WYWIAD KWESTIONARIUSZOWY
Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. (Pilch)
Wywiad kwestionariuszowy (standaryzowany) jest to jedna z metod stosowanych w naukach społecznych. Metoda ta polega na uzyskiwaniu danych poprzez zadawanie pytań na podstawie specjalnie przygotowanego kwestionariusza uzyskiwanie odpowiedzi przez ankietera od wybieranych na podstawie odpowiednio dobieranych prób badawczych respondentów. Metoda ta jest najbardziej powszechną w socjologii. Badacz ma zaplanowane pytania, kolejność pytań, formę i stylistykę i według tego dokonuje badania. (Nachmias)
Wywiad służy głównie do poznawania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Materiał uzyskany droga wywiadu pozwala na analizę układów i zależności między zjawiskami. Sprawność wywiadu i wartość uzyskanego materiału zależą od wielu czynników. Najważniejszym warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje. Określa się je zazwyczaj mianem kwestionariusza. Jest to zestaw pytań, zbudowany według specjalnych zasad. Mówimy wtedy o wywiadzie skategoryzowanym. Zdarza się też prowadzenie wywiadu tylko według pewnego planu w postaci dyspozycji do rozmowy nie narzucających ani kolejności, ani ścisłości w zadawaniu poszczególnych pytań. Jest to wtedy wywiad nieskategoryzowany.
Tendencje panujące współcześnie w pedagogice opierają się na wywiadzie zawierającym kwestionariusz skategoryzowany. Celem tych badań jest możliwie wszechstronne i dogłębne poznanie istoty zjawisk wychowawczych zachodzących w środowisku.
Głównym celem badacza jest uzyskanie prawdy, jednak na drodze do tego szereg przeszkód. Czynnikami zakłócającymi wiarygodność informacji są respondent, narzędzie badawcze, prowadzący badania.
Respondent:
- może celowo podawać fałszywe informacje,
- możemy zostać mimowolnie wprowadzeni przez niego w błąd,
- możemy pewnych informacji nie uzyskać, jeśli respondent ich nie posiada.
Narzędzie badawcze, czyli kwestionariusz, którego forma może w istotny sposób wpłynąć na treść uzyskiwanych danych:
- może nie obejmować wszystkich ważnych zagadnień, być niewyczerpujący,
- może posługiwać się nieistotnym językiem
- może być niedostatecznie skategoryzowany.
Jeśli pragniemy zbudować poprawny kwestionariusz, musimy objąć nim wszystkie zagadnienia postawione w celach i hipotezach badawczych. Musimy język kwestionariusza dostosować do języka używanego w danej zbiorowości.
Prowadzący badania:
- może różnie odbierać określone informacje,
- tendencyjnie ukierunkowywać tok badań,
- kłaść różny nacisk na poszczególne problemy.
Waga tego problemu wzrasta w miarę zwiększania się ilości osób prowadzących badania. Przy organizowaniu ekipy badawczej należy pamiętać, że sam ankieter jest także swoistym narzędziem badawczym.
Warunkiem przeprowadzenia dobrego wywiadu jest zaufanie, szczerość i przychylność badanego, dlatego wskazane są wszelkie środki, które mogą zapewnić te warunki. Takt, uprzejmość to m.in. konieczne środki do stworzenia odpowiedniej atmosfery wywiadu.
Ze względu na sposób prowadzenia wywiadu wyróżniamy: wywiad jawny, ukryty i jawny nieformalny.
Wywiad jawny - to rozmowa, w której badany poinformowany jest prawdziwie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu. Wywiad ten musi być skategoryzowany.
Wywiad ukryty - badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy. Jest to konieczne, jeśli przedmiotem rozmowy są zagadnienia drażliwe lub jeśli rola społeczna badanego w danej zbiorowości określa ściśle jego opinie lub postawy, które niekiedy mogą być inne od osobistych.
Wywiad jawny nieformalny - badany orientuje się w fakcie prowadzenia z nim wywiadu, ale nie jest poinformowany o właściwym jego przedmiocie.
W zależności od liczby osób biorących jednorazowo udział w wywiadzie, wyróżniamy wywiad indywidualny, gdy przeprowadzamy go z jedną osobą i wywiad zbiorowy, gdy przeprowadzamy go z grupa osób.
Wywiad kwestionariuszowy
Wywiad kwestionariuszowy, podobnie jak technika ankiety, należy do jednych z najpopularniejszych metod badań społecznych. Szczególnie często jest wykorzystywany przez ośrodki badań opinii publicznej w badaniach marketingowych, ale jest także dobrym narzędziem w badaniach społecznych, w tym w pedagogice. Cechą szczególną tej techniki jest wykorzystanie komunikacji bezpośredniej między badaczem (lub jego pośrednikiem - ankieterem) a respondentem. Wywiad kwestionariuszowy, podobnie jak ankieta należy do wysoko standaryzowanych technik badań społecznych. Oparty jest na uprzednio przygotowanym kwestionariuszu, który jest ujednolicony i sformalizowany.
Ogólna charakterystyka techniki
Wywiad kwestionariuszowy jest swoistą rozmową przeprowadzaną w sposób wysoce sformalizowany. Technika ta charakteryzuje się kilkoma podstawowymi dyrektywami, których spełnienie jest warunkiem koniecznym
Badanie powinno być przeprowadzone w sposób bezpośredni, czyli wymaga ono interakcji badacz - respondent. Obie strony muszą być fizycznie obecne w fazie jego realizacji. Rozmowa telefoniczna nie jest wywiadem, gdyż rozmówcy jedynie się słyszą. Brak fizycznego kontaktu z respondentem uniemożliwia obserwacje np. zachowań niewerbalnych respondenta.
Kwestionariusz ankiety z wydrukowanymi pytaniami jest podstawą przeprowadzenia rozmowy. Ankieter jest zobowiązany ściśle przestrzegać formuły pytań oraz ich kolejności. Formularz kwestionariusza jest identyczny dla wszystkich respondentów.
Rozmowa powinna byś przeprowadzona w sposób indywidualny jedynie z osobą, z którą przeprowadza się wywiad. Jeden ankieter rozmawia z jednym respondentem, niedopuszczalne są sytuacje, gdy w wywiadzie biorą udział osoby trzecie (w tej sferze istnieją pewne odstępstwa, jeżeli metodologia badania wymaga inaczej).
Kwestionariusz i materiały pomocnicze
Kwestionariusz
Podobnie jak technika ankiety, wywiad kwestionariuszowy opiera się na standaryzowanym kwestionariuszu. W jego skład mogą wchodzić zarówno pytania zamknięte, otwarte jak i półotwarte. O ile ankieta powinna być w miarę możliwości prosta i krótka, to arkusz kwestionariusza wywiadu może być bardziej złożony. Warto przypomnieć, że w technice ankiety arkusz nie powinien być zbyt długi, a pytania powinny być ułożone jak najprościej (z przewagą zamkniętych). Jednym z powodów takiego postępowania jest faktyczny brak możliwości dokładnego wytłumaczenia respondentom szczegółów badania, jak i kontroli jego wypełnienia. Wywiad kwestionariuszowy pod tym względem stwarza całkiem nowe możliwości. Arkusz kwestionariusza trafia wyłączenie do rąk ankietera - osoby dobrze przeszkolonej, znającej intencje i sens pytań. W takiej sytuacji można pokusić się o poruszanie tematów bardziej złożonych oraz zastosowanie pytań otwartych i półotwartych. Obecność ankietera zmniejsza ilość nietrafnych odpowiedzi, niezrozumienia treści pytań oraz ogranicza braki odpowiedzi. Ankieter zawsze może wytłumaczyć, czy powtórzyć jakąś kwestię.
Instrukcje ogólne i szczegółowe
Instrukcje są pisane zazwyczaj wtedy, gdy badacz nie przeprowadza wywiadu osobiście, tylko za pośrednictwem ankietera. Jak w każdym badaniu, tak i w wywiadzie kwestionariuszowym obowiązuje kilka naczelnych zasad, do których ankieter powinien się stosować. Oto one:
nieprzekazywanie arkusza kwestionariusza respondentowi,
prowadzenie rozmowy wyłącznie z respondentem (bez czynnego udziału osób trzecich),
dokładne odczytywanie treści pytań.
Poza zasadami naczelnymi, ankietera obowiązują dodatkowe szczegółowe wytyczne projektu. Są one niczym innym jak szczegółowym instruktażem konkretnego badania, z którymi ankieter powinien bezwzględnie zapoznać się przed badaniem i stosować w jego trakcie. Zdarzają się sytuacje, w których instruktaż szczegółowy znosi zasady naczelne. W takiej sytuacji ankieter powinien podporządkować się instrukcji szczegółowej.
Pozostałe materiały
W badaniu można wykorzystać szereg materiałów, które pomogą w jego realizacji. Należą do nich różnego rodzaju formularze, skale, karty respondenta, zdjęcia, szkice, informacje dokumentalne czy artefakty. Wyobraźmy sobie, że badamy opinię nauczycieli na temat różnych podręczników. Przed wywiadem możemy je pokazać respondentom, aby ci mogli w spokoju zapoznać się z konkurencyjnymi publikacjami. Po kilku dniach przeprowadzamy wywiad kwestionariuszowy, w którym pytamy nauczycieli, co sądzą o poszczególnych wydawnictwach. Oczywiście dokładne zapoznanie się ze stroną merytoryczną książki zajmuje więcej czasu, ale już kilka dni pozwoli respondentowi na wyrobienie sobie ogólnej opinii. Zastosowanie dodatkowych materiałów ma nie tylko wartość metodologiczną, ale także sprawia, że całe badanie jest ciekawsze dla badanego. Zależnie od tematyki badania, można skorzystać z dodatkowych materiałów.
Warunki poprawnego przeprowadzenia wywiadu
Technika wywiadu kwestionariuszowego jest dobrą techniką do badania postaw i opinii. Istnieje jednak szereg niebezpieczeństw, które mogą wpłynąć na nieprawidłowe przeprowadzenie badania. W przeciwieństwie do techniki ankiety, gdzie rolą badacza jest zbudowanie jak najlepszego kwestionariusza i rozdanie go respondentom (pomijam tu całą metodologiczną stronę organizacji projektu), w przypadku wywiadu należy brać pod uwagę także relację interpersonalną badacz - respondent. Prowadzenie badania bezpośrednio z ankietowanym stwarza zupełnie nowe możliwości, ale także i problemy. Warto zapoznać się z nimi.
Miejsce badania
Wybór odpowiedniego miejsca do przeprowadzenia badania często pomaga w otrzymaniu trafnych odpowiedzi na pytania kwestionariusza. Rolą badacza jest wybór takiego stanowiska, które zapewni respondentowi bezpieczeństwo, intymność i swobodę. Poza tym powinno być ciche i spokojne, co gwarantuje skupienie niezbędne do udzielenia poprawnych odpowiedzi. Należy unikać wszelkiego typu głośnych miejsc: kawiarni, klubów, korytarzy szkolnych w trakcie przerwy itp. gdyż dekoncentrują one respondenta. Oczywiście znalezienie odpowiedniego stanowiska do badania nie jest proste. Przy jego wyborze zdeterminowani jesteśmy przez takie czynniki jak: czas, chęci i dostępność badanych. Dobrym miejscem przeprowadzenia wywiadu kwestionariuszowego może być pusta klasa, pokój, czy mieszkanie respondenta.
Rola Ankietera
Kluczowym czynnikiem warunkującym właściwe przeprowadzenie badania jest odpowiednie zachowanie badacza/ankietera w trakcie przeprowadzania wywiadu. Osoba badająca musi charakteryzować się komunikatywnością i miłą powierzchownością. Swoim pozytywnym zachowaniem musi przekonać potencjalnego respondenta do badania. Odpowiednie podejście warunkuje rozwiązanie języka ankietowanego, a co za tym idzie bardziej szczere i prawdziwe odpowiedzi.
Zachowanie
Postawa ankietera powinna być taktowna i stonowana. Przy zadawaniu pytania nie należy okazywać jakichkolwiek sugestywnych gestów, grymasów, czy ironicznych uśmiechów, gdyż takie zachowanie może być opacznie zinterpretowane przez badanego. Badacz powinien być dociekliwy, ale nie napastliwy w zadawaniu pytań. Należy wystrzegać się polemik z respondentem, pouczania go, wszelkich form krytyki oraz okazywania swojej wyższości. Generalnie ankieter powinien postarać się ograniczyć emocjonalne podejście do respondenta. Stosowanie się do tych zasad, w dużej mierze ułatwia cały proces wywiadu. Oczywiście tego typu zachowanie jest typem idealnym. Nie zapominajmy jednak, że ankieter jest tylko człowiekiem i zachowanie bezstronności w kontakcie interpersonalnym z respondentem nie przychodzi mu łatwo.
Pytania
Zasadą naczelną bezwzględnie wymaganą od ankietera jest dokładne i wierne odczytywanie pytań, tak jak zostały zapisane w kwestionariuszu, wraz z kafeterią odpowiedzi. Niespełnienie tego postulatu powoduje nieporównywalność informacji uzyskanych od poszczególnych badanych, czego konsekwencją jest wypaczenie wyników badania. W przypadku pytań otwartych, odpowiedzi powinny być zapisane tak jak ich udzielił respondent, w miarę możliwości bez skracania.
Kreatywność badacza
Ankieter powinien wykazywać pewną dozę kreatywności w trakcie przeprowadzania wywiadu. Zdarzają się sytuacje, w których konieczne jest indywidualne podejście do respondenta. Co prawda badaczowi nie wolno zmieniać treści pytań, ani sugerować odpowiedzi, ale może umiejętnym podejściem skłonić respondenta do głębszych, bardziej treściwych odpowiedzi. Takie drążenie tematu bardzo wzbogaca późniejszą analizę danych. Gdy respondent nie rozumie pytania lub stwierdza, że nie zna odpowiedzi, ankieter powinien zachęcić go do głębszej refleksji i skłonić do udzielenia informacji na interesujące go zagadnienie. Takiego dogłębnego zbadania tematu nie sposób osiągnąć w przypadku zastosowania techniki ankiety. Innym problemem, z którym może spotkać się ankieter, może być nadmierne gadulstwo badanego. Respondent w trakcje wywiadu może bardzo rozwijać swoje odpowiedzi, często zbaczając z omawianego tematu. W takim przypadku badacz powinien w umiejętny i taktowny sposób skierować rozmowę na pożądany temat.
Wywiad a inne techniki badawcze
Istnieje kilka technik wywiadu, które mimo pewnych podobieństw nie zaliczają się do wywiadu kwestionariuszowego. Co prawda, także opierają się na bezpośrednim kontakcie badacz - respondent, ale na tym podobieństwo się kończy. Pierwszą z nich jest omawiana wcześniej technika wywiadu telefonicznego. Jeżeli badanie prowadzone jest przez dwóch ankieterów z jednym respondentem, mamy do czynienia z wywiadem tandemowym. Warto wspomnieć jeszcze o technice, w której jeden badacz rozmawia bezpośrednio z kilkoma respondentami - wywiad grupowy.
Ankieta
W badaniach opartych na technice wywiadu kwestionariuszowego można zastosować elementy innych technik. Takie postępowanie jest szczególnie pomocne w masowych badaniach pedagogicznych. Przykład to wprowadzenie do badania elementów techniki ankiety. Może ona występować w postaci jednego pytania, bądź całego zestawu. W badaniu ankietę można wykorzystać zarówno przy inicjacji, w trakcie jak i na końcu badania. W jej skład mogą wchodzić wszelkiego rodzaju formularze, karty, protokoły, zestawy skal (graficznych i numerycznych) i inne.
Zastosowanie kart respondenta wydaje się być szczególnie cenne w badaniu. Załóżmy, że w wywiadzie znajduje się pytanie ze złożoną kafeterią odpowiedzi. W klasycznym wywiadzie kwestionariuszowym rolą ankietera jest dokładne odczytanie pytania, wraz z wszystkim możliwymi odpowiedziami. Jeżeli tych ostatnich jest kilka, badany bez trudu wybierze swoje stanowisko. Gorzej, jeśli kafeteria jest długa. Respondent nie jest w stanie zapamiętać wszystkich alternatyw. Właśnie temu celowi służy zastosowanie karty z kafeterią odpowiedzi. Badacz wręcza respondentowi kartę, równocześnie odczytując możliwe odpowiedzi. Ankietowany sam wybiera właściwe alternatywy. Podobne ułatwienia wiążą się z zastosowaniem skali.
Obserwacja
Fizyczny kontakt z respondentem daje badaczowi całkiem nowe możliwości badawcze. Możliwe jest zastosowanie techniki obserwacji badanego. W trakcie realizacji projektu rola ankietera nie musi ograniczać się jedynie do biernego zadawania pytań i notowania odpowiedzi. Ankieter może obserwować i notować zachowanie badanego na specjalnie do tego przygotowanym miejscu na kwestionariuszu, lub na oddzielnej kartce. Co może być obiektem obserwacji? Głównie rejestracja zachowań respondenta w trakcie odpowiedzi na pytania: prośba do osób trzecich o pomoc przy odpowiedzi, uwagi dotyczące tematyki, język respondenta itp. Notować można również gesty niewerbalne respondenta: mimikę, wahanie, śmiech, zażenowanie. Wszystkie zebrane w ten sposób informacje są bardzo cenne. Po pierwsze pozwalają potwierdzić trafność odpowiedzi, zmiany postawy respondenta pod wpływem poruszanych kwestii oraz innych zachowań psychicznych i fizycznych respondenta w trakcie samego badania. Uzyskane informacje mogą być interesujące także pod względem weryfikacji trafności pytań kwestionariusza. Późniejsza analiza odpowiedzi może okazać, że niektóre pytania mogły zostać źle sformułowane.
Badacz może też notować całą otoczkę wywiadu: atmosferę badania, warunki zewnętrzne, czynniki wspomagające, lub utrudniające badanie, czas rozmowy, nastawienie respondenta do ankietera, stopień zrozumienia pytań itp. I tak obecność osób trzecich, rozmowy, nagłe przerwy w wywiadzie są istotnymi elementami zakłócającymi proces badawczy. Wszystkie uwagi mogą znaleźć się w ostatniej części kwestionariusza - aneksie do wywiadu. Uzyskanie trafnych spostrzeżeń sprawi, że cały wywiad zyska na wiarygodności i będzie bardziej wartościowy.
Słabością stosowania obserwacji w technice wywiadu kwestionariuszowego jest sama osoba ankietera. Dobry ankieter musi potrafić wychwycić i zanotować to, co się dzieje w trakcie realizacji wywiadu. Wymaga to oczywiście odpowiedniego przeszkolenia jak i wyczucia badawczego. To ostatnie jest szczególnie cenne, gdyż obserwacja nie polega na uchwyceniu wszystkich zachowań respondenta, ale tylko tych, które wnoszą coś cennego do badania.
Bibliografia
Daniłowicz P., Podręcznik Socjologicznych Badań Ankietowych, Warszawa, IFiS PAN, 1992
Skawiński Z., Sztabiński P., Sztabiński F., Podręcznik ankietera, Warszawa, IFiS PAN, 2000
Sztumski J., Wstęp do metod i badań społecznych, Katowice, Śląsk, 1995