Prof. dr hab. Barbara Tuchańska
Katedra Filozofii Współczesnej UŁ
FILOZOFIA CZŁOWIEKA
wykład 30 godz.
rok akademicki 2013-14
1. Wprowadzenie
ontologiczna - dialogiczna filozofia człowieka; naturalizm - kulturalizm; powierzchnia - głębia; wyjaśnianie - rozumienie; fakty - sensy (wartości)
praca pisemna: Kim jestem/czym jestem?
1. Filozofia człowieka, filozofia podmiotu i filozofia świadomości
2. filozofia jako ludzka autorefleksja: Czym jestem? lub Kim jestem?
3. Co to znaczy być człowiekiem?
4. Język doświadczenia wewnętrznego (dialogiczny) vs. język doświadczenia zewnętrznego (obiektywistyczny)
5. Filozoficzne a naukowe ujęcie człowieka
Literatura:
(a) Tischner, J., Filozofia człowieka, z. 1 Od ontologii do metafizyki człowieka, PAT, Kraków 1986. s. 3-8.
(b) Wilber, K., Krótka historia wszystkiego, przeł. H. Smagacz, Jacek Santorski & Co. Wydawnictwo, Warszawa 1997, s. 109-119.
2. Starotestamentowy - Sokratejski obraz człowieka:
teocentryzm - antropocentryzm; partycypacja w Logosie - boskie stworzenie; prawda objawiona - poznawanie samego siebie; dusza - rozum; człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boga - człowiek miarą rzeczy; samoświadoma indywidualność - uległe stworzenie; wiara - mądrość; zło i wartości moralne;
1. Pismo święte
2. Filozofia starożytna: humanizm i ideał mędrca
3. Filozofia średniowieczna: ufilozoficznienie starotestamentowego obrazu człowieka i ureligijnienie starożytnej antropologii
Literatura
(a) Pismo święte, Stary testament: Genesis (Pierwsza księga Mojżeszowa) 1-3;
(b) Platon, Obrona Sokratesa, V21-IX B.
(c) Hadot, P., Filozofia jako ćwiczenie duchowe, przeł. P. Domański, Fundacja ALETHEIA, Warszawa 2003, s. 30-41 („Nauczyć się rozmawiać”).
(d) Św. Augustyn, Wyznania, przeł. Z. Kubiak, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1982, s. Ks. III, §7; (s.41-43), ks. X, § 17 (s.190-1), § 20-3 (s. 192-6); ks. X, § 26 (s. 197);(e) Św. Tomasz: Dzieła wybrane, przeł. J. Salij OP, Wydawnictwo W Drodze, Poznań 1984, „Streszczenie teologii”, § 84-94 (s. 35-42); § 105-7 (s. 48-9); § 143 (s. 63-4), § 152 (s. 66).
(f) Taylor, Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński i in., PWN, Warszawa 2001, ss. 219-224, 243-249.
(g) Bittner, I., Filozofia człowieka. Zarys dziejów i przegląd stanowisk. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000, rozdz. II, s. 29-46.
3. Nowożytna problematyka filozofii człowieka i jej kartezjański początek
1. Jak to się stało, że dzisiaj myślimy o sobie filozoficznie jako o podmiotach i osobach?
1.1. Nowożytny indywidualizm i autorefleksyjność
1.2. oświeceniowa afirmacja zwykłego życia i autokonstytucji
1.3. Kant: idea wolności radykalnej
1.4. Wiek XIX: odsłanianie niesamoistności i niesamowystarczalności świadomego podmiotu
1.5. Wiek XX: naturalizacja vs. denaturalizacja człowieka
2. Jak to się stało, że poznajemy siebie w nauce
2.1. Galileusz: rozdzielenie filozofii i zdroworozsądkowej znajomości świata
2.2. Descartes: początek rozdzielenia filozofii i nauki
2.3. Humanistyka - przyrodoznawstwo
3. Kartezjańska filozofia świadomości: indywidualizm i auto-refleksja
3.1. Meta-metafizyka
3.2. Człowiek jako podmiot poznający
3.3. Człowiek jako podmiot samoświadomy i akt Cogito
3.4. Człowiek jako stworzona res cogitans
3.5. Krytyka Descartesa
Literatura:
(a) Pobojewska, A., „Jedna natura - wiele kultur; jedna kultura - wiele natur”, [w:] Między sensem a genami, B. Tuchańska (red.), PWN, Warszawa 1992, s. 178-181;
(b) Taylor, Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński i in., PWN, Warszawa 2001, s. 269-296.
4. Montaigne, Hume, Pascal: krytyczny obraz człowieka
zwątpienie w oczywistość teocentrycznego ujęcia człowieka; człowiek jako stworzenie boskie - człowiek jako istota przyrodnicza; konieczność - wolność; skończoność - nieskończoność; natura - uduchowienie; optymizm - pesymizm
1. Renesansowy humanizm
2. Montaigne: zwątpienie w oczywistość teocentrycznego ujęcia człowieka
2.1. sceptycyzm i zdrowy rozsądek
2.2. krytyka religii niechrześcijańskich
2.3. naturalizm
2.4. etyka hedonistyczna
2.5. dwie odmiany refleksyjności: Kartezjańska i Montaignowska
3. Pascal: człowiek w obliczu nieskończoności
3.1. człowiek a wszechświat
3.2. Krytyka poznania
3.3. Myśl jako istota człowieka
4. Hume: obraz człowieka bez teologicznego fundamentu
4.1. radykalny empiryzm
4.2. naturalistyczne ujęcie podmiotu poznania
4.3. krytyka religii
5. Antyhumanistyczny charakter każdej religii
5.1. Świadomość ludzkiej niesamowystarczalności
5.2. Orędzie kultu religijnego
5.3. Wybór między światopoglądem religijnym i świeckim
Literatura
(a) Montaigne, M., de, Próby, przeł. T. Żeleński (Boy), PIW, Warszawa 1985, s. 128-31, 137-43, 168-72.
(b) Pascal, B., Myśli, przeł. T. Żeleński (Boy), PAX, Warszawa 1977, cz. I, rozdz. I, § 84 (s. 49-57), rozdz. III, § 257-265 (s. 112-113).
(c) Kołakowski, L., Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii, przeł. T. Baszniak, M. Panufnik, ZNAK, Kraków 1988, s. 220-3.
(d) Bittner, I., Filozofia człowieka. Zarys dziejów i przegląd stanowisk. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2000, rozdz. III, ss. 47-51.
5. Oświeceniowa filozofia podmiotu praktycznego
1. Proces kształtowania się podmiotowości nowożytnej
1.1. konieczność uwolnienia rozumu
1.2. ideał postępu cywilizacyjnego
2. Koncepcje osobistej niezależności i zaangażowania
3. Kantowska koncepcja rozumu praktycznego
3.1. krytyka rozumu metafizycznego
3.2. krytyka rozumu praktycznego
4. Nowe pojęcie rozumu proceduralnego (spekulatywnego i praktycznego)
4.1. idea racjonalności instrumentalnej
5. Nowy model życia obywatelskiego
5.1. etyka mieszczańska (utylitarystyczna)
6. Stosunek do Boga
6.1. deizm
6.2. ateizm
Literatura:
(a) Taylor, Ch., Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, przeł. M. Gruszczyński i in., Warszawa PWN, 2001, s. 596-630, 654-668.
6. Pascal i Kierkegaard: zakład o istnienie Boga lub skok egzystencjalny
samotność i tragizm ludzkiej egzystencji; życie estetyczne; etyczne i religijne; osoba (osobowość) jako jedność ogólnego i jednostkowego;
1. Pascalowski zakład
1.1. egzystencjalna sytuacja człowieka
1.2. zakład
1.3. krytyka zakładu
2. Kierkegaard: skok egzystencjalny
2.1. życie estetyczne
2.2. życie etyczne
2.3. życie etyczno-religijne
Literatura
(a) Pascal, B., Myśli, przeł. T. Żeleński (Boy), PAX, Warszawa 1977, cz. II, dział II. § 3 (s. 184-9).
(b) Kierkegaard, S.,Albo - albo, przeł. J. Iwaszkiewicz, PWN, Warszawa 1982, t. II, s. 342-7, 357-61, 473-5.
(c) Kołakowski, L., Jeśli Boga nie ma... O Bogu, Diable, Grzechu i innych zmartwieniach tak zwanej filozofii religii, przeł. T. Baszniak, M. Panufnik, ZNAK, Kraków 1988, s. 220-5, 241-249.
7. Idealizm niemiecki: ostatnia próba metafizyki człowieka
indywidualizm - holizm; pytanie o człowieka - pytanie o sens bycia; egzystencja - bycie; wolność;
1. Filozofia niemiecka po Kancie
2. Heglowska metafizyka ducha absolutnego
2.1. racjonalistyczna postawa wobec świata
2.2. Heglowska krytyka Kantowskiej koncepcji podmiotu
2.3. duch i dzieje ludzkie
2.4. skończoność- ograniczoność - nieskończoność
Literatura:
(a) Panasiuk, R., „Transcendentalizm i antropologia. Próba odczytania niemieckiego idealizmu z perspektywy filozofii człowieka”, [w:] R. Panasiuk, Filozofia. Historia i współczesność, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 84-93.
(b) Buber, M., Problem człowieka, przeł. J. Doktor, PWN, Warszawa 1993, s. 23-31.
(c) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, przeł. M. Filipczak, J. Ruszkowski, Zysk i s-ka, Poznań 2002, s. 446-453.
8. Filozofia niemiecka a nowoczesność
człowiek w porządku społeczno-historyczno- kulturowym
1. Nowożytna idea ludzkiego samostanowienia
2. Cywilizacja i kultura
2.1. filozofia Hegla jako filozofia kultury
3. Człowiek w obliczu transcendencji
4. Człowieczeństwo jako zadanie
4.1. Marksowska koncepcja człowieka
4.2. egzystencjalistyczna koncepcja człowieka
5. Husserl, Heidegger: świat codzienności
6. Kapitalizm i jego krytyka
7. Habermas: teoria racjonalności komunikacyjnej
Literatura:
(a) Siemek, M. J., „O dialektyce «kultury» w Heglowskiej Fenemenologii ducha, [w:] M. J. Siemek, Wolność, rozum, intersubiektywność, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 149-57.
(b) Siemek, M. J., „Ku krytyce 'nie-instrumentalnego rozumu'”, [w:] Racjonalność współczesności, H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M. J. Siemek (red.), Warszawa 1992, s. 30-9;
(c) Sujecka, J., „Obietnice 'komunikacyjnego rozumu'”, [w:] Racjonalność, nauka, społeczeństwo, H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M. J. Siemek (red.), Warszawa 1989, s. 294-315.
9. Dostojewski i Nietzsche: jednostka w pustce aksjologicznej
nihilizm, znaczenie wartości, indywidualna samokreacja
1. Dostojewski: konsekwencje odrzucenia wiary
1.1. nihilizm
1.2. egzystencjalne konsekwencje nihilizmu
1.3. antyracjonalistyczna koncepcja człowieka
2. Nietzsche: człowiek w sytuacji, gdy Bóg umarł
2.1. Bóg umarł
2.2. ostatni człowiek
2.3. kim jest człowiek?
2.4. Nietzscheański nihilizm - otwarcie współczesnej perspektywy aksjologicznej
2.5. nadczłowiek
Literatura
(a) Dostojewski, F., Zbrodnia i kara.
(b) Nietzsche, F., „Nadczłowiek” (fragmenty Tako rzecze Zaratustra), w: Kuderowicz, Z., Nietzsche, przeł. W. Berent, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976, s. 237-248.
(c) Jaspers, K., Nietzsche, przeł. D. Stroińska, Wydawnictwo KR, Warszawa 1997, s.101-8.
10. Człowiek jako osoba w dialogu
metafizyczne - dialogiczne ujęcie człowieka; podmiotowość a świadomość i samoświadomość; osoba jako substancja a osoba jako wartość (w dialogu); własności i relacje a związki osobowe; miłość i powinność; tożsamość: jedność a różnica
1. Filozofia dialogu - spotkania
1.1. postmetafizyczne rozumienie osoby
1.2. spotkanie Ja i Ty jako fenomen podstawowy
1.3. dialogiczno-religijne rozumienie Ty
2. Buber: relacja Ja-Ty
2.1. (Moje) doświadczenie jako punkt wyjścia
2.2. Ja-Ty i Ja-To jako dwa sposoby bycia człowieka
3. Levinas: problem absolutnie Innego
3.1. odrzucenie humanizmu i antyhumanizmu
3.2. Ja jako samotożsamość
3.3. Ja i świat
3.4. metafizyczne Inne
3.5. Spotkanie z Innym (rozmowa)
4. Tischner: dwie filozofie człowieka
4.1. ontologiczna
4.2. dialogiczna
Literatura:
(a) Szulakiewicz, M.., Dialog i metafizyka. W poszukiwaniu nowej filozofii pierwszej. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 224-250.
(b) Skarga, B., Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 150-9.
(c) Glinkowski, W. P., Imię filozofii. Przyczynek do filozofii dialogu, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s. 66-71, 152-7.
11. Tożsamość osobowa
problem tożsamości, Ja jako podmiot gramatyczny, źródłowe doświadczenie siebie, identyczność, takożsamość a tożsamość; bycie sobą jako zadanie; doświadczanie bycia sobą; autointerpretacja i autokreacja
1. Odrzucenie filozofii jaźni
1.1 nieusuwalne trudności egologii
1.2. ja określane przez język
1.2. człowiek w splocie władzy i wiedzy
2. Czym jest (samo)tożsamość człowieka
2.1. nietrwałość samotożsamości
3. Foucault: konstytuowanie siebie w relacji do prawdy, władzy i etyki
Literatura:
(a) Skarga, B., Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne, Wydawnictwo Znak, Kraków 1997, s. 163-73.
(b) Lorenc, W., Hermeneutyczne koncepcje człowieka. W kręgu inspiracji Heideggerowskich, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2003, s. 307-9, s. 329-36.
(c) McGuire, J. E., Hermeneutyka jaźni: Foucault o subiektywizacji i krytyce genealogicznej, przeł. B. Tuchańska, „Nowa Krytyka”, t. 18 (2005), s. 51-67.
12. Ja i Inny
immanencja - transcendencja; ja - inny - obcy; wolność i odpowiedzialność
1. Swoistość sytuacji człowieka
1.1. pradystans i wzajemne potwierdzanie się
2. Doświadczenie innego
2.1. wielość postaci obcości i swojskości
2.2. obcość a wrogość
3. Rorty: solidarność zamiast obiektywności
3.1. krytyka nowożytnej koncepcji podmiotu
3.2. ironistka jako ideał
3.3. życie wspólnotowe
4. Wolność i odpowiedzialność w relacjach ja - inny
Literatura:
(a) Buber, M., „Pradystans i relacja”, [w:] Twarz Innego, [Teksty Filozoficzne], przeł. J. Doktór, Papieska Akademia Teologiczna, Kraków 1985, s. 47-58.
(b) Gadacz, T., „Wolność i odpowiedzialność. O „posiadaniu wolności” i „byciu wolnym”, [w:] Rozum w dziejach. Księga jubileuszowa Profesora Ryszarda Panasiuka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2001, s. 193-200.
(c) Waldenfels, B., Topografia obcego. Studia z fenomenologii obcego, przeł. J. Sikorek, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002, s. 14-5, 30-47, 117-25.
13. Postmodernizm: rozproszenie podmiotu
1. Świat ponowożytny
1.1. współczesna sztuka jako paradygmat ponowożytności
1.2. ponowożytna kultura nadmiaru
1.3. ponowożytne świato-poglądy
2. Filozofia postmodernistyczna jako filozofia pluralizmu
2.1. odrzucenie fundamentalizmu
2.2. porzucenie modernistycznych kategorii
2.3. skończoność i historyczność jako centralne kategorie
2.4. nowe dyscypliny humanistyczno-społeczne
Literatura:
(a) A. Szachaj, Co to jest postmodernizm?, [w:] Postmodernizm. Teksty polskich autorów, Bunkier sztuki i Inter esse, red. A. M. Potocka, Kraków 2003, s. 41-52.
14. Możliwość rozwiązania fundamentalnych opozycji
uniwersalizm - kontekstualizm (kulturalizm); ludzki dystans do środowiska jako warunek świata; relacja do świata i drugiego człowieka
1. Ponowożytny antyfundamentalizm
1.1. relatywizm i etnocentryzm
1.2. rola nauki w rozpoznawaniu ograniczeń poznawczych
2. Poznawczo-praktyczny konstruktywizm
2.1. nowy naturalizm posthumanistyki
2.2. monistyczne koncepcje kultury-natury
3. Hermeneutyczny kulturalizm
Literatura:
(a) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej. Poznań: Zysk i s-ka 2002, s. 465-482.
(b) Fernández-Armesto, F., Więc myślisz, że jesteś człowiekiem?, Dom Wydawniczy REBIS, przeł. P. Kruk, Poznań 2006, s. 158-178.
(c) Tuchańska, B., Natura i kultura w kulturalizmie hermeneutycznym, „Prace Kulturoznawcze” XIV/I: Kultura (w) granica(ch) natury, red. K. Łukasiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2012, s. 15-33.
15. Kolokwium zaliczeniowe.