmie skręciło się pokracznie. Wobec tego skurczu tamte dwa ciała wydawały się greckimi rzeźbami; zachowały proporcje ludzkie. Tutaj nie było żadnej proporcji, żadnej harmonii. Jakby, zanim umarł na krzyżu, dotknął Go trąd i paraliż. Jakby wszystkie choroby świata wystąpiły na tym ciele...

W tej śmierci nie było nic z dostojeństwa. Jedna krzycząca zgroza, na którą chciało się jak najszybciej narzucić jakąś płachtę... Tamci dwaj jeszcze żyli: widziałem ich dławiących się resztką powietrza. Za parę godzin umrą i będą jak On... Jedna z naszych pociech wobec śmierci to jest wiara w jej majestat... Ale naprawdę nie ma ona żadnego majestatu! Umiera się w buncie. Cała rozpacz przemocy była wypisana na zwisającej nade mną twarzy. Nie mogłem oderwać od niej oczu. Znasz przyciągającą siłę zwierciadła i niezrozumiałą potrzebę robienia przed nim grymasów? To ciało wydawało się zwierciadłem. Widziało się w nim swoją twarz... Nie mogłem zmusić się, by odejść. Zdawało się, że będę tak stał bez końca. To, co w żyjących było zgrozą, w umarłym nabierało cech ohydy... Nie mam do Niego żalu, że umarł. Ale nie mogę wyrwać z serca urazy, że w taki sposób mógł umrzeć! Na tym słupie umierały dziesiątki ludzi. Tak samo chrapali, rzęzili, zanosili się czkawką, zgrzytali zębami... A potem obwiśli... Nic Mu nie przyszło z mojej bliskości. Umiera się samemu... Nie usłyszałem ostatniego westchnienia Rut, jak słyszałem Jego krzyk... A przecież tak podobnie umierali, jakby obok siebie... Z dala ode mnie - i bardzo blisko... Jakby ich śmierć...

Zwróciłem głowę na człowieka na krzyżu z prawej strony. Rzęził i dyszał. Pamiętam, co On jemu powiedział... Tylko takie słowa mówił... Jego śmierć i Jego życie były zawsze jednym błogosławieństwem... A przecież - umarł. Prawda, nierozsądne były bunty Hioba. Dla spierających się nie ma odpowiedzi! A jeżeli On chciał wziąć na siebie całą tę ohydę?... Tyle razy mówiłem: "Dlaczego to mnie spotyka? Właśnie mnie? A może jest inaczej: może to spotyka nie tego, co zawinił, ale tego, co kocha?" Lecz ja tak mało kocham... Tak źle kocham...

Nie żyje... Dzień wraca do swoich codziennych trosk i lęków. Teraz wiem: zacznę sobie wyobrażać, jakie będą skutki moich słów na posiedzeniu Sanhedrynu... Ten, kto umiera, idzie przynajmniej do królestwa ciszy. Może do Jego Królestwa... Gdybyż ono mogło istnieć - mimo tej śmierci! Co bym dał, gdyby On tak samo jak temu zbójowi powiedział był Rut - i gdybym to mógł był słyszeć!

Rudy mrok wreszcie się rozproszył i słońce wymotało się z oparów, nalane czerwienią, jakby złe czy zawstydzone. Siejąca mrok chmura zasunęła się za Górę Oliwną, pozostawiając po sobie w powietrzu zapach, jaki bywa po rozdzieranej piorunami burzy. Znasz to uczucie? Zdaje się nam, że coś się koło nas stało, lecz my ciągle jeszcze nie wiemy, co to było. Targał mną niepokój, nie mogłem się niczym zająć. śpiesznie wróciłem do domu. Poszedłem do izby na górę. Tu wszystko było nietknięte, jak zostało po ich wyjściu w nocy. Służba niczego jeszcze nie sprzątnęła. Na stole leżał lniany obrus, tu i tam sfałdowany, na nim stały dzbanki, czarki i miski, walały się ułomki chleba i kości. Blask słońca spoczywał na stole ciężko jak spracowana dłoń. Rytualne płaszcze i kije podróżne leżały rzucone w kącie obok dużej miski do obmywania nóg i dzbanka z wodą. Siadłem na ławie zamyślony. Patrzyłem na dużą czarę, z której pił Nauczyciel i z której dawał pić innym. Lśniła w słońcu, jakby ociekała miodem. Musiałem wstać, pochylić się nad nią, by się przekonać, że nic w niej nie ma, tak bardzo mi się wydawało, że coś się w niej burzy i bulgocze. A naprawdę nie było w niej nic: stała próżna i pusta jak wypalony kaganek.

Byłem tak zatopiony w myślach, że nie usłyszałem kroków na schodach i dopiero gdy poczułem dotknięcie na ramieniu, podniosłem głowę. To był Józef. Obok niego zobaczyłem Jana syna Zebedeusza. Miał twarz pobladłą, zapuchniętą, skrzywioną płaczem. Potargane włosy spływały mu na czoło, długie rzęsy łopotały szybko jak skrzydła uciekającego ptaka.

Poczułem, że przyszli, aby mnie do czegoś wezwać. Lecz ja pragnąłem tylko ciszy i zapomnienia. Zapytałem niechętnie:

- Czego chcecie? Józef usiadł przy mnie na ławie, położył dłonie na rozsuniętych kolanach.

- Nie wiem, czy już do ciebie doszło, że On nie żyje... - powiedział. - Umarł prędko. Ten chłopak słusznie mówi, że gdy wiadomość o tym dojdzie do Kajfasza, arcykapłan gotów przypomnieć Piłatowi o przepisie Zakonu, który żąda pogrzebania ciała skazańca przed zmierzchem. Wtedy rzucą je do wspólnego dołu. Myślę, że temu Człowiekowi należy się uczciwy pogrzeb, nieprawdaż? A więc jeżeli chcesz, musimy zaraz iść do prokuratora i prosić go, by nam wydał ciało. Czasu niewiele. Za godzinę rozpocznie się szabat.

Podniosłem na Józefa znużony wzrok.

- Chcesz prosić o Jego ciało? Piłat na to się nie zgodzi... - zapewniłem, chcąc się odruchowo uwolnić od tego zamiaru.

- E, może się zgodzi... - powiedział. - Zażąda na pewno pieniędzy, ale powinien się zgodzić. W każdym razie można spróbować. Wydaje mi się, że szanowałeś tego Człowieka...

- Tak, oczywiście że tak... - bąkałem. Dalej szukałem jakiegoś wykrętu. Byłem przerażony tą perspektywą pójścia zaraz do prokuratora, targowania się z nim o ciało, wzięcia na siebie kłopotu pogrzebu, narażania się raz jeszcze saduceuszom i chaberim. To był wysiłek nad moje siły! - Piłat nie zechce dziś z nami rozmawiać - rzekłem. - Jest wściekły. To okrutnik, pijak, zachowuje się jak żołdak. Gotów na nas wylać swój gniew...

Józef patrzył na mnie uważnie.

- To nie jest wykluczone - przyznał. - Znam go dobrze...

Ale ten chłopak tak prosi. Tam także pod krzyżem jest Matka tego Jezusa i jakieś kobiety... Zgodziliśmy się z tym, że Jego skazano niewinnie. Trzeba postępować tak, jak się myśli. Ale rzeczywiście - może będzie lepiej, gdy pójdę do Piłata sam. Prowadziłem z nim nieraz rozmowy. Nigdy go o nic nie prosiłem...

Poderwałem się z ławy.

- Sam nie możesz iść! - wykrzyknąłem. - Skoro się upierasz... - Jego śmierć uczyniła mnie człowiekiem drżącym przed każdym nowym wysiłkiem. - Skoro się upierasz... - powtarzałem ze złością, zapominając o tym, że jeżeli Józef chce starać się o wykupienie ciała Nauczyciela, robi to niewątpliwie przede wszystkim dla mnie. - To się źle skończy, zobaczysz... - gderałem. - Cóż z tego, że Go pogrzebiemy, gdy nie mogliśmy Go obronić?! Ale ty zawsze, kiedy się uprzesz... - Chodziłem po izbie krokiem pełnym złości. Zatrzymałem się, bo mi się znowu wydało, że złocona czara, z której pił Nauczyciel, pełna jest kipiącego płynu. Oczywiście to było tylko złudzenie. Ale ono skierowało moje myśli znowu ku Zmarłemu. Moje rozdrażnienie wydało mi się nagle czymś wstrętnym: jakbym targował się o asa z żebrakiem... "On umarł - uświadomiłem sobie - bo nie chciał ustąpić. Może nie był tym, za kogo Go uważano i za kogo On sam się uważał. Lecz przecież zginął jak bohater... Józef ma rację. Trzeba to bohaterstwo uczcić..."

- Naprawdę pójdę sam... - spokojnie przekonywał mnie Józef. - Jesteś zmęczony...

- Nie! Nie! - zagłuszałem w sobie lęk. - Idę z tobą. Chodźmy.

Ulice były tak zatłoczone, że trudno się było nimi przepchnąć. Ludzie, którzy zamiast robić rankiem przygotowania do Paschy śledzili przebieg sądu i egzekucji, teraz śpieszyli się, by skorzystać z ostatnich chwil dnia. Mimo to szliśmy prędko jak chyba nigdy. Nie pamiętałem, abym kiedy stanął tak nagle przed bramą Antonii. Chmura całkiem się skryła za portykiem Salomona. Niebo było pogodne, słońce biło w wieżę, ona zaś płonęła od tego blasku, jakby była wzniesioną nad miastem pochodnią.

Wymieniliśmy przy bramie swoje imiona i syryjskie chłopię poszło w głąb twierdzy, by powiadomić prokuratora o naszym przybyciu. Trąciłem Józefa w łokieć i przypomniałem mu, że się zanieczyścimy wchodząc do pogańskiego domu. Odpowiedział mi:

- Twój Nauczyciel, Nikodemie, nie przejmowałby się tym na pewno...

Tak, to prawda. Józef miał słuszność. Dla Niego czyn miłosierdzia stał ponad każdym prawem. Ale z drugiej strony: co są warte nauki ukrzyżowanego Nauczyciela? Nie było jednak czasu na rozmyślania: chłopak wrócił i powiedział, że prokurator czeka na nas. Minęliśmy sień, podwórzec i po schodach weszliśmy do atrium. W środku w małym baseniku biła fontanna. Jej widok przypomniał mi od razu historię skradzenia korbanu. Ale właśnie z drugiej strony pojawił się Piłat. Zbliżał się ku nam owinięty w białą togę; na ustach miał uśmiech. Gdyśmy się mu skłonili, podniósł w odpowiedzi w górę swą wielką łapę bykobójcy, na której nosi rycerski pierścień.

- Witajcie - powiedział. - Co was do mnie przywodzi, czcigodni nauczyciele, wieczorem, i to w taki dzień jak dzisiejszy? Przecież to wasze największe święto, nieprawdaż? Rano już wasza starszyzna nie chciała przekroczyć progów mego domu... Jakbym był trędowaty... - Zdawało mi się, że złośliwie kpi, i zrobiło mi się nieswojo. Ale on starał się być naprawdę uprzejmy. Wskazał nam krzesła. Sam usiadł także. Słońce lśniło na jego czaszce, opiętej niby powojem resztkami złotoblond włosów. - Paskudny mrok opadł dzisiaj na miasto - mówił. - Jakby dym z pożaru...

Józef powiedział mu, z czym przychodzimy.

- Co? - zawołał. - Już nie żyje? Niepodobna! - Zdawało mi się jakoś, że wykrzykując to odetchnął jak ktoś, komu wielki ciężar spadł z serca. Rzekł: - Muszę posłać żołnierza, aby to sprawdził... - Uderzył w mały gong i kazał przyjść do siebie setnikowi. Ten zjawił się zaraz w pancerzu i z prętem winnym w ręku. - Słuchaj, Longinie - powiedział prokurator - skocz no mi zaraz tam na wzgórze i sprawdź, czy to prawda, co mi tu mówią nauczyciele, że Galilejczyk już umarł.

Setnik wyszedł, Piłat wstał i podszedł do balustrady tarasu, którym atrium otwiera się na stronę miasta. Ponad dachami domów widać stąd było Golgotę; czarne pod blask słońca wzniesienie, a na jego szczycie sylwetki krzyżów i stojących u ich stóp ludzi.

- Hm... - mruknął do siebie pocierając dłońmi swą gładką oskrobaną z włosów szczękę. - Już umarł? Umarł... - Wrócił do krzesła, usiadł na nim wygodnie. Zwrócił się do nas: - Podobno nazywał siebie synem Jowisza czy coś takiego? - Nie czekał na odpowiedź. Zgarnął z czoła drobne kropelki potu. - Zmęczyłem się dzisiaj... - oświadczył z miną lekko zbolałą. - Od wczesnego rana zgiełk, wrzask, smród. - Nagle zaciekawił się: - A tobie, Józefie, po co Jego ciało?

- Chcemy je pogrzebać jak przystoi. Ten Człowiek był wielkim Prorokiem. Nie wydaje mi się, żeby był winny tego, co Mu nasi zarzucali...

- Oczywiście, że nie był winny - przyświadczył Piłat. - Oczywiście! Ale cóż! Nie wszyscy u was są rozsądni jak wy jesteście. I kapłani, i faryzeusze, i tłum wrzeszczeli: "Ukrzyżuj! Ukrzyżuj!" Gdybym im był odmówił, zaczęłyby się zaraz awantury, napady, całe powstanie. Musiałbym wysłać żołnierzy, by przywrócili spokój. Lepiej pozwolić, aby zginął jeden - jak wy to nazywacie? Prorok? - niż żeby potem trzeba było zabijać wielu. Nie jestem okrutnikiem, choć słyszałem, że Żydzi mają mnie za okrutnika. Staram się w postępowaniu być w zgodzie z filozofią umiaru. Ale gdzie tu miejsce na filozofię, kiedy naokoło sami szaleńcy? Jednego szalonego można zamknąć w izbie bez okien. Ale co robić, kiedy zwariuje cały naród? Trzeba jego wariactwo znosić. Uf, wyprowadzili mnie dzisiaj z równowagi ci wasi rodacy! Kajfasza i Jonatasa jakby coś ugryzło. Mnie chcieli grozić! Dałem im za to! Co? Tego mi prędko nie zapomną! Pewno słyszeliście, jak skowytali przede mną: "Nie każ tak pisać, napisz inaczej, napisz, że On sam kazał się nazywać królem..." Ale ja im nie ustąpiłem. Cóż oni sobie myślą, że ja się ich zlęknę? Niech mają za swoje awantury! Czytaliście na pewno? "Król judejski". Ha, ha, ha! Wszyscy to musieli przeczytać. - Zatarł dłonie. - A w ogóle ten wasz Sanhedryn zaczyna wyobrażać sobie, że będę przed nim skakać jak małpa na sznurku, gdy mi oni zagrają! - Głos prokuratora przeszedł w gardłowe złe dźwięki. - Niech to sobie wybiją z głowy. Możecie im to powiedzieć! Ja o wszystkim stanowię i stanowić będę! Cezar na Capri, a Piłat w Cezarei... - Wybuchnął śmiechem, zadowolony ze swego powiedzenia, a ja uśmiechnąłem się także z ulgą, bo już mnie zaczął niepokoić ton jego monologu.

W progu atrium stanął tymczasem setnik.

- No i co? - zapytał go Piłat.

- Tak jest, panie, jak powiedzieli żydowscy nauczyciele. Galilejczyk nie żyje. Dla pewności przebiłem Mu bok. Spłynęła krew z wodą...

- Więc rzeczywiście... - powiedział półgłosem prokurator. - Nie żyje. - Zwrócił się do nas: - Podobno za życia robił cuda, leczył, nawet wskrzeszał. Ktoś to opowiadał mojej żonie... Tak zwykle bywa: ci czarodzieje pokazują rozmaite sztuki, a potem, jak coś na nich samych przyjdzie, idą do Disa jak każdy z nas. Głupi jest ten świat i głupio się kończy. A najgłupsi to ci, co szukają w tej głupocie jakiegoś sensu! - Przywołał syryjskiego chłopaka: - Daj mi papirus! - Na kawałku napisał kilka słów, a chłopiec przybił pieczęć.

- Macie - powiedział do nas. - Za okazaniem tego możecie sobie zabrać ciało Galilejczyka...

Skłoniliśmy się w podzięce. Ale byłem przekonany, że sprawa się na tym nie skończyła. Nawet dziwiło mnie, że Piłat nie zaczął od postawienia warunków. Obaj mieliśmy złoto w sakiewkach za pasem, a liczyliśmy, że jeżeli to, co ze sobą mamy, nie wystarczy Piłatowi, wydamy skrypt dłużny.

- Ile nam każesz, dostojny prokuratorze - zapytałem - zapłacić za nie?

Na twarzy Piłata odbił się wyraz rozterki. Już prawie wymieniał cenę, kiedy się nagle powstrzymał. Jakby namyślając się przeszedł wzdłuż atrium. Podszedł do balustrady tarasu. Znowu tarł swój wygolony podbródek. Słońce kładło się coraz niżej, zapadało za wzgórze gdzieś w kierunku Azotu. Jego blask prześwietlił tak mocno grupę ludzi i krzyżów na Golgocie, że ich kształty znikły i stercząca skała wydawała się pusta.

- No więc... może by... tak... - zaczął odwróciwszy się do nas. Był jak ktoś, kto musi się wyrzec swej ojcowizny lub czegoś równie drogiego. - Może tak... Albo nie! Nie! - sapnął. Twarz jego, wbrew słowom, stała się zła i gorzka. - Nie! - jeszcze raz zaprzeczył. - Darowuję wam to ciało. Weźcie je i pogrzebcie. Porządnie pogrzebcie. Skoro wam je darowałem, powinniście nie żałować pachnideł i olejów. Przecież nic was ono nie kosztuje. Porządnie je pogrzebcie. Robię to, by ukarać tamtych... - Rozjaśnił twarz. Jakby chcąc się do reszty pocieszyć po swym nieoczekiwanie szczodrym postępku, powiedział: - Dałem im po łapach! Co? Nie będą mogli tego zapomnieć. Dobry żart! Król judejski! Ha, ha, ha...

Józef poszedł z pismem od Piłata i ściągniętymi po drodze ludźmi prosto na Golgotę, ja zaszedłem tymczasem na targ, by zakupić mirry i aloesu. Kramy były już pozamykane, ale dostukałem się do jednego z nich. Kupiłem, ile mogłem najwięcej, pachnideł. Dwóch chłopców zabrało towar. Poszliśmy. Cienie leżały w głębi ulic, tylko dachy pławiły się jeszcze w blasku słońca. Za Bramą Starą droga prowadząca do Lyddy opływała niby potok skałę Golgoty. Kiedy stąd odchodziłem, zbocza wzgórza zawalone były ciżbą; obecnie było pusto, tylko mała grupka ludzi kręciła się na szczycie. Aż tutaj dochodziły ich zdonośniałe głosy i stuk młota. Pośpieszyłem w górę ścieżką między kępami cząbrów, ostów i opuncji; za mną postępowali chłopcy ze swoim ładunkiem.

Kiedy wszedłem na małą płasienkę, jaką stanowi szczyt, ciało było już zdjęte. Leżało sztywno wyciągnięte na długim poróżowiałym płacie płótna, czerwonobrunatne od zaschłej krwi i od blasku zachodzącego słońca. Wydłużone nieprawdopodobnie ramiona zachowywały nadal kształt krzyża i sięgały daleko poza całun. Głowa, która poprzednio zwisała na piersi, opadła teraz do tyłu, odkrywając twarz. To nie było już oblicze zawsze łagodnie uśmiechniętego Nauczyciela. Pogoda umarłych nie malowała się na nim. Usta zastygły w krzyku bólu i rozpaczy, i ciągle jeszcze zdawały się krzyczeć i cierpieć. Z dawnego Nauczyciela pozostał tylko Jego wzrost. Żyjąc przewyższał tłum o głowę; teraz wydawał się kimś jeszcze większym - olbrzymem rozpościerającym swe ciało na całe wzgórze.

Zepchnięta na krawędź gromadka ludzi otaczała Go kołem. W środku Matka czuwała nad Synem. Z twarzą odkrytą, pół siedząc, pół klęcząc na ziemi, trzymała na kolanach głowę Zmarłego. Na Jej twarzy, ciągle zdumiewająco młodej i dziewczęcej - i tak łudząco podobnej do twarzy Nauczyciela - nie było nic poza ogromem bólu. Nie płakała, nie szlochała, nie przemawiała do leżącego, jak się przemawia do umarłych. Czarne oczy Maryi wpijały się tylko z nieustępliwą natarczywością w Jego zapuchłą twarz. Ten milczący ból był przerażający. I kiedy tak patrzyłem na Nią, zrodziło się we mnie przekonanie, że jeżeli męka tamtego Człowieka skończyła się już w Nim, to przecież nie skończyła się ona w Jego Matce. Wzrok Kobiety pozornie nieruchomy wędrował od rany do rany, od sińca do sińca, wysysał prawdę każdego śladu. Ona zdawała się iść za Synem, dopełniać w sobie to wszystko, co się nie dopełniło na Jego zmasakrowanym ciele.

Odwołałem Józefa na stronę, pokazałem mu przyniesione pachnidła.

- Dlaczego nie obmyliście dotąd ciała? - zapytałem. - Jest tak późno. I patrz, żołnierze się niecierpliwią. - Straż, która tymczasem zdjęła ciała ukrzyżowanych bandytów, dawała nam znaki, abyśmy się śpieszyli.

- Widzę to - skinął głową. - Nie chcą czekać, choć ofiarowałem im pieniądze.

- Więc co zrobimy?

- Jest na to tylko jedna rada. I tak nie zdążylibyśmy ze wszystkim... Ale, jak wiesz, mam tutaj w skłonie tamtego wzgórza grób. Oblejmy ciało olejkami i złóżmy je tymczasem tutaj. Rankiem po szabacie umyje się je i namaści, jak trzeba, tym, co przyniosłeś...

- Lecz przepis, Józefie! - zawołałem.

Niecierpliwie machnął ręką.

- Ach, te wasze faryzejskie przepisy! Patrz, jak Ona na Niego patrzy - wskazał mi Maryję, wciąż trzymającą na kolanach głowę Nauczyciela. - Nie miałem serca dla głupiego przepisu odbierać Jej ciała... Może jestem grzeszny, ale...

Starszy żołnierz zbliżył się ku nam.

- Prędzej - powiedział. - Zabierajcie te zwłoki. Zmierzch zapada, Żydzi gotowi są na nas napaść, że zakłócamy ich święto.

- Widzisz, Nikodemie...

Nie było rady. Przywołaliśmy Jana i powiedzieliśmy mu o projekcie Józefa. Nie protestował, nie wydawał się zgorszony tym, że chcemy złożyć do grobu nie obmyte ciało. Widziałem, jak zbliżył się do Maryi i dotknąwszy delikatnie Jej ramienia, wskazał zachodzące słońce. Bez protestu zdjęła głowę Syna ze swych kolan i złożyła ją na prześcieradle. Jan zebrał rozrzucone ręce i skrzyżował je na ciele Zmarłego. Pozostały sztywne, wyprężone, obce wspomnieniom miękkich gestów. Podczas poruszania ciała z otwartego szeroko boku polała się znowu krew i woda. Słońce świeciło tak nisko, że zdawało się plątać pod stopami. Długie cienie nie mieściły się na szczycie, ale spadały na zbocze. Wreszcie chusta zakryła twarz Nauczyciela. Lecz zakrywszy ją przed naszymi oczyma, nie zakryła jej przed naszym wspomnieniem. We mnie przynajmniej jej obraz został wyryty, jakby wypalony gorącym żelazem. Myślałem, że poczuję się lepiej, kiedy już nie będę widział budzącego lęk krwawego oblicza. Stało się inaczej: zaledwie ono przede mną zniknęło, poczułem, że mi go brak, że jeśli go jeszcze raz nie zobaczę - umrę: umrę z głodu, z pragnienia, ze wstrętu do wszystkiego, co nie jest tą twarzą. Ty wiesz, czym może być twarz skatowanego człowieka. I ty wiesz, co się myśli, kiedy się patrzy na ślady takiej męki. Ale kiedy twarz Nauczyciela zniknęła - wierz mi - zrodziło się we mnie jakby pragnienie, by mimo wszystkich tych myśli jak najszybciej do niej powrócić. Nie żeby to ona do mnie wróciła, ale ja do niej! To było jakby wołanie z szeolu... Tyle razy, gdy z Nim rozmawiałem, zdawało mi się, że czytam wezwanie w Jego oczach. I zawsze czułem się winny, gdy za tym wezwaniem nie szedłem. Ta twarz mnie przyzywa! Lecz za życia była piękna, jasna, dobra. Po śmierci zdaje się krzyczeć bólem i zapowiadać ból. Zawsze ci mówię: ja się nie tyle boję tego, co jest, ale wyobrażam sobie to, co będzie... Lecz ten ból jest wezwaniem. Czy ty to rozumiesz, Justusie? Czy możesz pojąć ból, który przyzywa?

Następnego dnia nie poszedłem do grobu. Ale kiedy ze zmierzchem skończyło się święto Paschy, nie mogłem się dłużej powstrzymać. Wybiegłem z domu. Księżyc świecił jak lampa, ogromny i okrągły, naiwnie uśmiechnięty. Bramy były pozamykane, lecz znam furtki, którymi można nocą wydostać się za mury. Jedna z nich jest koło bramy Dolinowej. śpieszyłem się, jakby ktoś na mnie czekał. Dopiero znalazłszy się na oślepiająco wypolerowanej księżycem równinie za miastem, poczułem się nieswojo. Od razu przypomniałem sobie o rabusiach, których nigdy nie brak w pobliżu murów, zwłaszcza w czas świąteczny. Ale nie wróciłem: wezwanie było silniejsze niż wyobraźnia. Szedłem jak urzeczony wzdłuż murów, po zębatej linii blasku i cienia. Cienie były głębokie, prawie namacalne, blask natomiast ślizgał się po powierzchni zacierając kontury milionami drobniutkich iskierek. Czasami potykałem się o kamień nie dostrzeżony pośród iskier poświaty. Noc była zimna, dygotałem mimo grubej simlah. Za narożnikiem pałacu Asmoneuszów ujrzałem skałę Golgoty. W księżycowym blasku wyglądała naprawdę jak ogromna czaszka: dwie wnęki przypominały oczodoły do połowy przysypane ziemią, ciemne krzewy na zboczu wydawały się resztką nie odpadłych włosów. Szedłem śpiesznie, zaczepiając płaszczem o krzewy, uderzając się boleśnie o wystające kamienie. To ta skała zdawała się wołać. Biegłem niecierpliwie jak kochanek na umówione spotkanie. Zmierzałem prosto ku pasowi cienia, który leżał u podnóża góry niby zrzucony z ramion płaszcz. Ale zaledwie przestąpiłem granicę mroku i blasku, okrzyk spadł na mnie jak nieoczekiwane uderzenie pięści.

- Stój! Stanąłem jak wryty. Serce natychmiast podeszło mi pod gardło, język skołczał i jak opuchły obracał się niezdarnie w ustach.

- Czego tu chcesz? - zapytał tamten.

Wyszedł z cienia i błysnął w księżycowym deszczu swoim pancerzem. To był żołnierz rzymski ze swą prostokątną tarczą i włócznią w ręku. Byłem sam jeden, więc lekceważąc mnie zbliżał się. Lecz włócznię trzymał wciąż gotową do ciosu.

- Czego chcesz? - powtórzył.

- Ja... nic... przyszedłem tylko... - bełkotałem - do grobu...

- Do grobu? - zaśmiał się. - Po co? Umarli nie potrzebują nocnych odwiedzin. Ejże? Gadaj zaraz, po coś przyszedł, jeśli nie chcesz, byśmy cię wzięli na spytki...

Zrobiło mi się niedobrze, jakbym miał zemdleć. Wyobraźnia już mi ukazała siebie rozdzieranego torturami. Gotów byłem powiedzieć każdą rzecz - prawdę czy kłamstwo - byleby tylko moja odpowiedź zadowoliła żołnierza. Lecz wtedy właśnie, na moje szczęście, wysunął się z mroku inny żołnierz. Posłyszałem jowialny, znajomy mi głos:

- Zostaw, Antoninie... To czcigodny nauczyciel. Ja go znam. Odejdź. - Żołnierz opuścił włócznię. Ten drugi podszedł do mnie. - Poznajesz mnie, rabbi? - zapytał.

- Tak, naturalnie - pośpieszyłem odpowiedzieć. Nagła ulga nie od razu przyniosła rozwiązanie języka. Ten dziesiętnik dostał kiedyś ode mnie parę denarów za drobną przysługę. Był to stary żołnierz o siwej głowie, spryciarz jakich mało. Przyprowadził go kiedyś do mnie Ahir, mówiąc, że można z nim wszystko zrobić za pieniądze. Byłem uratowany. - Ależ tak! Poznaję cię, Lucjanie. Co za szczęście, żeś się tu znalazł! NIe zapomnę ci tego... Ale powiedz mi - odzyskałem głos - co wy tu robicie?

- My? - zaśmiał się. - Marzniemy i klniemy. Naprawdę nic nie wiesz, rabbi? Kazano nam przecież pilnować tego Galilejskiego Proroka. Doktorowie i kapłani prosili o to prokuratora. O zmierzchu przyłożyli na kamieniu wielką pieczęć. Mogę ci ją pokazać. Ale do grobu wejść nie możesz...

- Lecz ciało nie zostało ani obmyte, ani namaszczone! - zawołałem.

- Nic ci na to, rabbi, nie mogę poradzić - powiedział. - Prawda, słyszałem, że to ty i kupiec Józef z Arymatei zajmowaliście się pogrzebem Proroka, prokurator zaś wydał wam ciało, nic za to nie biorąc... Dwanaście lat jestem przy Piłacie, a jeszcze czegoś podobnego nie widziałem! Raczej skłonny byłem mniemać, że musieliście zaciągnąć dług u lichwiarzy, by go zadowolić... Dziwne się rzeczy czasami dzieją. Ale teraz nic ci pomóc nie mogę. Jest nowy rozkaz, byśmy do jutra do zmierzchu pilnowali grobu i nikogo nie wpuścili do środka. Kapłani i doktorowie obiecali nam za to od siebie małe wynagrodzenie. Ale cóż za pomysł, żeby pilnować umarłego! Dobrze, że tylko przez jedną noc...

- Więc macie czuwać tylko do najbliższego wieczoru?

- Tak. Bo podobno ten Galilejczyk zapowiedział, że na trzeci dzień zmartwychwstanie. Ale jak nie zmartwychwstanie w trzy dni, to potem już nie zmartwychwstanie w ogóle. W takie to historyjki ludzie wierzą, a my ziębniemy i nie śpimy. Podejdź, rabbi, do ogniska i zagrzej się.

Zbliżyłem się do ognia, który palił się za załomem skały. Wokoło ogniska leżało kilku żołnierzy wspartych na łokciach.

- O, to was tu jest wielu... - zauważyłem.

- Cała dziesiątka! - odpowiedział Lucjan. - Wystarczy, by odpędzić każdego, kto by chciał wejść do grobu. A i Jego samego, gdyby zmartwychwstał, wsadzimy z powrotem pod kamień! Prawda, chłopcy? - zawołał wesoło w mrok.

Rozległ się gruby rechot.

- Już On tam nie wstanie...

- Zabili Go na dobre...

Któryś w mroku uderzył się chełpliwie w pancerz.

- Ale jak będzie trzeba, zabijemy Go po raz drugi! Znowu śmieli się okrutnie i dziko. Jeden z nich, siedzący gdzieś w mroku, zaczął śpiewać plugawą żołnierską piosenkę. Jej słowa raniły mnie dotkliwie; potrzebna mi była w tej chwili cisza i możność zagubienia się w myślach. Księżyc toczył się po niebie niby niedostrzegalnie, a przecież czas upływał i noc przelatywała nad głową podobna do cichego samumu. Wolno podszedłem do skały. Lucjan szedł za mną. Może bał się, że porwę się na pieczęć. Mnie jednak krępowała jego obecność. Chciałem zostać choć na chwilę sam z tą śmiercią.

- Lucjanie - powiedziałem - obiecuję ci, że nie dotknę pieczęci... Pozwól mi jednak pomodlić się tu, przy kamieniu. Przez chwilę tylko... I ucisz, proszę, swoich towarzyszy. Chętnie dam im na worek wina... - Prędko wyłowiłem z woreczka u pasa kilka monet i wcisnąłem je w rękę dziesiętnika.

- Nie pozwolili nam wziąć w usta ani kropli, póki pilnujemy grobu... - chytrze powiedział Lucjan.

- Więc kupicie sobie później... Weź jeszcze - dodałem mu. - I pozwól mi tu zostać przez małą chwilę...

Stał kiwając się na nogach, zaskoczony moją prośbą. Ale srebro przeważyło w końcu wszelkie skrupuły. Wolnym krokiem odszedł do towarzyszy. Słyszałem, jak coś do nich mówił. Odpowiedział mu gromki wybuch śmiechu, lecz potem zapadła cisza.

Skała była twarda, odpychająca, zimna i wilgotna. Kiedy zbliżyłem do niej twarz, miałem uczucie, że zbliżam ją do twarzy trupa. Czoło, które o nią wsparłem, zaczęło mnie od razu boleć. Przesunąłem dłonią po wygładzonym kamieniu. Za nim na wąskim kamiennym łożu leżał Ten, którego śledziłem pilnie od trzech lat. Chodziłem za Nim z dala, wciąż nie mogąc się zdecydować na ostateczny krok. Nie doświadczyłem radości, nadziei i zachwytów, jakimi upajali się Jego uczniowie. Przyszedłem do Niego w chwili nieszczęścia, z łamiącym mnie cierpieniem. I dlatego może to tylko jedno dzieliłem z nimi: ich lęki. Podświadomie bałem się chwili, w której ta dziwna nauka o Królestwie, zaczynająca zda się niczym, a wciągająca w swój nurt wszystko, wyjdzie z powijaków dzieciństwa. Czułem, że nie będzie ona zawsze melodyjną galilejską piosenką. Jego słowa kiełkują niby ziarna. Każdy z nas był ziemią, w którą upadły, ziemią dobrą lub złą, tłustą lub jałową. Jaką ziemią ja byłem? Pamiętam dobrze, co On mówił o ziemi, którą trzeba skopywać i nawozić, o kiełku, który wymaga podlewania i ochrony od żaru... Jego słowa nie były jak roślina obdarzona drapieżną siłą, która wyrasta sama między zagonami i choć obetniesz jej gałęzie - wypuszcza nowe; choć ją zetniesz - strzela z korzenia nowymi pędami. Nie były jak taka roślina, a przecież i one zaczęły w pewnej chwili rosnąć. Nie wiem, kiedy to się stało. Spałem, a one szły w górę. Ich korzenie podkopały się pod dom. Żyłem życiem, które wydawało mi się spokojne i zabezpieczone. Dziś jestem jak na ziemi wstrząsanej podziemnymi uderzeniami...

Chodziłem za Nim z dala... Rozmawiałem z Nim zaledwie kilka razy. Przyszedłem Go prosić - lecz potem nie wymieniłem swojej prośby. I Rut umarła. On jej nie uleczył, choć tyle tak wspaniałych cudów dokonał. Ofiarował mi za to niezrozumiałe słowa. Cóż to znaczyło wtedy: "Narodzić się na nowo"? Co to znaczyło: "Weź mój krzyż, a ja wezmę twój"? Co to znaczyło: "Daj mi twoje troski"? Lecz choć niezrozumiałe - te słowa rosną we mnie dalej. Kiedyś wydawały mi się wtajemniczeniem w wielkie misterium. NIe okazały jednak żadnej magicznej siły. Ich dźwięk nie uczynił nikogo nadczłowiekiem. On sam... Chwilami wydaje mi się, że nikt nigdy nie miał bardziej ludzkiej natury niż właśnie On. Grecka filozofia stworzyła bohaterów, ludzi, którzy dla ideałów prawdy, dobra i piękna wznosili się na wyżyny nadludzkiego wyrzeczenia oraz składali ofiarę z życia z pogodą i godnością. On także oddał życie. Mógł je ocalić, mógł uciec, nie cudem nawet, ale po prostu ukrywając się wtedy, gdyśmy Go ostrzegali. Dał życie. Ale jakże inaczej niż tamci! Nie był jednym z tych stoików, którzy usiłują przezwyciężyć w sobie swoje człowieczeństwo. Żył i umarł w ludzkiej słabości. śmierć greckich bohaterów jest zawsze piękna. On umarł okropnie. Piękno tamtych śmierci jest pięknem obrazu wykonanego przez artystę. Któż chciałby przedstawić wstrząsającą grozę Jego śmierci? Zawsze, zawsze, do końca będę widział Jego ciało rozpięte na krzyżu, jak zawsze będę widział Rut na rękach podtrzymujących ją kobiet... Taki obraz to ziarno niepokoju, które rośnie. Piękno śmierci greckiego bohatera jest pięknem skończonym. Ta śmierć nie była pięknem i nie była końcem... Choć On nie żyje i choć Jego Keniszta złożona z paru tchórzliwych prostaków rozleci się w ciągu najbliższych dni, my, którzyśmy słuchali Jego słów, nie potrafimy o jednym zapomnieć: On nauczał, że wszystko jest niczym, a miłosierdzie - wszystkim. Cokolwiek mówił - taka była przede wszystkim treść Jego słów. Gdyby go nie zabrakło, kto wie, może prawdę, że miłosierdzie stoi przed każdym prawem, można by było przekazać dalej. On tylko o tym mówił. On tylko dla tej prawdy umarł. Nie uciekł przed najbardziej przerażającą ze śmierci, jakby chcąc pokazać, że to miłosierdzie, o którym tyle mówił, jest także w ohydzie konania na krzyżu... Niczego nie dokazał! śmierć Rut była okropna. Po prostu czuję żal - sam nie wiem do kogo - że ona tak umarła. Ale Jego śmierć była jeszcze straszniejsza. NIgdy nie zapomnę widoku, gdy konał krzycząc na palu hańby. A kiedy Go zdjęliśmy z krzyża oblepionego krwią i potem, nie było już czasu, by Go po prostu obmyć, jak się obmywa ciało najuboższego z wiernych przed złożeniem do grobu. Nie umarł z uśmiechem na ustach śmiercią greckiego mędrca... W brudzie agonii położyliśmy Go w grobie i prędko - jakby się wstydząc - zatoczyliśmy kamień. A potem przyszli ludzie Sanhedrynu i przyłożyli pieczęć... Tak się załamało świadectwo miłosierdzia. On umarł dla prawdy, która nie jest żadną prawdą. Córka Jaira zmartwychwstała, Łazarz zmartwychwstał... On umarł i leży przytłoczony pieczęcią świętego Przybytku - niby tym proroctwem Kajfasza - i butem rzymskiego legionisty. Nikt Go nie wskrzesi, jak On nie wskrzesi Rut... Można by pomyśLeć, że On tylko siebie i ją wydał świadomie na śmierć. Po co? By właśnie ich śmierć dowiodła, że prawo stoi nad miłosierdziem, że Najwyższy potrafi karać, lecz nie chce wybaczać...

Odstąpiłem od skalnej ściany. Krąg cienia rozszerzył się, w czasie gdy rozmyślałem, a blask księżyca stracił nieco ze swej szklistości. Powróciłem do ogniska. Kilku strażników grało w kości, reszta spacerowała odpędzając ruchem senność.

- Dziękuję ci, Lucjanie - powiedziałem do dziesiętnika. Wytrząsnąłem resztę monet z mego woreczka i złożyłem mu w rękę. - Dziękuję ci bardzo. Gdybyś mnie kiedy potrzebował...

Odszedłem. Za mną długo rozbrzmiewały głosy kłócących się o podział pieniędzy żołnierzy. Potem jeden z nich zaczął wyśpiewywać na całe gardło swą plugawą piosenkę. Jej brudne słowa ścigały mnie i spadały mi na ramiona niby ciężary. "I tego Ci nie oszczędzono" - myślałem. Jutro o zmierzchu żołnierze wrócą do koszar, będą kpili z żydowskiego Króla, który umarł jak rozbójnik z pustyni, a potem był pilnowany, by nie zmartwychwstał. I ponieważ to oni grobu pilnowali - nie mógł zmartwychwstać. Pogarda przerodzi się w drwinę i zostanie tylko drwiną. Nie żartuje się z cykuty. Ale co ocali krzyż przed drwiną? Wróciłem do domu. Nie mogę spać. To dlatego piszę do ciebie. O Justusie, przeżywam okropne uczucia. Jakby wszystko, co już raz we mnie umarło, umierało znowu... Powinienem być zadowolony, że dostatecznie z dala trzymałem się od nich, że nie byłem Jego uczniem. Sanhedryn i Wielka Rada może mi zapomną, że występowałem w Jego obronie. Powinienem być zadowolony... Tymczasem przeciwnie - to poczucie napełnia mnie rozpaczą. Wydaje mi się, jakby ci, którzy za Nim zawsze szli, którzy w Niego wierzyli, mimo tej śmierci i zawodu coś przecież zachowali. Ja nie uratowałem nic! Dla mnie On umarł jak Rut - ze wszystkim! Jakbym ją stracił po raz drugi. Jakbym raz jeszcze doświadczył bólu, że Najwyższy nie chciał mi jej ustąpić... A jednocześnie - o, Justusie! To niepojęte, ale ja czuję, jakby na dnie mojej rozpaczy dokonywała się jakaś przemiana. Znowu dźwięczą mi w uszach Jego słowa o tym narodzeniu się na nowo... Dlaczego mi się wydaje, że ta noc właśnie ma być nocą moich drugich narodzin?! Co ma wspólnego Jego śmierć z narodzinami? Czuję ból w całym ciele, ból straszny, przejmujący - niby ból rodzącej kobiety lub może jak nie znany dorosłemu człowiekowi ból dziecka przychodzącego na świat. Napisz, co o tym myślisz. Ale wiem, że zanim ty mi odpiszesz, noc minie - i wszystko się skończy. Bo choć wydaje mi się ona nieskończenie długa, naprawdę mija szybko... Z czarnego jeszcze nieba spływa blada szarość. Jest cicho, a w tej dzwoniącej ciszy zdaje mi się, że słyszę stąpanie... Mój ból trwa. Zdaje się jeszcze rosnąć. Jeżeli będzie trwał dłużej, urodzę się na nowo i zaraz umrę. Co to jest śmierć? Czemu nie spytałem o to Łazarza? Brak mi tchu... Człowiek, który umiera, widzi podobno w jednym mgnieniu oka całe swoje życie. I ja je widzę. Moje haggady, Rut - i Jego krzyż... Krzyż, który miałem wziąć... NIe wziąłem go! On umarł, by mi pokazać, że gotów jest wszystko zrobić dla mnie. NIe wiem, dlaczego tak jest, ale On umarł za mnie! To był mój krzyż, do którego Jego przybili! Mój krzyż? A Jego krzyż?... Co ja wziąłem na siebie? Nic! Nic! Nic! Szymon porwał się do miecza, Judasz pobiegł podobno do Kajfasza i cisnął mu pod nogi pieniądze, które mu zapłacili za wydanie Nauczyciela. A ja? Cóż ja? Nie zrobiłem nawet tego! Nic nie zrobiłem! Chciałem tylko patrzeć... Zatrzymałem dla siebie swój strach, swoje troski... Wiem już, kim jestem! Ziemia jałowa... Nie urodzę się na nowo. Nie napiszę o Nim haggady. Umrę, zanim przyjdzie świt... Umrę z obrzydliwości dla siebie... Umrę...

Ktoś przybiegł do drzwi mego domu...

Justusie, to był ten dziesiętnik. Stanął przede mną tak drżący, jak ja nocą stałem przed nim. Dyszał głośno, a pot spływał mu po policzkach, choć ranek jest lodowato zimny. Zgubił swoją włócznię, tarczę i hełm... W garści ściskał jakieś pieniądze. Krzyknął do mnie, bijąc się pięścią w piersi: "Ale tobie mówię, rabbi, że myśmy nie spali! I nie piliśmy... Naprawdę to nie był sen..." Bo pojmujesz, on mówi, że Nauczyciel wyszedł z grobu... On mówi...

Justusie, nie wiem, co ci mam napisać. Dławi mnie coś za gardło, a jednocześnie czuję dreszcz lęku na skórze. To niemożliwe! To niemożliwe! Nie wziąłem Jego krzyża. To by było za dużo... Nie, im się na pewno zdawało... Za dużo miłosierdzia... Po co się łudzić? Potem jest takie okropne uczucie, jakby się budziło ze snu, w którym Rut żyła i nie cierpiała...

List XXIII

Drogi Justusie!

O tym należałoby śpiewać, a nie mówić... Czy można opowiadać rzeczy cudowne nędznym, zwyczajnym ludzkim językiem, który plącze się w ustach i bełkocze? To jest najstraszniejsze w Jego nowinie, że człowiek zostaje jakby wyrzucony daleko, poza ziemię, w strefę gwiazd, mając serce i ciało jak dawniej ludzkie...

Staram się złożyć w całość wydarzenia, które galopują jak spłoszone konie. Ledwie odszedł ode mnie ten żołnierz, posłyszałem kroki dalszych nadchodzących wydarzeń. To znowu, jak wczoraj po południu, byli Józef i Jan. Ale teraz inaczej wyglądali. Obaj mieli w oczach i w całej twarzy wyraz oszołomienia, w którym radość graniczy z przerażeniem. Mój przyjaciel, zanim coś powiedział, usiadł naprzeciwko mnie i długą chwilę na przemian gładził brodę i przesuwał dłonią po włosach ruchem wyrażającym zakłopotanie. Jan stał za nim nieco pochylony. Jego czarne oczy zdawały się migotać, po rozchylonych ustach przebiegało drżenie.

- Hm... - zaczął Józef. - Nie wiem, czy już coś do ciebie doszło? Ale to jest zdumiewająca historia. nIc z niej zrozumieć nie mogę. Posłuchaj: ten chłopak opowiada, że bardzo rano cała gromada kobiet pobiegła do grobu, by zająć się umyciem i namaszczeniem ciała! śpieszyły się bardzo... Żadna z nich nie wiedziała o pieczęciach i o strażach. Tymczasem... Mów zresztą sam - zwrócił się do Jana.

- Te kobiety, rabbi - podjął syn Zebedeusza - opowiadają, że skoro tylko znalazły się za bramą naprzeciw Golgoty, nastąpiło niby trzęsienie ziemi...

- Niczego takiego nie czułem - rzucił Józef.

- Ani ja - przyznałem.

- Ja także - mówił Jan. W tym chłopcu płonęła gorączka, ale usiłował opowiadać spokojnie i rzeczowo. - One jednak mówią, że tak było. Także jakoby piorun padł w skałę. Widziały błysk, słyszały huk... Potem zobaczyły biegnących żołnierzy... Wyobraź sobie, rabbi, oni uciekali rzucając na ziemię tarcze, hełmy, włócznie...

- O tym wiem - skinąłem głową. Miałem wciąż przed oczami zlaną potem, wystraszoną śmiertelnie twarz Lucjana.

- Kobiety przestraszyły się także. Jedne zaraz uciekły, ale inne mimo trwogi podeszły do grobu... Myśmy spędzili tę noc w domu garbarza Safana na Ofelu. Nikt z nas nie mógł spać. Nagle wbiega Joana, żona Chuza i woła, że gdy wraz z towarzyszkami podeszły do grobu, zobaczyły odwalony kamień, a na nim człowieka w płaszczu skrzącym się niby blask słońca... One są pewne, że to był anioł... Zwrócił się do nich i powiedział, że Nauczyciela nie ma, bo zmartwychwstał. Wtedy z krzykiem uciekły. Zaczęliśmy je uspokajać. Mówiliśmy, że to się im na pewno zdawało... Ale one krzyczały, mówiły wszystkie razem, płakały i śmiały się jednocześnie. Ciągle im się zdaje, że widziały anioła... Jeszcze rozmawialiśmy z nimi, gdy nadeszła śpiesznie moja matka i teraz ona zaczęła mówić, że gdy szła z Maryją, usłyszała głos Nauczyciela... Nic nie widziała, ale słyszała, jak mówił do swej Matki... Nie wiedzieliśmy, co o tym sądzić, a wszyscy trzęśliśmy się z podniecenia. Tomasz wołał, że chyba od rana wszyscy postradali rozum. Także Natanael wykrzykiwał, że widać kobietom smutek pomieszał zmysły, gdyż mówią jak szalone... Kobiety krzyczały i myśmy krzyczeli... Na to wszystko nadbiegła Maria, siostra Łazarza... Zdyszana, włosy spadły jej na ramiona. Wyglądała jak wówczas, gdy ją jeszcze szatan miał w swej mocy. Dobijała się tak gwałtownie do drzwi, iż myśleliśmy, że to straż... Zaczęła wołać jeszcze głośniej, niż wołaliśmy wszyscy... Wołała, że widziała Jego... Ogarnęło nas przerażenie. Byliśmy pewni, że stało się coś strasznego... Przecież sam Go składałem do grobu, razem z wami, czcigodni... Był zimny i sztywny... A ona mówi, że Go widziała żyjącego. Nie poznała Go z początku, ale On zawołał na nią i wtedy jakby się otworzyły jej oczy... Stał przed nią na trawie, gdy zaś padła Mu do nóg, mówi, że widziała przebite stopy... Nigdy się nie zdarzyło, aby żył człowiek zdjęty z krzyża! On nie dał się jej dotknąć. Powiedział, że na to jeszcze za wcześnie... I zniknął. Wtedy ona przybiegła do nas, jak tylko mogła najprędzej. Dyszała i nogi jej tak osłabły, że usiadła na ziemi... Nie można było dłużej wytrzymać w domu. Szymon i ja wybiegliśmy. Pędziliśmy i potrącaliśmy ludzi. Krzyczano za nami. Ale żaden z nas nie stanął. Ja dopadłem pierwszy do grobu, Szymon został w tyle...

- I co? - zawołałem gwałtownie. - I co? Coś zobaczył? Zaczerpnął pełne płuca powietrza, jakby gotując się do nowego biegu.

- Grób był naprawdę otwarty... Nie miałem odwagi wejść do środka. Czekałem na Szymona. Weszliśmy razem...

- I co? I co? - nie mogłem doczekać się ostatniego słowa.

- Ciała nie było! - wyrzucił z siebie prędko. - W grobie nic nie ma! Wszystkie płótna, w które zawinęliśmy Nauczyciela, zostały... Na wielkim całunie widać ślady Jego krwi... Nawet płachta, którą zamknęliśmy Mu usta, leżała z boku zwinięta... Zabraliśmy każdą sztukę...

Odsapnął i umilkł. Ja milczałem także. Józef zapytał mnie swoim gromkim głosem:

- Nikodemie, co to znaczy? Bezradnie poruszyłem ramionami.

- Nie wiem... - powiedziałem. - Nie wiem... To brzmi jak bajka. Kobiety opowiadają, że ziemia drży - choć tego nikt w mieście nie czuł, piorun pada z jasnego nieba, ukazują się ludzie czy nie ludzie w błyszczących szatach, dziesięciu rzymskich żołnierzy ucieka w popłochu. Tamte mówią, że słyszały Go i widziały... Grób jest pusty... Nie, to wszystko razem nie trzyma się całości! Zostawmy wizje, w które nie wierzę. Jedno jest pewne: ciało zniknęło z grobu... Można o tym rozmaicie myśleć. Rozwiązanie pierwsze: Kajfasz chcąc zhańbić ciało kazał zabrać je z grobu, by rzucić do wspólnego dołu. Przepłacił przy tym żołnierzy, aby udawali strach...

- Ten pomysł nie ma sensu - przerwał mi Józef. - Ani Kajfasz, ani Ananiasz nie ośmieliliby się tak postąpić. Przecież Piłat nam dał ciało i pozwolił je pogrzebać... Powiedzmy, że zrobili to w taki sposób, aby nie było wiadomo, kto ciało wziął... Lecz czemuż nie zaczekali z tym do następnego dnia? Wieczorem straż miała odejść. Tymczasem ciało było pod pieczęcią Sanhedrynu. To nie był krzyż, którego nikt nie pilnował, i dlatego kazali go wyrwać z ziemi i gdzieś wyrzucić... O ile łatwiej byłoby ukraść ciało, gdy już znajdowało się w naszych rękach...

- Masz rację - przyznałem. - Lecz w takim razie ciało zabrali uczniowie.

- Nikodemie, mówisz same głupstwa! Uczniowie? Oni? - ruchem głowy wskazał Jana. - Ale zobacz tylko, jacy są wystraszeni. Na ile odwagi musiał się zdobyć ten chłopak, by w biały dzień wysunąć nos ze swej kryjówki. Ich podejrzewasz o odwagę rzucenia się na rzymskich żołnierzy? Kpiny, mój drogi! Lecz jeśli nie oni - to kto? Czy On poza nami dwoma miał przyjaciela dość poważnego, by się ważył na taki czyn?

- Nie. Ale może Piłat?... - rzuciłem bez wiary we własne słowa. - Mówiono mi, że jego żona interesowała się losem Nauczyciela...

Z irytacją uderzył dłonią w kolano.

- Zmusisz mnie do tego, że będę się śmiał z twoich słów! - wykrzyknął. - Więc wyobrażasz sobie prokuratora rzymskiego, wykradającego własnym żołnierzom ciało człowieka, którego sam dwa dni przedtem skazał na śmierć? Na tyle już znam Piłata! On obedrze ze skóry tych strażników! Nigdy im nie daruje, że ośmielili się uciekać jak stado bydła, na oczach całej Jerozolimy. Wyobrażam sobie, co się tam dzieje. Nie, nie, Piłata usuń z tej sprawy!

- A w takim razie kto? - teraz ja zapytałem.

Józef siedział bez ruchu, spoglądając tylko spod oka to na mnie, to na Jana.

- A jeżeli - rzekł wolno - On zmartwychwstał? Odpowiedziałem mu pytaniem:

- Wierzysz w to?

- Nie - przyznał. - Jestem człowiekiem, który przyjmuje tylko to, co można zmierzyć, zważyć, dotknąć ręką... Z wielkim trudem uwierzyłem w zmartwychwstanie Łazarza, no bo nie mogłem nie wierzyć, skoro go widziałem chodzącego po mieście... Gdy jednak ktoś zmartwychwstał i zniknął - nie jestem w stanie w to wierzyć! Tylko że z drugiej strony - nie znajduję dla tego, co się stało, żadnego innego wyjaśnienia. Dlatego pytam: a jeżeli On zmartwychwstał? Czy zmartwychwstanie jest możliwe?

- On - zawołał Jan - mówił, że wstanie z martwych! Wiele razy mówił!

- A ty, co o tym powiesz? - zwrócił się do mnie.

- Jako faryzeusz wierzę oczywiście w zmartwychwstanie. Ale sądzę, że to się stanie kiedyś, to znaczy w takim jakimś czasie, w którym dokonają się zmiany umożliwiajce nam uwierzenie... Wierzę w zmartwychwstanie, ale nie w takim świecie, jaki nas otacza.

- W gruncie rzeczy - wzruszył ramionami - rozumujemy tak samo. A ty - skierował pytanie do Jana - wierzysz? Dziewczęca twarz ucznia, tak różna od twarzy innych chłopców w jego wieku, pokrytych krostami, zawsze spoconych, zachowujących stały wyraz wyzywającej drwiny, zapłonęła. Byłem tego pewny, zanim powiedział. On w to wierzył. Wyznał głośno:

- Tak, czcigodni. Wierzę, że On zmartwychwstał...

Józef zmarszczył czoło, uniósł ramiona i pozwolił im opaść. Wstał, parę razy przeszedł się tam i z powrotem po izbie. Znowu siadł. Miał coś właśnie powiedzieć, gdy nagle wbiegł usługujący chłopak z wiadomością, że przybył Jonatas syn Ananiasza.

- Jonatas?! - wykrzyknąłem zdumiony.

- No, no - Józef pokiwał głową. - Nie mniej niż ty jestem ciekawy, z czym on przychodzi. Janie - powiedział do syna Zebedeusza - ty uciekaj. Niech on cię tutaj nie widzi. Nie trzeba, abyś mu właził w oczy. Wracaj do swoich, lecz daj mi zaraz znać, jeśli stanie się coś nowego.

Wyszedłem przed dom powitać nieoczekiwanego gościa. Jonatasa przyniesiono we wspaniałej lektyce - ci saduceusze we wszystkim małpują Greków i Rzymian! Wprowadziłem go do sali.

- O, i Józef jest tutaj! - powiedział na widok mego przyjaciela. Nasi wydawał się serdeczny, jakby nic poprzedniego dnia między nami nie zaszło. - Dobrze się składa, że was widzę obu jednocześnie. - Siadł i z lekko wyzywającym uśmiechem pozwolił sobie nalać wody na ręce. - Zawsze, widzę, jesteś wierny przepisom... - zaśmiał się. - No, Nikodemie - powiedział zacierając dłonie - aleś nam wszystkim zrobił psikusa!

- O co ci chodzi, Jonatasie?

- Nie udawaj, że nie wiesz. Między nami mówiąc, nigdy bym cię o taki żart nie podejrzewał.

- Ale o czym ty mówisz?

- Jeszcze się pytasz? No, o tym twoim pomyśle ukrycia ciała...

- Moim?

- Przecież nie moim! Słuchaj, rabbi, nie bierz nas za głupców. Wiemy dobrze, że to ty ukryłeś ciało.

- Nie zabierałem ciała!

- Ha, ha, ha! Nie, doprawdy, jesteś wspaniały! No, oczywiście, sam ciała nie zabierałeś. Jako prawowity faryzeusz nie tknąłbyś się trupa. Ale jesteś dość bogaty, aby płacić za usługi. Nie będziesz się wypierał, że chodziłeś nocą do grobu...

- Chodziłem...

- Właśnie! Wtedy umówiłeś się z żołnierzami, że im dobrze zapłacisz za ucieczkę na widok "ducha". Może nie? Nie zaprzeczaj. Na nic ci się to nie zda. Muszę ci przyznać: zemściłeś się gracko. Gdy Kajfasz dowiedział się o tym, myślałem, że go wściekłość zadławi na miejscu. Ha, ha, ha! Nie wiem, czy i samemu Piłatowi zapłaciłeś za to, że zamiast skazać żołnierzy na rózgi, puścił im winę płazem... Jak sięgnę pamięcią, takiej historii nie słyszałem! Ten zdzierca daje wam, najbogatszym ludziom w Jerozolimie ciało darmo, a potem łaskawie pozwala, aby jego żołnierze, zwycięzcy Partów, lecieli przez miasto wrzeszcząc jak baby z przerażenia... Urządziłeś zgrabnie to wszystko! Kajfaszowi w końcu został w rękach tylko krzyż, który, muszę wam powiedzieć w sekrecie, kupił za drogie pieniądze...

- Nie wziąłem ciała - powtórzyłem.

- Dobrze, dobrze... Powiedzmy, że nie wziąłeś... Widocznie ulotniło się. Tylko że, widzisz, chodzi o to, aby ciała umarłych nie spacerowały po Jerozolimie na swych własnych nogach. Na posiedzeniu byliśmy dla ciebie niegrzeczni... Przyznaję... Ty za to wystrychnąłeś Kajfasza na dudka. Oko za oko... Ha, ha, ha! Habet - jak mówią Rzymianie. Ale teraz niech już będzie temu koniec. Słuchaj, Nikodemie, zawrzyjmy układ. Nikt z nas na ciało się nie porwie... Zresztą nikt się na nie nie miał zamiaru porywać. To bezbożny pomysł. Ale ty wyjaw nam, gdzie ono jest. Nie ruszymy go - zaklinam się, na co chcesz. Chcemy tylko wiedzieć, że leży pod tym czy pod tamtym kamieniaem...

- Lecz ja ci mówię, Jonatasie, że ciała nie wziąłem!

- Ależ wziąłeś! Wziąłeś! To była twoja zemsta. I my nie mamy do ciebie o to urazy. Miej je sobie. Niech sobie leży spokojnie w grobie Józefa lub w jakim innym. Ale niech leży, jak każde inne ciało!

- Ja tego ciała nie mam!

- Nikodemie, tracimy czas na próżne gadanie...

- Ostatni raz ci mówię: ciała nie mam!

- Więc któż je ma? Józef?

Teraz odezwał się mój przyjaciel.

- Ja także go nie mam. Ale wiem, gdzie ono jest. - Mocno, gwałtownie wyciągnąwszy palec w stronę Jonatasa, powiedział: - To wyście je ukryli! Nasi podskoczył na stołku. Po chwili zaczął się śmiać, ale widziałem, że ten śmiech nie jest szczery i ukrywa wzburzenie.

- Ha, ha, ha!... Ha, ha, ha... Ty, Józefie, jesteś gracz... Ale tym razem nikt w twoje słowa nie uwierzy... Myśmy mieli ciało zabierać? Wyście je zabrali. Słuchajcie: dość tego wypierania się. Przecież wszyscy wiedzą... Przychodzę do was jak przyjaciel. Były między nami spory i urazy - to prawda. Ale ja mam serce jak na dłoni... Nie chcę kłótni, drażni mnie nieszczerość. Zapomnijmy o tym, co było. Posłuchajcie: Kajfasz jest bardzo dotknięty. A znacie jego zaciekłość. Gdy się chce mścić, nie zna skrupułów. No więc widzicie... Powiada Salomon: Lepszy jest żywy pies od zdechłego lwa. Ale ja wam mówię: czasami jest lepszy zdechły lew... Zróbcie lwu należyty pogrzeb - i będzie spokój. No jak? Co wy na to? Spojrzałem na Józefa. Mój przyjaciel miał twarz poważną, wyrażającą skupienie, uwagę i jakby jakąś myśL, która go drążyła aż do dna serca. Poważnie potrząsnął głową.

- Ja także, Jonatasie, lubię szczerość i nie zwykłem się ukrywać ze swoimi czynami - rzekł. - Mówmy teraz poważnie. Chcesz w nas wmówić, że to myśmy wykradli ciało? Otóż zapewniam cię słowem solidnego kupca i Izraelity, że ani ja, ani Nikodem nie mamy z tym nic wspólnego.

Z Jonatasa opadła grzeczność, z jaką przyszedł do mego domu.

- Tylko wyście mogli je ukraść! - zawołał gniewnie. - Ta galilejska hałastra nigdy by się na to nie ważyła!

- A jednak myśmy go nie wzięli!

- Może będziecie mi twierdzili, że to zrobił Piłat dla swojej Klaudii?

- Nie.

- Więc co się stało z ciałem? Nie rozpłynęło się przecież...

- Jonatasie - Józef wstał, podszedł do nasiego, oparł się o poręcz krzesła, na którym tamten siedział, i pochylił się nad nim.

- To samo pytanie stawiamy sobie od świtu z Nikodemem. I nie znaleźliśmy odpowiedzi. A raczej mamy tylko jedną...

- Och! - Jonatas znowu się śmiał, ale ten śmiech przypominał zgrzytanie piły na twardym sęku. - Ha, ha, ha... Józefie, ty przecież nie jesteś doktorem ani faryzeuszem. Jesteś rozsądnym kupcem. Niech sobie Nikodem wierzy w tamto... Ale ty i ja wiemy, że to jest głupstwo! - Zbliżył twarz do twarzy Józefa. Szczęki mu się zwarły tak silnie, że widać było na policzkach ruch mięśni. Ciągnął chrypliwie: - Głupstwo, z którego nie wiadomo, kto zechce skorzystać... To tylko pewne, że sprawy świątyni i Zakonu z tego powodu ucierpią. Jeszcze raz ci mówię: lepszy jest zdechły lew od szczekającego psa... Ale zmartwychwstały... Dość! Tego "ducha" trzeba z powrotem wsadzić pod kamień!

- Jeżeli On sam ten kamień odwalił - powiedział wolno Józef - nie da się pod niego wsadzić po raz drugi...

- Sam go nie odwalił! Wyście go wprawdzie grzebali, ale wiem, że przedtem żołnierz przebił mu serce. A oni umieją trafić we właściwe miejsce. Człowiek, który dostał rzymską lancą między żebra, jest na pewno zabity.

- Był na pewno zabity - skinął głową Józef.

- Więc kamienia nie odwalił! Wyście go do grobu złożyli, a potem z grobu zabrali!

- Nie zrobiliśmy tego.

- Józefie! Nikodemie! Przyszedłem tutaj z dobrym, grzecznym słowem. Ze słowem zgody. Ale jeszcze raz was ostrzegam! Kajfasz jest zdecydowany na wszystko. Wiem, że dziś rano pobiegł do rabbi Jonatana, z którym nieoczekiwanie potrafili się dogadać. Ci dwaj tej sprawy nie wypuszczą z rąk. Nie chcę was straszyć, ale jeśli będziecie się upierali, oni znajdą środki, by was zmusić do oddania ciała.

- Nie chcesz straszyć, ale straszysz - rzekł drwiąco Józef.

- Ostrzegam tylko... - Jonatas wstał. Jeszcze raz próbował przejść na ton lekki, przyjacielski. - Naprawdę zgódźcie się. Mniejsza z tym wreszcie, coście zrobili z ciałem. Chodzi nam o grób i o to, abyście obaj z Nikodemem zapewnili wszystkich, że w nim leży Galilejczyk...

- A w nim nie będzie nikogo?

- Jakieś ciało zawsze się znajdzie.

- O to postarają się niewątpliwie sikkaryści?

- Józefie! Pamiętaj, że ani twoje konszachty z Rzymianami, ani twoje pieniądze...

- Wiem, możesz mnie nie ostrzegać. Bądź zdrów, Jonatasie. Zechciej pozdrowić ode mnie arcykapłana i wyraź mu moje współczucie w związku z rozerwaniem się zasłony...

- To są głupie plotki! Jednemu lewicie coś się przyśniło i opowiada bzdury, ciżba zaś powtarza, bo przecież lubi takie "przerażające" historie...

- Lecz ja słyszałem, że zasłona rozdarła się naprawdę w dzień Przygotowań...

- Nie, nie rozdarła się!... A zresztą... Wiesz przecież, że u nas stale ziemia drży. Na skale Moriah pojawiają się nieraz rysy i szpary, w świątyni upadają sprzęty... Mogła i zasłona...

- Oczywiście...

- Więc... może jednak? Przecież jesteście rozsądnymi ludźmi. Po co walczyć z Kajfaszem! Nie wiem, czyście słyszeli, że zażądał usunięcia was z Sanhedrynu.

- Choćbyście wy mnie nie usunęli, sam bym odszedł! Sanhedryn przestał być sobą po tym wyroku!

- I to jest twoje ostatnie słowo, Józefie?

- Ostatnie.

- I twoje także, Nikodemie?

- Józef odpowiedział za mnie.

- Wobec tego nie mam już nic więcej do powiedzenia. Pamiętajcie o zemście Kajfasza. Od siebie radzę wam opuścić miasto... On wam tego nigdy nie daruje...

Wyprowadziwszy nasiego do lektyki wróciłem do sali. Józef chodził po niej tam i z powrotem, schylony, z głową opuszczoną, z rękami założonymi do tyłu. Osunąłem się na stołek, na którym poprzednio siedział Jonatas. Byłem pełen drżenia, gorączki, niepokoju, oczekiwania. Józef spacerował milcząc czas dłuższy. W końcu zatrzymał się przede mną. Powiedział:

- Po tej jego gadaninie dwie rzeczy stały się dla mnie zupełnie jasne. Pierwsza, że ich walka z Nauczycielem nie skończyła się. Gotowi są ją dalej prowadzić z Jego, jak On mówi, "duchem" i z każdym, kto w tego "ducha" uwierzy... A druga, że jeśli mogły były istnieć jakieś podejrzenia, iż to oni ukryli ciało, rozwiały się one ostatecznie. Jonatas nie kłamał. On naprawdę nie wie, gdzie jest ciało... I w tym także nie przesadził, że Kajfasz nie cofnie się przed niczym. Ani Jonatan. Zresztą rozumiem ich, Nauczyciel obecnie jest dla nich jeszcze niebezpieczniejszy, niż był za życia... Stał się symbolem, a symbol bywa często groźniejszy niż żywy człowiek. Oni teraz muszą walczyć... Słuchaj, Nikodemie, Jonatas ma słuszność: grozi ci niebezpieczeństwo i będzie groziło przez jakiś czas... Potem złości ostygną. Teraz jednak mogą na ciebie nasłać sikkarystów, mogą na ciebie napaść. Wiedzą, że byłeś nocą przy grobie... Nie mówiłeś mi o tym. Po coś chodził?

- Ten grób - wyznałem - zdawał się wołać...

- To prawda, on woła - rzekł Józef. - Nawet teraz, kiedy jest pusty. Trzeba tam będzie pójść. Wracam jednak do sprawy twojego bezpieczeństwa. Myślę, że tak, jak radził Jonatas, powinieneś opuścić miasto. Nie na długo: na trzy, cztery dni. Masz dwór między Emaus a Lydią, prawda? Nigdy tam teraz nie bywasz, nikt nie będzie przypuszczał, że tam poszedłeś. Weź ze sobą młodego Kleofasa, który głosował przeciwko wyrokowi. Na nim będą się chcieli mścić... Trzeba się nim zająć... To faryzeusz, więc będzie ci z nim łatwiej rozmawiać. No, co o tym myślisz? Nie lubię nagłych wyjazdów. Nie lubię niespodziewanego ruszania się z miejsca, zwłaszcza w czasie, gdy każda chwila zda się przynosić coś nowego. Ale Józef ma rację. Co prawda wolałbym, aby szedł ze mną. On jest taki energiczny, a mnie moja odwaga i energia opuściły teraz zupełnie. Zresztą nigdy nie miałem za dużo energii. Nauczyciel powinien był jego mieć przy sobie w chwilach ciężkich! Józef kilka razy mówił, że chce Go poznać. Twierdził, że ciekawi go Jego nauka, o której mu opowiadałem. Ale tak jakoś nigdy do tego nie doszło. Jest w tym dużo mojej winy... Właściwie nigdy nie postarałem się, aby to spotkanie nastąpiło. Byłem zawsze zajęty sobą i swoimi sprawami. Wydawało mi się, jakby Nauczyciel wszedł tak mocno tylko w moje życie... Józef jest moim przyjacielem, a przecież naprawdę znam go bardzo mało. Nauczyłem się myśleć, że obchodzi go w życiu tylko hazard handlu...

- Lecz ty... - zacząłem. - Nie zostawię cię samego.

- O mnie się nie bój. Mnie nic nie grozi. Żyję dobrze z Rzymianami, nikt nie ośmieli się na mnie napaść. Ty idź. Idź zaraz.

- Pójdę - zdecydowałem po krótkim namyśle. - Ale... - było mi wciąż nieprzyjemnie, że odchodzę, on zaś zostaje w obliczu niebezpiecziństwa - ale ty...

- Nic mi nie grozi - powtórzył. - Na pewno... - Spokojnie położył rękę na moim ramieniu, a drugą gładził czarną wijącą się brodę.

Nagle zdałem sobie sprawę z tego, ile temu człowiekowi, w tak małym stopniu wypełniającemu przepisy Zakonu, zawdzięczam. Od lat był niby rozłożysty dąb, o który mógł się wesprzeć wątły krzew mojego życia. Okazał tyle starań i dobroci dla Rut. Zarabiał i dla mnie złoto, gdy ja nie miałem głowy myśleć o handlu. Kiedyś powiedział, że zapisuje mi w testamencie cały swój majątek. Żył obok mnie, a ja tyle od niego biorąc po prostu go nie widziałem... Ale nagle otworzyły mi się oczy. W nagłym porywie wdzięczności wyciągnąłem do niego dłoń.

- Józefie - powiedziałem, a wzruszenie tamowało mi głos. - Jesteś mi naprawdę przyjacielem...

Oddał mi uścisk, ale potrząsnął głową.

- Nie - rzekł - mylisz się. Wydaje mi się, że jestem dopiero na tropie tego, jak powinna wyglądać przyjaźń... - Potrząsnął moją ręką. - Idź i wracaj bezpiecznie. Każdy z nas przemyśli sobie osobno tajemnicę zniknięcia Jego ciała, a potem podzielimy się wynikami. Dobrze? - Uśmiechnął się i zamyślił. - Są tajemnice - powiedział po chwili - w które, żeby je poznać, trzeba się rzucić, jak się rzucamy do wody, pewni, że się ona rozstąpi przed nami. Bądź zdrów, Nikodemie. Szalom alejchem. Czy nie wydaje ci się, że są sprawy, które trzeba najpierw przyjąć, by móc je potem zrozumieć?

Szliśmy powoli, bo dzień zrobił się ciepły, jakby to nie był miesiąc Nizan. Z początku nie mówiliśmy wiele; obaj kroczyliśmy zamyśleni, obaj przetrawialiśmy w duchu poranne wypadki. Droga do Emaus zniża się, zsuwa ze zboczy skalistego płaskowyżu, na którym leżą Hebron, Jerozolima i Gofma. Miasto znajduje się na ostatnim wzgórzu; dalej wzdłuż wybrzeża leży pasem równina Saronu, już o tej porze pokryta bujną zielonością i pachnąca kwieciem.

Ułożyliśmy sobie, że przenocujemy w Emaus i dopiero rankiem pójdziemy dalej.

Byliśmy gdzieś w połowie drogi, kiedy Kleofas, wlokący się poprzednio ponuro z opuszczoną głową, parsknął jak młody koń i zaczął mówić głosem kipiącym, zda się, wewnętrznym wzburzeniem:

- Nie, nie, nie potrafię tego zrozumieć. Zgódźmy się, że On zmartwychwstał... Choć to jest niepodobieństwem. Ludzie bywali wskrzeszani Imieniem Najwyższego, nikt jednak nie wstał z grobu sam! Ale powiedzmy, że tak się stało... W takim razie wytłumacz mi, rabbi, jaki miał sens ten sąd, ta męka, śmierć?... Kto jest zdolny wskrzesić sam siebie, nie umierałby jak niewolnik! Nie, nie, tego nie zrozumiem nigdy. Chyba że ty, rabbi, potrafisz mi to wyjaśnić, wytłumaczyć. Ty chyba pojmujesz coś więcej. Znałeś Go...

- Znałem Go - odpowiedziałem. - Ale to mi wcale nie ułatwia zrozumienia tej historii. On wprawdzie za życia czasami robił tak, jakby chciał swoich nastraszyć i w ten sposób wypróbować... Potem niebezpieczeństwa znikały, okazywały się złudzeniem lub On je zwyciężał... Ale znacznie częściej dawał się zwyciężać życiu. Posiadał moc, nikt jednak nigdy nie wiedział, kiedy jej zechce użyć. Cud zmartwychwstania jest największym z cudów. Masz rację, Kleofasie: kto potrafi wstać z martwych, nie powinien męczyć się życiem. Zresztą cóż warte jest takie zmartwychwstanie? Zmartwychwstał i zniknął? Tylko Jego Matka i ta nawrócona grzesznica widziały Go... Gdyby to zmartwychwstanie miało być znakiem prawdziwości Jego nauki, musieliby Go zobaczyć także inni...

- Musieliby Go zobaczyć wszyscy! - zawołał młody faryzeusz.

- Oczywiście... Ci bowiem, którzy by Go nie widzieli, nie chcieliby im uwierzyć. Mesjasz nie może triumfować w jednym tylko sercu...

- Czy sądzisz, rabbi, że On był Mesjaszem?

- Czy ja wiem?... Ale jeśli Nim był - to ten Mesjasz był kimś innym niż ten, którego wieściły zapowiedzi. On przyniósł nie to, czego oczekiwaliśmy.

- Co takiego? To jedno: miłość...

- Podobno jednak mówił, że kto chce być Jego uczniem, musi nienawidzić swoich bliskich: matkę, żonę, dzieci?

- Słyszałem, jak to mówił. Ale to były jakieś dziwne słowa, jakby jedna tylko strona prawdy...

- Myślisz, rabbi, że On nie kazał nienawidzić? Odkąd mi powtórzono te słowa, bałem się...

- Nienawiść, Kleofasie, to było obce Jemu słowo. Wprawdzie powiadał: "Przyniosłem miecz", ale zaraz dodawał: "Powiedziano w Starym Zakonie: "Nie zabijaj!" Lecz ja mówię: Ten, kto się gniewa - już zabija..." Nie, upewniam cię, On nie wiedział, co to znaczy nienawiść. Nie nienawidził nigdy, nikogo! Umarł... Mnie się nawet wydaje, że On oddał się w ich ręce tylko dlatego, aby nam pokazać, że nienawiść może być zwyciężona...

- Lecz nienawiść zwyciężyła! I Jego zabili...

- Tak - przyznałem.

I znowu każdy z nas zagłębił się w swój smutek.

Nasze dwa cienie sunęły przed nami na skos po ścieżce. Nie zauważyłem chwili, w której pojawił się trzeci... Człowiek, który nas dopędził i wszedł między nas, wydawał się podróżnym zaprawionym w długich wędrówkach, bo kroczył lekko, jakby ledwie dotykając stopami ziemi. Nie było w Nim nic, co by zatrzymało nasz wzrok: bardzo wysoki, z laską, w podwiniętej do podróży kuttonie, bez najmniejszego węzełka w ręku. Nie słyszeliśmy Jego kroków, gdy się zbliżał, a przecież musiał iść niezmiernie szybko, bo gdy chwilę przedtem oglądałem się na zakręcie drogi (nie mogłem bowiem pozbyć się niepokoju, że może wysłano za nami pogoń), nie widziałem nikogo. Ale teraz zręcznie dostosował swój krok do naszych kroków.

- O czymże tak rozmawiacie? - zapytał. - I zdajecie się być pełni smutku...

Kleofas wzruszył ramionami.

- Idziesz także drogą z Jerozolimy, więc powinieneś wiedzieć...

- O czym? - zapytał.

- Chyba byłeś w mieście tylko przechodniem, a nie przybyszem na święta. Stały się tam ostatnio rzeczy...

- Jakie? - pytania naszego nowego Towarzysza brzmiały niecierpliwie, jakby się bał, że nie zdąży nawiązać z nami rozmowy. Kleofas zbyt był wzruszony, by umiał spokojnie opowiadać o zaszłych wypadkach. Odezwałem się więc ja:

- Pewno słyszałeś o Proroku z Galilei, który chodził po całym kraju, nauczał i dokonywał wspaniałych cudów? Uzdrawił, a nawet wskrzeszał... Otóż gdy On przybył przed paru dniami na święta do miasta, nasi kapłani i doktorowie kazali Go pochwycić i osądziwszy Go na śmierć, wydali Rzymianom. Ci zaś przybili Go do krzyża... Tak wielkie były cuda tego Człowieka i tak piękna Jego nauka, iż wielu z nas sądziło, że On przyszedł od Najwyższego, by wyzwolić Izraela. Ja sam tak myślałem... Niestety! On umarł! Strasznie umarł... I już trzeci dzień, jak złożono Go do grobu... Urwałem, bo znowu moja myśl pobiegła do Jego umęczonego ciała, do całej ohydy tej żałosnej śmierci. Chwilę stąpaliśmy w milczeniu ścieżką w dół. Słońce mieliśmy teraz przed sobą: wielka czerwona kula wisiała nad pasami szarych oparów rozpiętych nad wypukłą taflą morza.

- Więc umarł i pogrzebano Go... - Człowiekowi, który się do nas przyłączył, nie wystarczyły moje słowa. - A co potem? Kleofas beznadziejnym gestem poruszył dłonią.

- Są tacy - rzucił prawie z gniewem - którzy wierzą, że zmartwychwstał! Zmierzył nas wzrokiem.

- A wy - zapytał - co o tym sądzicie? Popatrzyłem na Niego nieco nieufnie. Nie podobało mi się to Jego wypytywanie. Wyglądało na to, że On zna całą historię śmierci Nauczyciela, a pyta nas jedynie po to, aby znać naszą opinię. Może to jakiś szpieg Sanhedrynu? Lecz ostatecznie, pomyślałem, jest sam, a my jesteśmy dwaj. Odeszliśmy już ze czterdzieści stadiów od miasta. I wreszcie, choć ten Człowiek nie wyróżniał się niczym od byle wędrowca, którego można spotkać na samotnej drodze, było w Nim przecież coś, co budziło zaufanie i skłaniało do mówienia.

- Istotnie - podjąłem - kilka kobiet poszło dziś przed świtem do Jego grobu... Wróciły opowiadając, że nie znalazły w nim ciała, natomiast zobaczyły Anioła, który miał im powiedzieć, że Umarły zmartwychwstał. Pobiegli więc do grobu Jego uczniowie i także nie znaleźli ciała...

- I cóż? - pytał widząc, że znowu przerwałem. - Co ty na to? On już nie pytał o to, co się dalej stało, ale wprost o to, co ja myślę. Jeszcze raz obudziły się we mnie wątpliwości. Ale znowu uległem sile Jego powagi. On wypytywał nie jak ktoś ciekawy nowin, ale jak człowiek mający prawo pytać...

- Nie wiem... - powiedziałem wahająco. - Nie wiem... Ten Galilejczyk był na pewno kimś niezwykłym. W pewnej chwili uwierzyłem, że jest Mesjaszem... Nikt nigdy nie robił takich cudów. I nikt nigdy nie mówił tak jak On... Ale Mesjasz musi być kimś wyższym niż zwyczajny człowiek...

- Ty, wielki sofer, tak mówisz? - przerwał mi. - Nie pamiętasz, co powiedział Izajasz o "korzeniu z drzewa Jessego"?

- Pamiętam. Lecz mówi także Etam Ezrahita: "Przysiągłem Dawidowi, że potomstwo jego trwać będzie na wieki..."

- I sądzisz, że to się nie spełni?

- Jak się ma spełnić? Tron królewski rozdzielony i w rękach obcych! On zaś, jeśli nawet był potomkiem Dawida, umarł, został okrutnie zabity... Żebyś był to widział...

- Człowieku leniwego serca! - powiedzieł nagle surowo. - Nauczycielu, który innych nie uczysz i sam nie chcesz poznać! - Nie pamiętam, aby kiedykolwiek zwrócono się do mnie w ten sposób. A przecież nie czułem się dotknięty. Tamten mówił gniewnie, lecz jednocześnie jakby rozpraszał dym, który nam zaprószył oczy. - Jeszcze nie widzicie, że spełniło się wszystko, co się miało spełnić? Czy nie powiedział praojciec Jakub, iż Posłany i Oczekiwany przyjdzie wtedy właśnie, kiedy Juda utraci tron? Nic nie wyczytałeś w świętych księgach, przyjacielu? Posłuchaj... - Z łatwością przywołał na usta słowa przepowiedni nabi Izajasza: - "Chwała spłynie na drogę nadmorską, co idzie przez pogańską Galileję, a lud żyjący w mroku ujrzy wielką światłość..." Czy nie było cię w Galilei i nie widziałeś?

- Widziałem... - szepnąłem. Prawda! Tyle razy słyszałem, jak krzyczano: "Nie przyjdzie Mesjasz z Galilei"! A ten Człowiek wyłowił proroczą zapowiedź ze świętych ksiąg, jak zręczny chłopiec wyławia rybkę z maleńkiej kałuży. Ciemny lud galilejski, lud amhaareców, ujrzał światłość... Prawda... Podniosłem na Niego wzrok. On zaś mówił dalej:

- Gdzie On się narodził? Czy nie chodziłeś się o tym przekonać? Czy nie czytałeś: "Betlejem w ziemi judzkiej - z ciebie wyjdzie Rządca ludu..."? Kto Go urodził? Czy ci nie mówiono? I czy nie czytasz: "Oto Panna pocznie i porodzi Syna..."? Nie słyszałeś, że musieli z Nim uciekać aż do ziemi faraonów? I co o tym sądzisz? "Z Egiptu wezwałem mego Syna..." Kto Go zapowiedział? Czy nie mówi nabi: "Posyłam anioła, by przygotował drogę Tobie... Głos wołającego na pustyni, byście prostowali drogi Najwyższego..."?

- To wszystko prawda... Ależ tak! - zawołałem. Kula słoneczna opadała coraz niżej i stawała się wciąż bardziej czerwona. Dalekie morze skrzyło się. Otarłem czoło, które całe opływało potem. Słowa Nieznajomego napełniały mnie zdumieniem, a jednocześnie przerażeniem. Jak to - i ja tego wszystkiego nie zauważyłem? - pytałem siebie. Każdy przypominany przez Niego tekst spadał na moją głowę niby ciężka kłoda. "Żyłem ze świętymi zapowiedziami pod rękę - myślałem - nie umiałem ich odczytać. Dobrze mówił Nauczyciel, gdy kilka razy upominał mnie: "Jestś doktorem i nauczycielem, a tego nie wiesz?" Upajałem się brzmieniem słów Pisma i nie dostrzegałem, co one mówiły. Jak inni, ślepo, uparcie domagałem się spełnienia zapowiedzi, które mi odpowiadały, które były po mojej myśli, które niosły triumf krzyku, a nie triumf ciszy..." Podróżny ciągnął:

- Czy nie nauczał, jak powiedziano: "W przypowieściach opowiadać będzie rzeczy skryte od początku świata"? Czy nie rozesłał swoich "jak rybitwy, by łowili ludzi z każdej góry, z każdego pagórka, z każdej jaskini..."? Czy nie były przepowiedziane Jego cuda? Czy nie miał Najwyższy zawrzeć z narodem nowego Przymierza, nowego Zakonu, wypisanego w sercu, a nie na ciele?

- Mówisz prawdę! - posłyszałem obok siebie gorączkowy głos młodego Kleofasa. - Każde Twoje słowo szerzej otwiera nam księgi... Ale jeśli tak jest - to dlaczego On umarł? Dlaczego?

- I dlaczego tak umarł? - zawołałem. - Tak nędznie, tak okropnie, tak haniebnie, tak boleśnie? Patrzyliśmy na Niego obaj szeroko rozwartymi oczami. Czuliśmy, że ten Człowiek jest bez porównania od nas mądrzejszy. On zdawał się wiedzieć wszystko to, czego my nie wiedzieliśmy, a nie wiedząc byliśmy pełni lęku, podobni do tego, o którym mówi Pismo, że "boi się w dzień i w nocy; rano mówi: "Oby już był wieczór!" a wieczorem: "Oby już był ranek!"".

Nie zganił nas. Łagodnie, jakby nucił do wtóru kinnor, zaczął mówić:

- I tego nie pamiętacie? "Robakiem jestem - nie człowiekiem, pośmiewiskiem i wzgardą tłumu... Ludzie krzyczą i kiwają głowami: w Najwyższym położył nadzieję, niech Go ratuje! Otoczyła mnie banda złośników ryczących niby lwy... Otoczyły mnie psy zajadłe... Przebili moje ręce i moje nogi i policzyli każdą kość... Od stopy aż do czubka głowy nie ma na Nim kawałka zdrowego ciała... Jedna rana i siność... Ani urody, ani piękności... Widzieliśmy, że nic w Nim nie ma, a przecież pożądaliśmy Go. Człowieka okrytego wzgardą, najnędzniejszego z ludzi, Męża boleści, który znał każdą słabość... Choroby nasze na Niego przeszły, boleści nasze Jego dotknęły... Był dla nas jak trędowaty, przez samego Przedwiecznego osądzony, by zginął w hańbie... Za nas został starty, za naszą złość... Lecz Jego siność uzdrowiła nas. Myśmy pobłądzili, ale nasze grzechy Najwyższy na Niego złożył... I On sam chciał tego... Nie otworzył ust, by się bronić... Ze zbrodniarzami razem cierpiał i za zbrodniarzy się modlił..."

- O Adonaj! - wyszeptałem. Usta miałem zapiekłe, jakbym wędrował przez bezwodną pustynię.

- "Ciało moje dałem bijącym i nie odwróciłem twarzy od policzkujących - ciągnął. - Byłem jak baranek cichy, wiedziony na zarżnięcie..."

Nie czuliśmy przebywanej drogi. Gdy powiedziawszy ostatnie zdanie zatrzymał się nagle, jakby się chciał z nami pożegnać, ze zdumieniem spostrzegliśmy, że jesteśmy już w Emaus. On zdawał się wiedzieć, że tutaj mamy się zatrzymać, lecz sam chciał iść dalej. Nie namawiając się, obaj jednocześnie zawołaliśmy:

- Rabbi, zostań z nami. Chcemy, żebyś nam jeszcze wiele powiedział... Patrz, już wieczór. Rankiem pójdziesz w dalszą drogę. Zostań.

Zdawał się namyślać. Ale gdy Go nie przestawaliśmy prosić, skinął głową i udał się z nami do gospody. Była na szczęście pusta. Gospodarz wyniósł nam stół pod rozrosłą figę i zakrzątnął się, by przygotować posiłek. Rude cienie wyciągały się na zróżowiałej ziemi. Od morza zawiewał rześki, ostry, nieco porywisty wiatr. Szczyty wzgórz, z których zeszliśmy, żarzyły się czerwono niby kłody w dogasającym ognisku.

- Więc On był Mesjaszem? - zapytał Kleofas drżącymi ustami.

Zamiast odpowiedzieć cytował znowu:

- "Usłyszą tego dnia głusi słowa ksiąg, a w ciemnościach oczy ślepców widzieć będą. Cisi przyjdą się weselić, ubodzy uradują się świętym Izraela... Szukać mnie będą ci, którzy mnie nie szukali, i powiem: "Otom Ja" - narodowi, który mnie nigdy nie wzywał... Narody przyjdą z krańca ziemi..." W szarym, gęstniejącym powietrzu, niby przetkanym pajęczymi nićmi, głos Jego zabrzmiał nagle jak wołanie triumfu i radości. Po tamtych bolesnych słowach malujących krwawą wizję był to niby chorał srebrnych trąb uderzający w niebo pieśnią zwycięstwa. Nasze serca uderzyły jeszcze żywiej, jeszcze goręcej. Ale równocześnie spojrzeliśmy na siebie z niepokojem. Nie trzeba się nam było dzielić naszymi myślami. To samo zapaliło się w obu naszych głowach. Jeżeli więc to wszystko było prawdą, czego nie ujrzeliśmy patrząc, jakiż los nas czeka, nas i cały naród wybrany, który prześlepił Zapowiedzianego, odrzucił i ukrzyżował Go? Straszną rzeczą było czekanie na Mesjasza przez tysiące lat. Lecz czymże będzie koniec tego czekania połączony ze świadomością, że Mesjasz przyszedł, a myśmy Go nie przyjęli? Co to znaczy: odrzucić Mesjasza? Co się stanie z tymi, którzy targnęli się na Syna Najwyższego? Lecz On, jakby zgadując nasze myśLi, powiedział:

- Trzeba więc było, aby się spełniły Pisma... I spełniły się one. Syn Człowieczy umarł, abyście wy nie umarli, i żyje - abyście wy żyli. Tak musiał umierać, aby każdy z was mógł się ocalić. Bo powiedział prorok: "Choćby wasze grzechy były jako szkarłat, wybielę je ponad śnieg i bielszymi niż wełna uczynię..." Siedzieliśmy w ciszy, a wiatr poruszał nad naszymi głowami bezlistnymi gałęźmi figi. On sięgnął po chleb, który gospodarz postawił przed nami, rozłamał go i wyciągnął po kawałku do każdego z nas... I wtedy - o, Justusie! Ten Jego ruch... Wszystko od razu staało się jasne! Od razu dostrzegłem, czego przedtem nie mogłem zobaczyć: przebite dłonie i ten uśmiech, jedyny na całym świecie, uśmiech miłości, która nie ma granic. O, Justusie, jak ja wtedy zacząłem płakać! Jak Szymon... Bo On dawszy się poznać natychmiast zniknął... Był - i nie było Go już między nami. Ale Chleb został... I kubek Wina... i słowa... i ta oszałamiająca radość, w jaką On zmienił naszą rozpacz... O, Justusie, płaczę, gdy to piszę... Porwaliśmy się z miejsc. Słońce kąpało się w morzu. Noc rozpinała się nad nami jak namiot. Ale w nas była jedna przemożna, rozkazująca myśl: wracać! Wracać, wracać natychmiast, powiedzieć im wszystkim, że On zmartwychwstał naprawdę! Na świecie nie było już nic ważniejszego niż ta wiadomość! O niej trzeba było powiedzieć każdemu, o niej trzeba było wołać z dachu - do wszystkich...

Przełknęliśmy Chleb i wyskoczyliśmy na drogę. Nasze cienie wsiąkły w szarą, zmechaconą ziemię. Szliśmy gorączkowo, chwilami biegliśmy. Żaden z nas nie czuł, że biegnie pod górę, że mu braknie tchu. Nie mówiliśmy ze sobą, tylko co jakiś czas zwracaliśmy się do siebie i rzucaliśmy sobie szybkie zapytania:

- Pamiętasz, kiedy On to mówił?...

- Pamiętam! Serce mi biło...

- Czuliśmy Go, Kleofasie! Czuliśmy, że to On! Na niebie zapaliła się pierwsza gwiazda. To szliśmy, to znowu biegliśmy. Ani na chwilę nie pamiętałem o niebezpieczeństwach, przed którymi rankiem uciekłem...

Nie pamiętałem o nich, gdy dopadłem drzwi domu garbarza Safana. Była już noc głęboka, żołnierz na Antonii otrąbił właśnie drugą straż. Księżyc toczył się po usianym bladymi gwiazdami niebie, gasząc je, w miarę gdy się do nich zbliżał. Kilka białych obłoczków, odcinających się wyraźnie na szklistym czarnohiacyntowym tle nieba, żeglowało wolno z północy na południe. Matecznik Ofelu wyglądał jak potworny żleb górski, w który zwaliło się wiele lawin, lub jak miasto zamienione w stos ruin. Biegnąc przez kręte, wąskie uliczki - nigdy bym się dawniej, zwłaszcza nocą, nie śmiał w nie zapuścić - drżałem z niecierpliwości. Niskie drzwi były zamknięte. Zacząłem w nie bić obu dłońmi. Nowina, którą niosłem, paliła mi usta żywym ogniem.

Nie otworzono mi od razu. Za deskami usłyszałem szmery: domyśliłem się, że ktoś lękliwie usiłuje wyjrzeć przez szparę, by zobaczyć stukającego. Niecierpliwość nie pozwoliła mi czekać. Zacząłem wołać:

- To ja! Nikodem! Otwórzcie! To ja! Przynoszę ważną nowinę! Otwórzcie! Jeszcze zdawało mi się, że zwlekają, więc odskoczyłem do tyłu, ku księżycowej plamie leżącej na środku szerszej nieco w tym miejscu uliczki niby porzucone zwierciadło. Chciałem, aby mnie zobaczyli w tym świetle i poznali. Ale już rozległ się cichy zgrzyt uchylających się drzwi.

- Chodź, rabbi - doleciał mnie stłumiony głos Szymona Zeloty. - Chodź i nie krzycz! Twój głos może ściągnąć niebezpieczeństwo.

Niebezpieczeństwo? Nie czułem go. Nie bałem się. Prędko wcisnąłem się w ciasne drzwi. Za małym korytarzykiem była obszerna izba służąca niewątpliwie za suszarnię skór, bo unosił się w niej ostry zapach garbnika i przegniłej sierści. Była pełna ludzi. Mimo późnej pory nikt w domu nie spał. W blasku ognia buzującego na palenisku widziałem stłoczonych Jego uczniów - wszystkich poza Tomaszem i Judaszem - Jego Matkę, Jej siostrę, Martę i Marię, inne jeszcze kobiety, a także kilku mężczyzn o wyglądzie skromnych rzemieślników. Wszystkie twarze zwrócone były w tej chwili na mnie, wszystkie oczy zdawały się płonąć niepokojem. Przestraszyli się na pewno gwałtowności mego stukania. Ale strach walczył w nich z nadzieją usłyszenia nowiny, na którą podświadomie wszyscy musieli czekać, choć widać było, że nie są ze sobą zgodni i niewątpliwie spierali się, zanim przyszedłem.

- Już wiemy o Józefie... - powiedział prędko Jakub syn Zebedeusza.

Przerwałem mu niecierpliwym ruchem ręki. Nie wiedziałem, o czym chce mówić, lecz dla mnie nie było sprawy ważniejszej niż nowina, którą przyniosłem. Zawołałem:

- Widziałem Go! Widziałem Go! Chwilę trwała cisza, potem nagle wszyscy zaczęli jednocześnie mówić:

- Widzicie, że i on widział! I on się łudzi: Miriam widziała Go! Matkom często się zdaje, że widzą umarłe dziecko! Nie krzyczcie tak, ludzie usłyszą! Ależ mówię wam, że On zmartwychwstał! Nie, nie, to niepodobieństwo! Widziałam Go! Padłam Mu do nóg!... - teraz słyszałem niski, prawie męski głos Marii. - Jesteś rozgorączkowana żalem, zdawało ci się! Maria Go widziała i ja go widziałem! - zahuczał głos Szymona. - Upewniam was! Szymonie, zdawało ci się, od tego płaczu jesteś całkiem nieprzytomny...

- Lecz ja Go widziałem naprawdę! - zawołałem. - Szedł ze mną drogą wiele stadiów. Mówił, nauczał... Słuchajcie: tłumaczył Pismami, że musiał tak właśnie cierpieć, aby nas uratować...

- Rabbi - powiedział Jakub, brat Nauczyciela, podchodząc do mnie. - Tobie także żal utrudnił poznanie... Przestańcie hałasować! - zwrócił się do zebranych, którzy się wzajem usiłowali przekonać. - Czy chcecie, żeby cały Ofel zbiegł się na te wasze krzyki? Żeby sprowadzono straż ze świątyni? Wszak wiecie, że nas posądzają o zabranie ciała... Słuchaj, rabbi - znowu mówił do mnie - ta ohydna zbrodnia, która dotknęła ciebie... Wierz mi, naprawdę szczerze ci współczujemy... Ale nie ulegaj złudzeniom, jakim uległa Miriam, Szymon i Maria. Im się zdaje, że widzieli Nauczyciela. To mogło być tylko złudzenie. On umarł, a Jego ciało ukradli ludzie świątyni... A teraz podobno oskarżają nas, twierdzą, że to my zrobiliśmy. Jeżeli zaczniemy na prawo i na lewo opowiadać, że On zmartwychwstał, każą nas schwytać i pozabijać... Wszyscy, którym się wydaje, że Go widzieli, ulegli złudzeniu. To mógł być Jego duch... Są ludzie, którzy widywali duchy zmarłych... Może który z was widział Jego ducha.

- To nie był duch! - krzyknęła Maria potrząsając gwałtownie swą czerwonozłotą głową. - To nie był duch! Mogłam Go dotknąć, gdyby On tylko pozwolił...

- To nie był duch - powtórzył za nią Szymon. Ale nie wyczułem w jego głosie tej nieustępliwej pewności siebie, jaka biła ze słów Marii. Szymon wydawał się zresztą jakiś zgarbiony, nędzny i pokorny. Nikogo nie próbował przekrzyczeć swoim basem; nie narzucał innym swego zdania. - Ja Go także nie dotknąłem... - mówił jakby się tłumacząc. - Ale słyszałem, jak mówił. Pan powiedział o tak... - jeszcze ściszył głos, chcąc naśladować sposób mówienia Nauczyciela - o tak: "Piotrze..." Czy duch może tak mówić jak On? - zwrócił się do mnie.

- To nie był duch... - odezwałem się. - On przy tym samym stole łamał chleb i dawał... Nie, nie! Jestem człowiekiem, który ostatni uwierzy w rzecz niewiarygodną. Ale ja Go również prawie mogłem dotknąć...

- Lecz żaden z was Go nie dotknął - rzekł Jakub.

- Zdawało ci się tylko, Szymonie - powiedział Andrzej. - Widziałeś ducha...

- To nie był duch! - znowu zawołała Maria.

- Gdybyż choć jako ducha można Go było zobaczyć! - wykrzyknął nagle Jan. - Nie bylibyśmy tacy smutni...

- Nie, Janie - posłyszałem w tej samej chwili głos Maryi. Ona mówi podobnie do swego Syna: choć odezwie się cicho, Jej słowa mają zawsze swą wagę i zapadają w człowieka niby ziarno w ziemię. Rzadko mówi, bardzo rzadko. Aż dziwne, że odezwała się teraz w rozgwarze skłóconych głosów. - Nie, Janie - powtórzyła. - On nie powstał tylko duchem. Jego duch nigdy nie umarł. Odszedł od nas na chwilę i znowu wrócił. Ale On zmartwychwstał ciałem, by nasze ludzkie oczy mogły widzieć, a nasze ludzkie usta - mówić...

- Lecz gdyby tak... - zaczął Jakub.

- Słyszeliście Miriam? - zawołał Szymon. - Muszę mówić, muszę - uderzał się w pierś swą wielką pięścią. - Muszę krzyczeć...

- O tym nie można milczeć - przytwierdziłem mu.

I wtedy On stanął między nami. Drzwi się nie otworzyły, a trzask ognia na palenisku nie ścichł i oddechy nie zamarły. Byliśmy nadal w naszym świecie i On stał w nim także taki sam jak dawniej: wysoki, z rękami rozłożonymi do powitania, z przywołującym uśmiechem na ustach.

- Szalom alejchem... - powiedział.

Nikt Mu nie odpowiedział, nikt się nie ruszył z mniejsca. Staliśmy wrośnięci w ziemię jak żona Lota, z twarzą ku pożarowi trawiącemu grzeszne miasta. Panowała śmiertelna cisza, przez którą niby przez mgłę dochodziło dalekie szczekanie i poszum wiatru kołyszącego cyprysami.

- Czemu się boicie? - zapytał. - Czemu szukacie w swoich głowach odpowiedzi trudniejszej niż ta, która sama przychodzi? To ja jestem. Patrzcie, obejrzyjcie moje ręce i nogi. Dotknijcie mnie. Nie jestem duchem pozbawionym ciała i kości. Dotknijcie mnie. Jeszcze mi nie wierzycie, dzieci? Jeszcze się lękacie? Pewno macie coś do jedzenia. Patrzcie - oto jem waszą rybę i wasz miód. Czy i teraz nie wierzycie, że jestem tu żywy między wami?

- O, Rabbi! - krzyknął Jan i padłszy na kolana przycisnął usta do skraju Jego płaszcza.

- Rabboni! - zawołała Maria. Szła ku Niemu na kolanach, z rękami wyciągniętymi i twarzą promieniejącą szczęściem.

- Nauczycielu! - łkał Piotr.

- Panie! - wołał Jakub. - Przebacz, że mogłem nie wierzyć...

- Jezu! - mówiła Maryja - Synu mój...

- Rabbi! Nauczycielu! Panie! - wszyscy cisnęli się do Niego, całowali Jego ręce i odzież, płakali ze szczęścia i zachwytu. On zaś przytulał ich do siebie, jakby także się cieszył, że wrócił i jest znowu między nimi.

Zbliżyłem się ku Niemu ostatni.

- Rabbi - powiedziałem. - Długą drogę przeszliśmy razem i dopiero na końcu poznałem Cię... A wtedy zniknąłeś. Miałeś słuszność tak czyniąc. Nie zasługuję na łaskę Twej bliskości. Nie umiałem poznać, kim jesteś, nie potrafiłem wszystkiego rzucić, by iść za Tobą. Jeśli odpędzisz mnie od siebie, będzie to zasłużona kara... Ja... Ja bowiem...

- Przyjacielu - przerwał mi dobrotliwie. - Mój przyjacielu, któremu dałem swój krzyż, witaj. Chodź, chodź tu bliżej, niech cię przycisnę do piersi...

Co ci mogę napisać? Grecy opowiadają bajkę o synach bogini_ziemi, którzy nie mogli być zwyciężeni, bo padłszy na ziemię_matkę odzyskiwali siły i zdrowie i z nowym zapałem wracali do walki. Ta bajka - to niby mglisty cień Jego... Bo gdy tylko dotknąłem tej gorącej, nieomal pałającej piersi, wszystko, co było we mnie słabością, zmieniło się od razu w siłę. On mnie uzdrowił! O Adonaj! On mnie wskrzesił...

Siedliśmy kołem na ziemi. On zaś stał między nami, jak poprzednio nieraz stawał, i znowu mówił o tym, że trzeba było, aby umarł właśnie tak, by się wypełniły Pisma i by na wszystkich mogła zstąpić łaska odpuszczenia grzechów...

- A wy będziecie mi świadkami - kończył. - Pójdziecie na cały wielki świat, jak jest długi i szeroki, i każdemu zaniesiecie obietnicę Ojca...

Przed ranem odszedł, jak przyszedł, nie otwierając drzwi - On, który przyjął na siebie prawa świata, by móc nad nim zapanować...

Kiedy rano chciałem odejść, podszedł do mnie Jan i zawołał mnie na stronę.

- Rabbi - powiedział - nie wracaj do domu, aby ci się nie przytrafiło jak Józefowi...

- Józefowi? - wykrzyknąłem. Poczułem nagły skurcz serca. - Co mu się stało? Mów... - pytałem porywczo. - Nic nie wiem.

- Sądziłem, że już to do ciebie doszło, że wiesz... - odparł zaskoczony. - Twój przyjaciel, rabbi, nie żyje. Poszedł na grób Nauczyciela - i tam zamordowali go nasłani sikkaryści...

Józef nie żyje? Nie mogłem się pogodzić z tą wiadomością. Józef nie żyje. Mój przyjaciel, mój jedyny przyjaciel, który tyle mi w życiu dał, a którego odkryłem - na chwilę przed jego śmiercią! Poszedłem w kąt izby, siadłem na ławie, zakryłem twarz rękami. Ale nie płakałem. Tego ranka nie mogłem płakać. Nie płacze się, gdy się czuło dotknięcie piersi Bożego Syna... Tak Go będę teraz nazywał! Czyż może być bluźnierstwem wymawianie Imienia Najwyższego, gdy się tym Imieniem nazywa Jego? Lecz Józef nie żyje... Niestety - pozostałem człowiekiem. Ta radość, którą On mnie dotknął, jest jak powiew wiatru: ledwo musnął nasz policzek, już go nie ma... On nie wyzwala od bólu, jak nie wyzwala od świata. Ale i świat, i ból są teraz inne. Józef nie żyje... Będzie mi go brakowało. Pustka, jaka powstała w moim życiu po śmierci Rut, jeszcze się pogłębi... Ale wiem jedno... Nie wiem, ale czuję! To będzie tylko moja pustka! I Rut, i Józef są z Nim... Jego śmierć stworzyła krainę niepojętej radości. Oni są w niej. To nic, że będzie mi ich brakło aż do końca, że nikt mi ich nie zastąpi. Im nic nie braknie! Oni są z Nim w Królestwie. Oni są na pewno z Nim... Cóż to znaczy, Justusie, być samemu w niebezpieczeństwie, gdy można być spokojnym o naszych najdroższych?!

List XXIV

Drogi Justusie!

Już zacząłem myśleć, że się niczego nie doczekamy!

Codziennie schodziliśmy się na wspólną modlitwę i codziennie klęcząc półkręgiem wokół miejsca, gdzie tak niedawno jeszcze widywaliśmy Go żyjącego znowu, błagaliśmy w napięciu o obiecaną pociechę. Lecz na próżno! Dobrze znam uczucia człowieka, który do ostatka swych sił błagał o coś, lecz to coś nie zostało mu przyznane: nie ma w nim wtedy nawet goryczy, jest po prostu pustka. Wydaje mu się, że wszystko jest mu teraz obojętne: zło czy dobro; cokolwiek ma się stać, pragnie, aby się wreszcie stało, byle tylko prędzej, byle się już skończył czas wyczekiwania...

Coraz dalej byliśmy od dnia Odejścia. Jego chwała zacierała się w nas z każdą godziną. Nie ma niestety cudu, który by trwał wiecznie. Obrazy rozpraszają się w naszych oczach, palce naszych rąk porastra nowa skóra. Nie ma nic, co by zdołało przekonać człowieka raz na zawsze. Z największej radości wraca się w rozpacz. Modliliśmy się... Czy ja wiem jednak, z jakimi uczuciami modlił się każdy z nich? Ich uczucia mogą być inne. Ale moje uczucia były uczuciami odrastającego smutku.

Nie, to nie był powrót zwątpień. To było coś zupełnie nowego: świadomość opuszczenia. Poczucie, że szczęście było - i odeszło.

"Panie - myślałem klęcząc - teraz nie wątpię. Wiem, że jesteś Synem Bożym i samym Bogiem. Tylko Bóg mógł zmartwychwstać i wstąpić w niebo. Ale okazawszy nam swoją boskość - odszedłeś. Przebywałeś między nami niedostrzegalnie, wprawiając nas w nieziemską radość. Potem przez chwilę błysnąłeś jak ów bożek pogański, który uchylił chustki zakrywającej mu promienną twarz. Błysnąłeś - by zniknąć. I nie ma Cię znowu, jak Cię nie było w tamte dwie nie kończące się noce. Cóż nam zostało po Tobie? Wspomnienia... Cóż to są wspomnienia? Czyż można nimi nakarmić serce? Życie jest ciągle drogą naprzód. Zła jest ona czy dobra, cel jej musi leżeć przed nami. Zresztą tak mało mam wspomnień... Dla człowieka jak ja nie wystarczą chwile, które przeminęły! Po cóż było odkrywać swą Boską miłość, skoro wszystko miało powrócić do tego, czym było na początku! Jezu, Panie wielkości - modliłem się - zwyciężyłeś śmierć, ale nie zwyciężyłeś jej w nas. Jesteśmy dalej ciągłym umieraniem. Człowiek nie urósł wzrostem swego Boga. Gdy odchodziłeś, ci, co zawsze byli z Tobą, rzucili się na kamień, na którym pozostało odbicie Twoich stóp i zaczęli go całować. Dla nich, którzy Cię kochali i tak Ci byli wierni, wystarcza ślad. Oni są tak naiwni, że spodziewają się tym sobie wypełnić życie. Ale ja nie jestem naiwny. I ja - wydaje mi się - nie kochałem Ciebie. Podziwiałem Ciebie, szanowałem, teraz wierzę w Ciebie. Nie wolno mi jednak powiedzieć, że Cię kocham. Wstrząsnąłeś mną jak huragan domem; porwałeś z fundamentów i osadziłeś na nich z powrotem, ale tak jakoś inaczej, że już nie mogę się czuć tym, kim byłem. Jest we mnie niepokój, niepokój niezaspokojenia... Potrzeba mi czuć Cię... Człowiek w swej samotni musi kogoś dotykać. Szuka wokół siebie przyjaciela, kobiety, bodaj psa. Chce mieć żywą istotę obok siebie. Choć wie, że to jest złudzenie, bo nawet najlepszy twój przyjaciel nie zrozumie wszystkiego, kobieta będzie chciała, aby ją z kolei pocieszać i przejmować się jej kłopotami, smutkami, pies odejdzie zachęcony szczekaniem innego psa... Ale ja i takich złudzeń nie mam. Rut nie żyje, Józef nie żyje... A Ciebie nie mogę dotknąć! Oni są szczęśliwsi. Wybrałeś ich i wypełniłeś sobą ich małe życie. Mnie nie wybrałeś. Przyszedłem do Ciebie sam. Lękliwie nocą zapukałem do Twoich drzwi. Był wiatr, który się zrywał, dął przez chwilę, potem opadał i gdzieś znikał. Gałęzie drzew szumiały niespokojnie. Mówią, że wiatr sprawia, iż drzewa rosną szybciej, że nawet zboże staje się silniejsze, gdy je czesze powiew od Wielkiego Morza... I Ty także mówiłeś wtedy o wietrze. "Słyszysz ten wiatr? - pytałeś. - Leci, skąd chce..." Wiele razy potem przypominałem sobie Twoje słowa. Czekałem uderzenia Twego wiatru, jak czeka przemocy kochająca kobieta. Czekałem, lecz nic nie potrafiłem Ci dać! Zgodziłem się wziąć Twój krzyż. Ale to były tylko słowa. Nie postąpiłem jak oni, którzy rzucili domy i wszystko. Ja Ciebie przyjmowałem tylko połową serca. Ale gdybyś mi był powiedział! Jestem człowiekiem, który oczekuje jasnego, wyraźnego słowa. Wezwania. Rozkazu. Do końca nie wiedziałem, czy Ty mnie naprawdę chcesz i czego ode mnie chcesz. Zdawało mi się, że żądasz, abym pisał haggadę o Tobie. Ale teraz wydaje mi się, że i tego pragnę tylko dla siebie... I znowu widzę - nie kocham Cię!"

Mówiłem tak do Niego, Justusie, lecz On milczał. Był teraz Bogiem na wysokości. Kiedy chodził po ziemi, zdawał się płakać z każdym płaczącym. Ale nie traci się łez, kiedy się przebywa w niebie! Gdy odlatywał, oni stali z oczami podniesionymi w górę, z wyrazem radości na twarzach. Dla nich to był ich Mistrz, który się teraz stawał jawnie Bogiem. Zbyt są prostoduszni, aby przypuszczać, że po paru dniach zaczną wzdychać, jęczeć, bać się na nowo. Ja to jednak przeczuwałem. Póki był - póki zjawiał się niespodziewanie, na wpół Duch, a na wpół żywy Człowiek, wszystko wyglądało łatwo i pięknie. Zbyt łatwo i zbyt pięknie! To był niby okres opieki nad człowiekiem chorującym. Ale chory został uznany za ozdrowiałego. On odszedł. Zostawił nas z obietnicą, którą może źle pojęliśmy. Gdyśmy wstawali od modlitw ze zdrętwiałymi kolanami, rozpoczynały się zaraz rozmowy: "Jak to będzie? Może to On sam zstąpi po raz drugi na ziemię, lecz tym razem w mocy i chwale? Jak będzie wyglądała obiecana pociecha?" Szymon wykrzyknął:

- A ja wam powiadam, że On teraz przyśle aniołów, a ci odbudują Królestwo Izraela! I narodzi się drugi Dawid...

W kole uczniów podniósł się szmer uznania. Tomasz zauważył:

- Oczywiście, jeśli mamy być Jego świadkami aż po krańce ziemi, On musi wpierw tę ziemię uczynić nam poddaną...

- Lecz pamiętajcie, co powiedział, że "Królestwo jest w nas..." - wtrącił zamyślony Jan.

- To prawda - odezwał się Filip - ale gdy chcę dać drugiemu, co jest we mnie, muszę mówić. A spróbuj wyjść i nauczać! Zaraz cię schwyta straż świątyni i zaprowadzi przed arcykapłana...

Gdy to powiedział wszyscy spojrzeliśmy odruchowo na ciężką belkę zapierającą drzwi. Skrycie i lękliwie przychodzili do mego domu. Niepokój, który zasnął w dniach powrotu Zmartwychwstałego, znowu się obudził.

Nie zabierałem głosu, nie mówiłem nic. Oni Go znali dobrze, pamiętali tyle Jego słów, mogli się na nie powoływać. Moje wspomnienia są skromniejsze. Powracałem natomiast często myślą do tamtej chwili przed paroma dniami, gdy staliśmy na szczycie góry Oliwnej. On zaś prześwietlony blaskiem jak obłok, za którym ukryło się słońce, unosił się w górę. Jeszcze zdawało mi się, że słyszę Jego słowa: "Dostaniecie moc..." "Moc? Kiedy ona przyjdzie? Czym będzie? Czy przemianą w losach świata, która sprawi, że nagle przestanie być dla nas groźna Wielka Rada, Sanhedryn, arcykapłan, Piłat, legaci rzymscy, tetrarchowie, daleki cesarz? Czy może - myślałem z lękiem - tylko obietnicą jak obietnica Mesjasza, która starczyć ma na wieki, dokona się zaś niespodziewanie, wbrew narosłym wokół niej pragnieniom?"

Uczniowie zapalali się w sporze. Tylko Ona milczała. Czy wiedziała coś więcej niż oni o tym, co się miało stać? Jej ostatni krzyk bólu rozległ się tam na górze. "O Synu - zawołała - jeszcze raz chcesz mnie opuścić? Zabierz mnie, zabierz, nie zostawiaj..." Rzuciła się do Jego kolan, On zaś pochylił się nad Nią, coś do Niej rzekł cicho, jak zwykli byli ze sobą rozmawiać, z twarzą przy twarzy. Gdy skończył, osunęła się niżej, padła twarzą do Jego stóp. Nie podniósł Jej jak Syn; odstąpił od Niej jak Bóg, który rozkazał i odchodzi. Nie zaszlochała już więcej ani razu. Wstała z ziemi i stała cicho w kole innych. Potem, gdy On już zniknął, podeszła razem ze wszystkimi do śladów na kamieniu, uklękła, pocałowała skałę zbielałymi wargami. Kobiety podbiegły, by Ją prowadzić. Ale Ona potrząsnęła głową. Szła sama w dół, nie jak wówczas z Golgoty, gdy po ścieżce trzeba Ją było prawie wlec, oślepłą od bólu. Wysoka jak Syn, góruje głową nad wieloma mężczyznami. Jej twarz wydawała się kamienna. Lecz to trwało tylko chwilę. Nagle Maryja zatrzymała się. Zaczekała na uczniów, którzy szli z tyłu. Podniosła ręce, jakby chciała ich wszystkich objąć opiekuńczo.

- Chodźcie, dzieci... - rzekła. Wyraz bólu zapadł w głąb, pokryła go wielka, gorąca serdeczność. Ogarnęła wzrokiem wszystkich. Także i mnie. - Pójdziemy się razem modlić i razem w modlitwie będziemy czekali...

Posłusznie podążyliśmy za Nią. Ona, tak cicha, tak niedostrzegalna w tym czasie, gdy chodziła śladem Syna, teraz obejmowała jakby we władanie naszą gromadkę. Schodziliśmy w dół ku ogrodowi Tłoczni Oliwnej. "Tu się na dole zaczęło - myślałem - tam na górze skończyło... Wszystko na jednej górze." Naprzeciw po drugiej stronie doliny, złota, biała i dumna paliła się w słońcu świątynia na szczycie Moriah. Góra Oliwna była zielona. Tam był kamień i złoto, tu liście i cętki cienia; tam historia, tu życie... Ona prowadziła nas między drzewa, w zielony parów Cedronu, przez potok, który płynie zamierającą wąską strużką między zbielałymi kamieniami, ku bramie przez miasto puste i wyludnione, dyszące żarem i oczekiwaniem nowych pielgrzymów.

Mówiła nam teraz każdego dnia: "Uklęknijmy i módlmy się". Klęcząc kręgiem, uderzaliśmy w niebo. Pierwszego dnia byliśmy pewni, że modlitwa nasza przyniesie natychmiastowy skutek. Ale dziewiątego dnia nie wiedzieliśmy już, co mamy sądzić o Jego milczeniu. Nie dał odpowiedzi! A przecież tak dłużej nikt się modlić nie był w stanie. Życie jest życiem. Można żyć i modlić się, ale nie można bez końca modlić się i nie żyć. Myśmy się modlili i nie żyli! Za murami domu wyludnione miasto zaczęło nabrzmiewać znowu ruchem i hałasem. Nadchodziły święta Szabu.a. ściągali ludzie z pól, spaleni od słońca, ubrani w kłosy i w kiście. Szli ulicami ze śpiewem. Nie dostrzegaliśmy tego. Modliliśmy się, modlili aż do utraty tchu. Ale modlitwa przychodziła z coraz większym trudem. Życie dobijało się do nas dźwiękami spoza ścian. Czuliśmy, że nie ustąpi. "Trzeba będzie znowu jakoś żyć - uporczywa myśl wciskała się pod czaszkę. - Jakoś żyć, jakby wszystko, co się stało, nie było się nigdy wydarzyło. Bóg przyszedł na ziemię, odkrył swoje serce - ziemia jednak pozostała ziemią. Za parę lat - przychodziło mi do głowy - będzie się nam tylko zdawało, że On żył, umarł, zmartwychwstał. Bóg na wysokości jest na co dzień. Ale Bóg, który cierpiał i umierał, musi ciągle zmartwychwstawać na nowo, byśmy o Nim pamiętali.

Oni - myślałem - tyle przeżyli, że im wspomnień wystarczy do śmierci. Opowiadać je będą synom i wnukom. Ale jeśli się nic nie stanie, to ta Jego Keniszta zamieni się w bajkę. Najtrwalsze królestwa przemijają, królestwa chwały i mocy. Dlaczego ma być od nich trwalsze Królestwo zrodzone z miłości?" Często spoglądałem na Nią. To była jedyna pociecha, jedyna Nadzieja. Oni wspominali, roztkliwiali się nad tym, co było. Byli znowu w Galilei. Ona teraz nie wracała nigdy do przeszłości. Modliła się o przyszłość. Patrzyłem na Nią, Ona zaś czując mój wzrok podnosiła oczy na mnie i uśmiechała się do mnie. Wydawało mi się, że Ona rozumie moje utrudzenie, lecz tym uśmiechem zachęca jeszcze do odrobiny wysiłku. Wracałem do modlitwy. Z natężeniem powtarzałem: "Panie, ześlij, co obiecałeś zesłać. Prędzej ześlij... Można było na Twoje przyjście czekać przez wieki. Nie dłuży się czekanie na Nieznanego. Ale gdyś dał słyszeć swój głos - dalsze czekanie jest już nie do zniesienia. Dziewiąty dzień minął i nic nie ma! Dziewięć dni! Czy Ty rozumiesz, jak to jest wiele? Dla Ciebie tysiąc lat - to tak jak jeden dzień. Ale dla nas dzień trwa często dłużej niż tysiąc lat!" Zmierzch zapadł - rozpoczęło się święto. Całe miasto wyległo na ulice. Cisnąca się za dnia do cienia masa pielgrzymów wylewała się teraz z domów i podsieni. Korowody z pochodniami podążały ku świątyni. Zewsząd dolatywały krzyki, wszędzie wybuchały śmiechy, śpiew bił w niebo, jakby nawet mury śpiewały.

Zjedliśmy wieczerzę i znowu powróciliśmy do modlitw. To Ona nas wezwała. Żądała od nas dziś więcej niż któregokolwiek innego dnia. Sen czepiał się powiek, lecz przemagaliśmy go ze wszystkich sił. Chórem odmawialiśmy psalmy. Raz po raz powracaliśmy do modlitwy, której On nas nauczył. Powtarzaliśmy "Przyjdź Królestwo Twoje..." To Królestwo powinno było chyba nadejść razem z Pocieszycielem. Noc przelatywała nad głową równie ciężka jak wtedy noc Paschy. Znowu była to noc zmagań. "Mocujemy się - myślałem - jak Jakub z Aniołem i jak On, gdy samotny mocował się ze swym Ojcem. Tylko że byliśmy jedynie ludźmi... Nawet Ona, Matka Bożego Syna, była człowiekiem." Trwaliśmy sami... Czy jednak naprawdę byliśmy sami? Było nas w izbie kilkunastu ludzi modlących się w zapamiętaniu, lecz nasza nędzna, chwilami przechodząca w senne mruczenie modlitwa zdawała się narastać tysiącem głosów, jakby się jeszcze ktoś koło nas modlił. Mimo to nigdy w ciągu tych dni nie modliliśmy się tak źle. Odmawialiśmy psalmy ostatkiem sił i uwagi. Co chwila któryś z nas zaczynał drzemać. Chybotał się, prawie padał. Kolana paliły. Każda kruszyna pyłu wżerała się w nie na kształt ostrego szpikulca. Ta noc wydawała się nie mieć końca. "Czyż do rana - buntowałem się - będziemy się tak modlili?" Niecierpliwie, prawie gniewnie podnosiłem na Nią oczy. Ale Ona wciąż po jednym psalmie podsuwała drugi. Widząc nasze pobladłe z wysiłku twarze zachęcała uśmiechem: "Jeszcze, dzieci, jeszcze trochę... Wytrwajcie!" Powracaliśmy do naszego mamrotania, rzucaliśmy się w modlitwę niby w rzekę, której brzeg jest daleki. Po takim wysiłku nie pozostaje już w człowieku nic, jakby wydarł z siebie wszystko, wylał całą krew. Blask lamp zszarzał. Znikał przyduszony gaśnikiem dnia. Czerń przestawała być czernią. Aż w końcu pierwszy promień słońca padł na mur. Był słaby, łagodny i różowy, ale z każdą chwilą potężniał jak roślina, która uczepiła się wilgotnego płata ziemi. Rósł w moc, w jasność, w złocistość. Modliliśmy się ciągle. ściana przed nami zdawała się płonąć. Żarzyła się i biła w oczy falą blasku. Powieki piekły. Byłem u krańca sił. Opuściłem rękę i wsparłem się o ziemię czubkami palców. Kolana wydawały mi się raną; jakby nogi były ucięte i trzeba było stać na krwawych kikutach.

Nagle Maryja wyprostowała się, podniosła głowę, rozwarła ramiona. Była w tej chwili jak arcykapłan, gdy składa ofiarę i czeka na ogień, który spadnie z góry, by dar pochłonąć. Coś mówiła cicho. Przerwaliśmy modlitwę. Jak urzeczeni patrzyliśmy na Nią. I wtedy...

Coś runęło między nas. Coś spadło na nas z góry niby niewidzialna masa żaru i mocy... Gdy nadchodzi huragan, znasz niewątpliwie to uczucie, wydaje nam się, że ktoś, niby niewidzialny olbrzym, wszedł w nasze koło; stoi początkowo niecierpliwie, a potem zaczyna się szarpać, uderzać na ślepo, kopać, bić. To nie jest dobra istota - to złośnik, który nam daje odczuć swój gniew, to szaleniec, gotów nas zdeptać dla zaspokojenia swojej furii.

Lecz olbrzym, którego poczuliśmy między sobą, nie przyszedł z gniewem. Spadł na nas gorącym kłębem wiatru, powstrzymywał jednak swą siłę, aby nas nie spalić. To był ktoś litościwy, pamiętający o naszej słabości. Wleciał do izby podobny wielkiemu ptakowi, którego skrzydła muskają twarze i wydają groźny szum, lecz którego lot jest spokojny i pewny. Zataczał nad nami niewidzialne kręgi, coraz niżej i niżej, aż wreszcie opadł na nasze głowy. Mógł nas zmiażdżyć - czuliśmy to dobrze - lecz nie zmiażdżył. Dotykał tylko lekko pełnym miłości dotknięciem. Jakieś płomyki ognia zawirowały w powietrzu, siadały nad naszymi czołami, przenikały w głąb myśli. To, co się działo poza nami, przelewało się w nas. Łykaliśmy wiatr, on zaś docierał do naszych serc i mózgów, palił nam usta niby węgiel wargi Izajasza. Unicestwiał nas, ale tak, że pożądaliśmy tego unicestwienia. Byliśmy jak kobieta gotowa zginąć w objęciu oblubieńca. Naraz uświadomiliśmy sobie, że wszyscy krzyczymy. Tak pewno krzyczy dziecko, gdy opuszcza łono matki. Moc, która spoczęła na nas, mimo swej dobrotliwości rozdzierała nas na strzępy. Gdyby pozostała dłużej, przestalibyśmy istnieć. Jej pocałunek wystarczał, by zmusić człowieka do wyskoczenia z więzów własnej woli. Jeszcze chwila, a stalibyśmy się płomieniami, które latałyby w powietrzu niby zerwane z łodyg kwiaty. Ale to straszliwe tchnienie już znikało. Dotknęło nas pieszczotą, zdolną kawał gliny przemienić w pulsujące życiem ciało - i odchodziło. Z Potęgi, która się przez nas przewaliła, coś w nas zostało. Gdyśmy z ciągłym krzykiem wstawali, mieliśmy te same ciała co przedtem, potrzebujące jadła i snu, kolana zmiażdżone. Ale nasza nędza była niby klatka płomienia, który zdolny jest spalić ziemię. Znikła gdzieś równowaga wewnętrzna. Musieliśmy krzyczeć, bo w nas było więcej, niż potrafił zamknąć obręb naszego ciała. Staliśmy kręgiem, jak przedtem kręgiem klęczeliśmy - niecierpliwi, już natychmiast gotowi gdzieś iść. Wola paliła się w nas niby oblany oliwą stos. Trzeba było dłuższej chwili, by zrozumieć, że to, co się w nas pojawiło, jest naszą istotą, nagle tylko zdumiewająco dojrzałą. Słuchaj, Justusie, zrozumiałem, co to znaczy narodzić się na nowo! On miał słuszność: nie trzeba stawać się dzieckiem. Narodzić się na nowo - to znaczy narodzić się od razu w pełni swoich wszystkich możliwości. My, ludzie, rodzimy niemowlęta, które mogą dopiero być czymś. Bóg rodzi od razu olbrzymów, wyrywających bramy miasta i gromiących wrogie armie oślą szczęką. O, Justusie - ile spraw stało mi się nagle jasnymi! Pojąłem także, co krzyczę. Wykrzykiwałem mądrość świata, a oni wykrzykiwali to samo obok mnie. Nie myśl jednak, że stałem się nagle wielkim uczonym i że ciebie, mego nauczyciela, przeszedłem w wiedzy. Nie, nie! Dowiedziałem się tylko tego, co mi jest potrzebne. Droga przede mną jest prosta i wytknięta. Wiem, gdzie mi trzeba iść i co zrobić. Wiem to wszystko i mam do tego środki. Biada mi, gdybym ich nie użył! Ale ja pójdę! Pójdę! czyż mógłbym zostać? Żaden z nas nie mógłby zostać...

Wybiegliśmy z domu. Przed sobą zobaczyliśmy zbiegowisko. Stali tu tłumem miejscy kupcy, pielgrzymi, przybysze z dalekich stron. Wybuchnęli śmiechem na nasz widok. Musieliśmy wyglądać zabawnie - gromada ludzi z gorączką w oczach, z krzykiem na ustach, wymachujących rękami. Tamci śmiejąc się pytali siebie wzajem, kim jesteśmy i dlaczego tak szalejemy. Obce języki i narzecza brzmiały obok nas. Nagle spostrzegłem, że niektóre z nich rozumiem. Jakbym od razu w niepojęty sposób odkrył tajemnicę języka, którego będę używał. I to nie tylko ja jeden. Każdy z nas otrzymał znajomość języka ludzi sobie powierzonych. Nie tylko rozumieliśmy ich. Mogliśmy także do nich mówić ich własną mową. Staliśmy oszołomieni otrzymaną mocą, a jednocześnie porażeni rozkazem, który się w tej umiejętności wyraził. Teraz nie było wyboru. Tyle razy zwalniamy się od obowiązku zapewnieniem: "Nie potrafię tego wypowiedzieć..." Lecz tutaj nie można się było od niczego zwolnić. Tak, Justusie, taką chwilę przeżywa się w życiu raz tylko jeden. Ja wiem - dziś już wiem. Moc, która spadła na nas w wieczerniku, ma także swoje granice. Można od niej uciec... Tylko że strzała leci szybko i raz dosięgnąwszy celu, pozostaje w nim na zawsze. Szybkonogi zbieg unosi ją tkwiącą w swym boku...

Staliśmy na wprost siebie: śmiejący się tłum i nas kilku, drżących, lecz umocnionych. Znam siebie, Justusie. Wiem - jestem tchórzem. Nie przestałem się bać i przewidywać. Lecz rozkaz przyszedł i był mocniejszy niż mój lęk. Teraz pojmowałem: to jest Jego Krzyż... Dawniej nie byłbym go udźwignął. On wiedział, kiedy można mi go będzie dać. Niewidzialny ognisty Ptak, którego nam zesłał, zostawił w naszych sercach coś z Jego miłości - z tej miłości, która przemieniła prawa świata. Człowiek musi się bać. Ale miłość wypiera strach, jak promień słońca wypiera spośród murów chłód nocy...

- Hej wy, pijacy! - krzyknął ktoś z tłumu. - co to za wrzaski? Dlaczego zakłócacie spokój świętego dnia?

- Młode wino szumi im we łbach!

- Uciszcie się!

To ja powinienem był wystąpić. Strój faryzeusza nakazałby im szacunek. Ale ja namyślałem się... Już pojmowałem - a jeszcze byłem oporny! Teraz wiem: On dla mnie pisał wtedy na pyle: "Dlaczego nie idziesz?", On mnie nazwał "ziemią jałową i twardą"! Nagle zobaczyłem, że Szymon przepycha się do przodu. Jego szeroka twarz była czerwona, jakby był naprawdę pijany. Wielkimi dłońmi niby wiosłami rozgarniał towarzyszów. Pomyślałem: "Cóż potrafi powiedzieć ten amhaarec?" Tymczasem Szymon wysunął się przed nas. Stał, wielki i barczysty, na szeroko rozstawionych nogach, z ramionami opuszczonymi, jakby ściągał sieć pełną ryb. Gdy zaczął mówić, jego donośny głos zapanował od razu nad krzykiem. Wiele razy słyszałem go, jak wybuchał porywczymi słowami, a potem cichł niby skarcony chłopiec. Teraz zaczął powoli, z powagą, trzymając na wodzy swą gwałtowność:

- Wołacie, żeśmy się popili? To nieprawda. Nikt zresztą nie pije o tak wczesnej porze. Lecz nie sądźcie, że się tu nic nie stało. Owszem - przyszło bowiem to, co zapowiedział Joel, prorok Pański, gdy mówił, iż nadejdzie dzień "gdy Najwyższy ześle swego Ducha na każdego człowieka..."

Ciągle jeszcze myślałem: to ja powinienem był powiedzieć. Zarysy haggad wirowały mi w mózgu. Lecz jednocześnie nie mogłem się oprzeć mocy słów Szymona. Jak się mogło stać, że ten Galilejczyk, ten rybak z Betsaidy, tak potrafi mówić? Jego słowa były proste, lecz docierały do jądra sprawy. A także porywały odwagą.

- Nie zapomnieliście chyba - mówił - Jezusa z Nazaretu, który tak niedawno jeszcze żył między nami, czynił znaki i cuda, uzdrawiał chorych, wskrzeszał umarłych, wysłuchiwał waszych próśb? Tego to Jezusa wydaliście na śmierć, poganie zaś przybili Go do krzyża. I umarł. Lecz śmierć nie mogła nad Nim zapanować. Król Dawid umarł i został pochowany tu, na Syjonie. Ale Jezus umarł - i zmartwychwstał, a my jesteśmy tego świadkami...

Wskazał na siebie i na nas. Ten człowiek, który tak niedawno krzyczał wijąc się z trwogi, na dziedzińcu domu Kajfasza: "Nie znam Go!", który nie śmiał podejść do krzyża i nie podszedł, by nam pomóc przy składaniu ciała do grobu, teraz z niepohamowaną stanowczością mówił: "my". Pojąłem, że nawet z tym wszystkim, co otrzymałem, nie potrafiłbym w ten sposób powiedzieć. W Szymonie zaufanie zapala się szybko jak błyskawica. Jak on umie kochać! Wydało mi się, że odkrywam na nowo tego człowieka. Jeżeli miłość w Królestwie Nauczyciela jest wszystkim - to słuszną było rzeczą, iż On go zrobił pierwszym w swojej Keniszcie. Z jakiejże podłej gliny ulepić można naczynie Pańskie!

Ludzie przed nami już się nie śmieli. Stali cisi, osłupieni, oszołomieni usłyszanymi słowami. Na wielu twarzach pojawił się lęk i żałość. Nawet rozpacz. Nagle ktoś zawołał:

- To nie myśmy Go zabili! To Rzymianie!

- To nie myśmy Go wydali! - krzyknął inny głos. - To kapłani i faryzeusze! My jesteśmy biednymi ludźmi...

- Jeśli mówisz, że zmartwychwstał i jest w niebie, jak mamy Go przebłagać?

- Co mamy robić? - wołano ze wszystkich stron. - Co mamy robić? On był dobry, miłosierny... Był zawsze z nami, nie z tymi, którzy nas okradają... Nie chcieliśmy Go zabić...

Szymon przystąpił bliżej ku nim. Rozpostarł ramiona tym samym ruchem, jakim Nauczyciel przywoływał do siebie tłumy. Rzekł:

- Nie wypierajcie się winy. Lecz i nie traćcie ufności. On dla was przyszedł, cierpiał i umarł, dla was, dla waszych synów i dla tych, co przyjdą. Nie jestem od was lepszy, bo się Go zaparłem. Ale On mi wszystko wybaczył. On chce tylko, abyśmy go kochali... Kochajcie Go więc - i odmieńcie wasze życie. Pokutujcie. Stańcie się żywymi kamieniami Pańskiego Domu. Kochajcie Jego i kochajcie siebie wzajem. Niech żadne zło nie pojawia się między wami. Pamiętajcie: nie srebrem i złotem zostaliście wykupieni, ale krwią Mesjasza - Baranka Najczystszego. Ochrzcijcie się w imię Jego. Niech spłynie na was woda i oczyści was jak ziemię w czas potopu. A wtedy przyjdzie do was także Duch_Pocieszyciel. Przyjdzie jak wiatr, który wieje przez pokolenia, jak deszcz na ziemię nieurodzajną, a łaknącą, jak prześladowca niezmordowany w pogoni, jak sędzia zawsze łaskawy, jak żebrak wyczekujący przed drzwiami domu, jak chory nigdy pociechy niesyty.

Mówił, a oni podchodzili do niego, niosąc swą nędzę w wyciągniętych dłoniach. Prosili:

- Ochrzcij mnie... I mnie... I mnie... Ochrzcij w imię Jezusa z Nazaretu.

Wziąłem Szymona za ramię.

- Widzisz, Piotrze... - chciałem mu powiedzieć, co mi się nagle stało jasne. - Zawsze wydawało mi się, że jestem lepszy od każdego z was... Dziś wiem. W Jego Imię...

Przerwał mi niecierpliwie:

- Nie ma o czym mówić, Nikodemie! Pamiętaj: ja się Go zaparłem... Ale i do tego nie czas wracać. Przecież widzisz - zatoczył ręką krąg, wskazując na cisnących się pokornie ludzi - ten ogień wszystko podpalił. - Jakby nie wiedząc, czy zrozumiałem, położył mi swą olbrzymią dłoń na ramieniu, pochylił się nade mną. - Powiedziałem Mu, gdy mnie pytał, czy Go kocham: "Ty wszystko wiesz..." On wie, ile jest miłości rozproszonej w ludzkich sercach. I On ją chce mieć. Więc my musimy ją zebrać... Prędzej, Nikodemie, bierzmy się do roboty, aby On powróciwszy nie zastał nas próżnującymi!...

List XXV

Drogi Justusie!

Dziwi cię pewno ten list. Tak dawno nie pisałem do ciebie. Może zacząłeś już sądzić, że nie napiszę nigdy więcej, że zapomniałem o tobie, lub że nie żyję? Żyję i pamiętam o tobie, mój mistrzu. Myślę o tobie może nawet więcej niż dawniej. Ale doprawdy niełatwo jest mi teraz pisać i czuję, że będzie coraz trudniej. Kto wie, czy list, który w tej chwili wysyłam do ciebie, nie jest ostatnim moim listem...

Nie każ mi sobie tłumaczyć rzeczy, które rodzą się w człowieku jak nakaz. Powiedziałem ci poprzednio: zadanie zostało wyznaczone, środki dane. Czekałem jeszcze na znak. Nie chcę podejmować niczego z własnej woli. Teraz znak także przyszedł. Z tą chwilą nic mnie już zatrzymać nie jest w stanie. Odchodzę... Ciekawi cię może, dokąd? Nie wiem tego dotychczas. Pójdę, gdzie On mnie pośle. Do ludzi, którzy mnie potrzebują...

Nie ja jeden. Rozchodzimy się wszyscy. Dzień Sądu może nadejść lada chwila. Tak twierdzi Piotr. Wezwał nas i powiedział:

- Idźcie, dokąd was Duch Pański zaprowadzi. Tu, na ziemi izraelskiej, pozostanę ja, a wraz ze mną Jakub brat Pański i Jakub syn Zebedeusza. Lecz reszta niech idzie, i to śpieszno, bo mniej może macie przed sobą czasu niż drogi. Idźcie... Niech Jezus, Pan nasz, będzie z wami...

Gdy Piotr rozkazuje, słuchamy go posłusznie. Podwinęliśmy do drogi nasze kuttony, wzięliśmy w ręce laski pielgrzymie, a ci, co jak ja nie byli wybrani przez samego Nauczyciela, uklękli, by wziąć błogosławieństwo dotknięcia rąk Piotra. On tak czyni i tak polecił czynić wobec drugich, aby dar nauczania nie szedł od każdego z osobna, ale za naszym pośrednictwem od tych, którzy byli pierwszymi świadkami Pana...

Ty, który mnie znasz od dawna, Justusie, dziwisz się zapewne, że będąc faryzeuszem, klękam przed amhaarecami z Galilei i biorę ich błogosławieństwo niby cenny dar na drogę. Ale tyle się zmieniło! Nie wiem, jak potrafię ci wszystko opisać. Tych kilka lat przepłynęło pośpiesznie jak woda w Jordanie. Ostatni mój list opowiadał ci o zstąpieniu POcieszyciela i o wielkiej mowie Piotra. Widzisz, tak już zostało: Piotr mówi teraz zawsze pierwszy, a co on mówi, my przyjmujemy z pokorą. Chociaż on się nie zmienił. Jest taki sam, jak był... Mówi nadal językiem prostaków, ma dłonie po staremu wielkie i twarde, zdarza mu się postępować zbyt szybko, a potem cofać się... Czasami waha się, nie wie, jak ma postąpić - lecz nigdy w obliczu niebezpieczeństwa! Wobec Sanhedrynu i Wielkiej Rady okazał odwagę godną Machabeuszów. Gdy go zamknięto wraz z Janem w więzieniu po uzdrowieniu przez niego żebraka spod bramy Pięknej, powiedział do sędziów: "Sądzicie nas za to, żeśmy zwrócili zdrowie biedakowi, który przez lata całe próżno błagał pomocy? Wiedzcie więc, żeśmy go uzdrowili nie własną sztuką, bo jesteśmy rybakami umiejącymi tylko zarzucać i ściągać sieci, ale Imieniem Jezusa, którego wyście ukrzyżowali. Chcieliście Go zabić, lecz On zmartwychwstał i dalej czyni dobro..." Takim człowiekiem stał się teraz Piotr. Zdarza się mu drżeć, gdy przychodzą pytać, jak się należy modlić, kogo wolno chrzcić lub jak czynić "łamanie Chleba" - i wtedy, zanim odpowie, modli się, naradza i męczy jak kobieta rodząca po raz pierwszy. Najbardziej drży, gdy musi rozsądzać spory między braćmi... Ale wobec niebezpieczeństwa nie drży teraz nigdy. Znowu był w więzieniu razem z innymi. Kapłani dowiedzieli się, że tłumy biegną za nim, jak biegły dawniej za Nauczycielem i przynoszą mu swoich chorych, cierpiących, on zaś ich uzdrawia i uwalnia od złych duchów. Nauczyciel mówił: "większe jeszcze cuda zobaczycie" - i tak się dzieje, że sam cień Piotra uzdrawia ludzi... Więc wyszła straż i zamknęła Piotra wraz z innymi starszymi w więzieniu. Ale w nocy przyszedł anioł i uwolnił ich. Powiedział im: "Mówcie dalej", więc natychmiast z pierwszym świtem wrócili pod portyk Salomona i dalej mówili o Jezusie. Arcykapłan wezwał ich, tym razem już nie siłą, bo się bał ludu, ale prosił, aby przyszli. Bez lęku stanęli przed nim. "Dlaczego wciąż opowiadacie o tym waszym Jezusie? - pytał ich. - Oskarżacie nas, żeśmy wylali Jego krew. Już raz zakazaliśmy wam opowiadać o Nim!" Ani jeden muskuł nie drgnął na twarzy Piotra. NIeustępliwie patrzył na Ananiasza (syn starego Ananiasza jest teraz arcykapłanem). "Bardziej - rzekł - trzeba słuchać Najwyższego niż ludzi". Arcykapłan, kapłani i doktorzy patrzyli na niego z nienawiścią. Czyż mogli przypuszczać, godząc się wówczas przy wyroku na Galilejskiego Proroka, że ten wyrok nigdy już nie pozwoli im powrócić do starych drobnych sporów, ale wciąż będzie ich wiązał niby wspólników? A on podjął znowu grubym głosem, który huczy jak fala na jeziorze Genezaret, gdy na Wielkim Morzu rozpoczyna się burza: "On wskrzesił Jezusa, którego wyście zabili, i pozwolił Mu być Zbawcą Izraela. My zaś świadczyć będziemy o tym jak świat długi i szeroki, czy się sprzeciwiać będziecie, czy też pójdziecie za nami..."

Sąd skazał ich na chłostę, więc wrócili pokrwawieni, lecz pełni radości. I znowu mówią o Jezusie na podwórcu świątyni lub po domach. A Kefas mówi najwięcej. Stał się naprawdę skałą. Nie dziw się, że klękam przed nim i że bije mi serce, gdy jego ręka dotyka mego czoła, ust i piersi... Wstyd mi, że dawniej patrzyłem na niego z pogardą. I teraz zdarza mi się myśleć inaczej niż on. Czasami wprost nie mogę się z nim zgodzić. Chciałbym jak dawniej powiedzieć: "Albo on, albo ja..." Ale gdy on się odzywa, a ja słyszę, jak przez jego słowa przebija żar miłości, jakiej żaden z nas nie ma, cichnę... I przypominam sobie, co powiedział Nauczyciel tam, nad morzem, w Galilei: "Paś owce moje..." Przestałem być faryzeuszem. Ogłoszono mnie nieczystym. Rzucono na mnie klątwę. Nie jestem już członkiem Sanhedrynu. Nie wolno mi wejść na dziedziniec wiernych ani do synagogi. To bardzo bolesne... Ale trzeba było czymś zapłacić za tę niepojętą radość! Nie posiadam już moich bogactw. Sprzedałem domy, pola, sklepy i stada. Pieniądze oddałem Apostołom, oni zaś kazali ludziom wyznaczonym do tego rozdzielić je wśród potrzebujących. Tak robią teraz wszyscy nasi bracia. Nikt nie chce niczego zachować dla siebie. Wszystko przecież stanowi własność Pańską, a my jesteśmy tylko jak włodarze, którym przyjdzie wyliczyć się z każdego asa.

Jednego tylko nie sprzedałem: domu, w którym On ucztował w noc schwytania i gdzie zstąpił na nas Pocieszyciel. Oddałem go Jej i Ona w nim żyła... Lecz i Jej już nie ma... Ostatni ziemski ślad Jego życia zatarł się z Jej odejściem. Jakub, Józef, Juda, Szymon, siostry Nauczyciela to dalekie cienie. Ona - to było coś zupełnie innego. Jej twarz - to była Jego twarz, Jej ruchy były Jego ruchami... Dziecko dziedziczy rysy i sposób zachowania po rodzicach. On wszystko, co ludzkie, miał tylko po Niej... A może to Ona miała po Nim? Może to On, który stał się o wieczność wcześniej, niż zstąpił w Nią dzieckiem, odcisnął na Jej czole, oczach i ustach - swoją myśl, swoją dobroć, swój uśmiech? W ciągu całego Jego życia była cicha. Lecz po Jego odejściu zaczęła mówić, a mówiła dużo, bo ludzie chcieli o Nim słyszeć i po to przyjeżdżali z daleka - z Antiochii, z Tarsu, z Aleksandrii. Opowiadała im. I zawsze w tych opowiadaniach były tylko Jego słowa, Jego czyny. Ona zdawała się nie istnieć. Była jak drzewo, w którego cieniu rozegrała się bajka. Dwa razy tylko - opowiadała o tym z uśmiechem, z jakim ojciec wtajemnicza syna w swe słabości - gałąź drzewa obwisła nisko, by się wplątać w dokonującą się historię. Pierwszy raz wtedy, gdy On był jeszcze dzieckiem i zagubił się w świętym Mieście, Ona zaś i Józef beztrosko wracali do domu. Biegła później z powrotem z włosami potarganymi, które opadły Jej spod chusty, z falującą piersią, z ustami pełnymi drżeń... Przebiegała po sto razy te same uliczki, nieśmiała chłopka galilejska stukała zuchwale do drzwi nieznanych domów. Chciała krzyczeć z przerażenia. Nie rozumiała wielu spraw, ale Jej serce mówiło, że to Dziecko urodzone bez mężczyzny jest bogactwem świata, które nie może zginąć, póki znajduje się w Jej rękach. Nie o siebie się bała, choć czuła się wtedy winną większych zbrodni niż mordercy i świętokradcy. "Niechby wszystko spadło na mnie - powtarzała po tysiąc razy - lecz oni, Panie, są niewinni..." Dysząc biegła w górę po zboczu Moriah. Przebiegała krużganki potrącając ludzi i zmuszając faryzeuszy lękających się zanieczyszczenia - do schodzenia Jej śpiesznie z drogi... A kiedy Go odnalazła, uczyniła rzecz, która Ją jeszcze po latach zdawała się boleć najmocniej: zrobiła Mu wyrzut, że siedzi spokojnie w kole dostojnych soferim, gdy Ona biega po mieście jak oszalała ze strachu i rozpaczy. On zaś - opowiadała z tym samym uśmiechem - powiedział: "Cóż to znaczy, żeście mnie szukali?" - Nie to Ją dotknęło, że tak powiedział. Poczuła ból uświadomiwszy sobie, że tak Jej musiał powiedzieć; musiał Jej przypomnieć, że wobec spraw Bożych niczym jest strach i żałość i że Boga nie gubi się przez nieuwagę...

- Drugim razem...

Mówiła cicho, łagodnie; my zaś, którzy przychodziliśmy słuchać Jej opowiadań, wstrzymywaliśmy prawie oddech, aby nie uronić ani jednego słowa...

- Zdarzyło się to na początku, gdy tylko zaczął nauczać... Mówił wtedy w Kafarnaum, w domu pewnego pobożnego człowieka. Nieprzeliczony tłum pchał się do środka, chcąc słuchać Jego słów. Przyszli doktorzy, znawcy pism, faryzeusze, i gniewnie wykrzykiwali, że Jego nauka pochodzi od szatana. On odpowiadał im stanowczo i surowo. Nie byłam tam, ale przybiegły do mnie kobiety i synowie Alfeusza wołając, że Jezus przekroczył miarę w słowach i jeśli Mu zaraz nie przerwiemy, doktorzy oskarżą Go przed tetrarchą, a on Go zamknie w więzieniu jak Jana. "Chyba oszalał?" Ogarnął mnie lęk. Przestałam myśleć. W uszach mi tylko dzwoniło. "Wezmą Go, zamkną w Macheroncie, wezmą Go..." Pobiegłam razem z innymi. Do domu nie można się było docisnąć: ludzie tłoczyli się wokół, oblegli drzwi i okna, stali na dachu. Poprosiłam tylko, by Mu powtórzono: "Stoimy przed domem i chcemy, abyś więcej nie mówił... Wyjdź do nas..." Nie rozumiałam, wciąż nie rozumiałam... Ponad ramionami ciżby doszedł mnie Jego głos, który słyszałam przez lata i którego każde słowo pozostawało we mnie, by się narodzić po raz drugi... Zapytał jak wtedy w świątyni: "Cóż, że Matka i bracia przyszli po mnie? Moją matką i braćmi - wy jesteście. Każdy, kto czyni wolę Ojca mego, jest moim bratem i matką..." Od razu przeszył mnie ból - ból ten sam, jaki On poczuł, gdy mi musiał to powiedzieć... Czułam zawsze każde Jego cierpienie, nawet gdy Go nie rozumiałam. Ale wtedy! On zaś mówił dalej, odpierając zarzuty soferim: "Więc szatan ma według was wyrzucać szatana?" Znowu zwrócił się do tych, którym powiedział, że są Jego matką i braćmi: "Słyszeliście, kim mnie nazwali? Szatanem! Nie jest uczeń nad swego Nauczyciela. Skoro mnie nazwali szatanem, jakże nazwą was, którzy jesteście moją rodziną? Nie bój się jednak, mała trzódko..." Płakałam słysząc Jego słowa. Nie dlatego, że nazwał innych ludzi swoją matką. Lecz dlatego, dzieci, że znowu zapomniałam, iż nie wolno się o Niego bać...

Chociaż w tych opowiadaniach skryta była nadal w Jego cieniu, przecież zdawała się jednak żyć własnym życiem. Przy Synu zaledwie Ją można było dostrzec. Teraz cicho, niepostrzeżenie wyrastała. Milcząca - zaczęła mówić, bez ruchu nasłuchująca - położyła ręce na kołowrotek... Gdy Piotr Ją prosił, by przemawiała do ludzi przychodzących prosić o chrzest, odmówiła Mu. Powiedziała: "To jest wasza sprawa. Z tym dacie sobie radę sami. Dostaliście dosyć... Kiedy wam jednak będzie sił brakło, kiedy zepsujecie Jego dzieło i żałować tego będziecie, mnie wezwijcie..." Nadszedł taki wieczór... Siedzieliśmy przy Niej we czterech: Piotr, Jan, Łukasz (to ten lekarz z Antiochii, któregoś mi kiedyś przysłał, by leczył Rut) i ja. Za oknem była wiosenna noc. Ptaki w gałęziach tamaryszków zanosiły się świergotem i duszna woń kwiatów przelewała się z dworu do izby. Stół, na którym dokonała się wówczas Przemiana, stał odsunięty pod ścianą. Ona siedziała na środku izby, pod wiszącym u powały kagankiem, wokół którego wirowały rojem ćmy. My naprzeciw Niej - na ziemi.

Jej zwykły pogodny spokój ustąpił tego wieczoru. Modliła się samotnie cały ranek, a potem chodziła razem z wdowami roznosić chleb najuboższym i służyć chorym. Ta Kobieta, która mogła pędzić życie otoczona czcią, do niczego nie przykładając ręki, nie przestawała ani na chwilę pracować. Robiła nawet więcej niż każda inna z sióstr. Może nie mogła zapomnieć o słowach: "Moją matką i braćmi są ci, którzy czynią wolę Ojca mego"... Nie było od Niej pracowitszej, bardziej ofiarnej i bardziej oczekiwanej. Nie tylko dawała - dawała tak, że ludzie cieszyli się, mogąc brać z Jej rąk... Uczyła własnym przykładem, jak należy dawać. Szczepan, którego zamordowano, był w tym Jej uczniem. Może dlatego, gdy rozbijano mu kamieniami głowę w dolinie Cedronu, widział niebo otwarte i Jezusa na Prawicy Bożej...

Często po dniu pracy bywała zmęczona. Gdy siedziała w ciszy, zdawało się, że drzemie. Ale już ci powiedziałem, że tego wieczoru była ożywiona jak nigdy chyba. Jej czarne oczy paliły się w smagłej, pociągłej twarzy niby dwie gwiazdy rzucone w studnię. Była dojrzałą Kobietą, która wiele cierpień, nędz i trudów przeszła, a przecież nie było tego znać po Niej. Pozostała nie zmieniona od czasu, gdy Ją ujrzałem po raz pierwszy na progu mego domu. Jej widok pomógł mi wtedy przemóc w sobie żal po Rut... Ci, którzy Ją znają od dawna, mówią, że nie zmieniła się od chwili urodzenia syna... Jakby z tym dniem przestała podlegać prawom czasu. I tego wieczoru była taka, jakim pragnęlibyśmy zobaczyć kidyś człowieka, który za chwilę odejdzie - na długo...

Pełgający blask kaganka kładł cienie na Jej twarz i ręce. Nagle powiedziała:

- Moje dzieci, choć mnie nie będzie, nie odchodzę od was...

Prędko podnieśliśmy głowy. Poczułem, jak mi serce staje i zamiera. Są słowa, które tylko znikający umieją wyrzec. Rut także powiedziała w noc przed śmiercią: "Ja idę - wy zostaniecie..."

- Nie bójcie się - ciągnęła spokojnie. - Nie będę od was dalej, będę coraz bliżej. Każdego dnia, każdej godziny wchodzić będę bardziej w wasze życie... Pozostanę waszą...

Nie rozumieliśmy Jej słów, ale wydało nam się wszystkim czterem, że Ona mówi coś niezmiernie ważnego, co może pozostanie niezrozumiałe przez lata, by potem nagle zapalić się wybuchem słońca lub spaść deszczem kwiatów. Siedzieliśmy z oczami utkwionymi w Nią. Róże sarońskie za oknem przestały pachnieć. Zrobiła się wielka cisza, w której każdy dźwięk wybucha piorunem, cisza jak wtedy, gdy niewidzialny Ptak miał między nas wlecieć. Znowu czekaliśmy pełni napięcia - nie wiedząc, na co czekamy. Ona podjęła tym samym cichym, brzmiącym jak daleki śpiew głosem:

- Urodziłam Nadzieję, urodzę znowu Miłosierdzie... Podtrzymam rękę, która nad wami zawiśnie... Wszystkiego możecie się ode mnie spodziewać... O wszystko możecie prosić... Jestem schodami, które praojciec Jakub ujrzał we śnie, z aniołami spływającymi w dół i wzlatującymi w górę...

Jeszcze Jej głos pełen dobroci wisiał w powietrzu, gdy nagle dokonała się rzecz niepojęta, migotliwa niby sen. Nigdy nie będziemy wiedzieli, jak to się stało... To był moment krótki jak drgnienie powieki. Nagle Ona, Jej twarz, Jej postać - zdały się być Nim! Na drgającej koronce blasków i cieni pojawił się On i zasłonił Ją sobą. Widzieliśmy Go siedzącego na ławie, na tej samej ławie, znad której uniósłszy się łamał chleb i przemieniał go w swe Ciało. Jego dłonie spoczywały na kolanach, białe i przebite... I znowu jakby na półmrok wiosennej nocy spadła powieka, a gdy podniosła się - nie było już ani Jego, ani Jej. Zerwaliśmy się na nogi. Ptaki wybuchnęły śpiewem, można by sądzić, iż milczały przez tę chwilę odchodzenia. Woń róż rozchodziła się znowu naokół, tylko mocniejsza, jakby kwiaty wyrastały tuż obok, na podłodze. Ona zniknęła, choć przed chwilą była jeszcze żywym człowiekiem. Jej słowa wciąż żyły, ale już roztapiały się w ciszy. Jak słowa tych, którzy tam poszli, i już są tylko treścią, a coraz mniej dźwiękiem, wyrazem... Na ławie leżał Jej płaszcz, zda się simlah Eliasza upuszczona z ognistego wozu. Pochyliliśmy się nad nim z czcią. To z niego płynęła woń róż. Pęk białych, zaledwie rozchylonych pąków posypał się na ziemię.

- Gdzie Ona jest? - zapytałem oszołomiony, niepewny własnego głosu, który zdawał się brzmieć jak zgrzyt. - Gdzie Ona jest? Cóż się z Nią stało? Jan odpowiedział:

- Czy nie widzisz? On Ją zabrał...

Wtedy przypomniało mi się, co ludzie mówili o Janie i obietnicy, jaką dostał.

- Czy On i po ciebie tak przyjdzie? - zapytałem.

Potrząsnął głową.

- Tyle razy wam powiedziałem: On nie powiedział nigdy, że nie umrę. Ale wtedy podczas Paschy słyszałem Jego serce... To wielka tajemnica... Ona była Jego sercem... I dlatego nie mogła umrzeć...

Więc nie umarła, Justusie: odeszła z duszą i z ciałem... Nie będzie nas przykuwała swoją obecnością do Jerozolimy. Teraz możemy iść w świat jak ziarnka maku, które wiatr wydarł z pękniętej makówki. Nie ma już miejsca, w które moglibyśmy wrosnąć. Jesteśmy wiecznym, skrzydlatym nasieniem, aż wreszcie urośniemy w drzewo. Jak to On przyrzekł.

Odchodzę... Moja droga prowadzi przez Antiochię, więc będę szedł czas jakiś z Łukaszem. Z początku nie mogłem znieść jego widoku: wskrzesił on we mnie wspomnienie walki o życie Rut. Ale to już przeszło. Rut jest z Nim - czyż mogę więc rozpaczać? Jeśli tego nawet nie widzę, jeśli tego nie czuję - wierzę w to, a wiara, choć boleśniejsza od widzenia i czucia - jest przecież mocniejsza...

Łukasz zdradził mi w wielkiej tajemnicy, że chciałby wymalować twarz Maryi. Oburzyłem się na to i wytłumaczyłem, że Zakon zakazuje odtwarzania postaci ludzkich. Łukasz jest wprawdzie Grekiem, ale odkąd przystał do nas, obowiązują go wszystkie święte prawa starego Przymierza. Wtedy powiedział, że ma inną myśl: zbierze to wszystko, co słyszał o Nauczycielu, i napisze o Nim opowieść. Jakby haggadę...

To ja miałem ją napisać, pamiętasz? Ale Łukasz napisze ją lepiej... Nie wiem zresztą, czy On chciał naprawdę, abym o Nim pisał. Moje haggady zbyt długo służyły mojej własnej chwale. Teraz chciałbym, aby już nic nie było dla mnie, wszystko dla Niego... Niech będzie, jak On chce. Gdzie każe pójść - pójdę, kiedy każe umrzeć - umrę. On chodził, cierpiał i umierał dla mnie. Cóż by warta była moja haggada? Komu zdołałaby pokazać Jego takim, jakim był naprawdę? Nie znajdziemy Go dla innych. Każdy musi Go sam spotkać, jak ja Go spotkałem wtedy na drodze do Emaus... A może i Judasz Go spotkał, gdy wyrwał srebro z serca i rzucił je na posadzkę świątyni? Judasz... Czy byłby Go zdradził, gdybym się w porę podzielił z nim moim bogactwem? Każdy z nas spotka Go kiedyś na pewno. Ale także każdy z nas może utrudnić to spotkanie drugiemu.

Niech Łukasz pisze! Gdy On zechce mieć swoją haggadę, wystarczy Mu skinąć na pierwszego z brzegu człowieka. Dla mnie pisać o Nim - co za szczęście! To dar z Jego strony. Lecz ja jestem Jego dłużnikiem... Cóż mogę Mu dać w zamian za całą tę miłość, jaką mi okazał?



---