Celem niniejszej pracy będzie porównanie artykułów hasłowych w różnych słownikach języka polskiego.

W swojej pracy wykorzystam następujące słowniki języka polskiego:

• Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego

• Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja

• Słownik języka polskiego, M. Samuel Linde

• Popularny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. H. Zgółkowej

• Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańko

Zanim przejdę do konkretu pracy - porównania artykułów hasłowych na przykładzie wyrazu kot - chciałabym określić czym jest słownik,

Przedstawić ogólnie jego makrostrukturę (ogólną budowę) oraz mikrostrukturę (wewnętrzną strukturę artykułu hasłowego).

Słownik- zbiór haseł dobranych i uporządkowanych według określonej zasady, który zawiera ich definicje, przykłady użyć.

Według pana M. Grochowskiego słownik językowy odznacza się dwiema cechami:

1. Przedmiotem analizy są wyrażenia należące do jednego lub kilku języków naturalnych.

2. Celem słownika językowego jest analiza tych wyrażeń z punktu widzenia rożnych dziedzin lingwistyki.

Podstawowym elementem makrostruktury jest układ artykułów hasłowych. Wyróżniamy:

• Słowniki alfabetyczne - hasła są uporządkowane w kolejności alfabetycznej

• a fronte - w kolejności początkowych liter wyrazu hasłowego,

• a tergo - w kolejności końcowych liter wyrazu hasłowego,

• Słowniki niealfabetyczne

• gniazdowe - jednostka opisu jest gniazdo zawierające jednostki leksykalne powiązane ze sobą formalnie lub znaczeniowo (układ gniazd jest alfabetyczny),

• pojęciowe (tematyczne, ideograficzne) - układ według schematu opartego na semantycznych właściwościach jednostek leksykalnych

Do innych ważnych czynników makrostrukturalnych zaliczyć można:

• Typy słowników. Wyróżniamy słowniki:

• Ogólne, gdzie celem jest przekazanie możliwie jak najbardziej wszechstronnej informacji o funkcjonowaniu wyrazów (ten typ słowników będzie porównywany w mojej pracy),

• Specjalistyczne, w których opis dotyczy tylko wybranych aspektów funkcjonowania wyrażeń językowych np.: słowniki frazeologiczne, fleksyjne, etymologiczne, składniowe, historyczne, poprawnościowe (ortograficzne, antonimów, rymów, gwarowe itd.)

• Objętość słownika. Wyróżniamy słowniki małe, średnie i duże. Im słownik jest mniejszy objętościowo, tym autor jest zmuszony do eliminacji poszczególnych haseł.

• Do kogo skierowany jest słownik. Inne słownictwo będzie w słowniku naukowym, a inne w słowniku przeznaczonym do szerokich kręgów odbiorców.

Podstawową jednostką opisu leksykograficznego jest artykuł hasłowy. Jest on strukturą, która składa się ze ściśle określonych elementów.

Elementy mikrostruktury:

• Wyraz hasłowy - pod względem linearnym pierwszym elementem hasła jest wyraz hasłowy, który identyfikuje dane hasło i szereguje je w porządku wszystkich haseł danego leksykonu. Wyraz hasłowy jest wyróżniony typograficznie(np. napisany kursywą).

• Informacja gramatyczna - dotyczy przede wszystkim właściwości fleksyjnych opisywanych jednostek.

• Kwalifikatory - informacja o tym,że dana jednostka leksykalna należy do słownictwa nacechowanego, charakterystycznego dla pewnych odmian języka, używanego w określonych sytuacjach komunikacyjnych, na konkretnym terytorium.

Kwalifikatory można podzielić na:

• Terminologiczne,

• Stylistyczno-pragmatyczne,

• Społeczno-środowiskowe,

• Geograficzno-środowiskowe,

• Dotyczące religii i mitologii,

• Dotyczące rozrywki i sportu,

• Chronologiczne,

• Frekwencyjne.

• Definicja- wyznaczenie znaczenia jakiegoś słowa, zwrotu, pojęcia.

Według Doroszewskiego definicje dzielą się na kilka typów:

• Definicja realnoznaczeniowa - treść znaczeniowa hasła bez odwołania się do jego budowy słowotwórczej.

• Definicja strukturalno-znaczeniowa- wyjaśnia treść przez powtórzenie budowy słowotwórczej objaśnionego wyrazu.

• Definicja strukturalna - wskazanie relacji objaśnionego hasła do jego budowy słowotwórczej, zasygnalizowanie więzi genetycznej między wyrazami, nie określając stosunku znaczeniowego.

• Definicja synonimiczna- określenie hasła poprzez synonim.

• Definicja zakresowa - wskazuje na zakres znaczeń, do których może odnosić się objaśniane hasło.

• Definicja gramatyczna - określenie hasła na podstawie kategorii gramatycznych.

• Przykłady użycia wyrazu hasłowego - pokazuje kontekst leksykalny i składniowy opisywanego wyrazu. Jest źródłem informacji o fleksyjnych i składniowych właściwościach wyrazu hasłowego, wskazuje także na nacechowanie stylistyczne, ekspresywne, aksjologiczne.

• Związki frazeologiczne

• Informacje o wymowie

• Informacje o pochodzeniu wyrazów

• Informacje o obecności hasła w innych słownikach

• Informacje o możliwości dzielenia wyrazu

• Wskazówki poprawnościowe

Porównanie artykułów hasłowych wyrazu KOT na podstawie wyżej wymienionych słowników.

Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (SJPD)

Jest to słownik dziesięciotomowy, który obejmuje słownictwo od połowy XVIII wieku do połowy XX. Przeznaczony jest dla każdego użytkownika języka polskiego. Jest to najważniejsze dzieło polskiej leksykografii XX wieku, które wywarło ogromny wpływ na inne słowniki; zarówno pod względem metodologicznym, jak i materiałowym. Hasła ułożone są w porządku alfabetycznym.

Mikrostruktura wyrazu KOT:

• Wyraz hasłowy jest pogrubiony i występuje w wierszu z wcięciem

• Informacja gramatyczna m IV, która jest zapisana czcionką pochyłą, informuje, że „m” wskazuje, iż jest to rzeczownik rodzaju męskiego, a IV jest numerem paradygmatu.

• Definicja-

Hasło wieloznaczne (homonimiczne) definiowane jest w SJPD w następującej kolejności:

• Podstawowe znaczenie wyrazu w języku dzisiejszym

• Znaczenie współczesne mniej powszechne

• Znaczenie specjalne znaczone kwalifikatorami specjalności umieszczane w alfabetycznej kolejności skrótów

• Znaczenie przestarzałe

• Znaczenia dawne.

• Odrębne znaczenie wyrazu hasłowego oznacza się cyframi arabskimi.

• Przykłady użycia wyrazu podawane są wraz ze źródłem, z którego były czerpane np.: „Kot mruczał na murku pod kuchnią, przeciągając się od czasu do czasu to jedną łapka, to drugą. DĄBR.M. Noce III/1,357”

• Związki frazeologiczne umieszcza się po kwalifikatorze fraz.

• Przysłowia nie wymagają cytowania źródeł, bo są powszechnie znane, ale czasem wymagają komentarza dotyczącego treści.

• Kwalifikatory pisane są kursywą.

Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja

(SWJP)

Słownik Dunaja jest jednym z najobszerniejszych i najbardziej aktualnych słowników jednotomowych. W słowniku można znaleźć słownictwo specjalistyczne (ale to najbardziej rozpowszechnione), potoczne, środowiskowe, słownictwo dawne dotyczące realiów i kultury wcześniejszych epok, ale najwięcej słów jest nowych, które dopiero zaaklimatyzowały się w mowie. Niniejszy słownik przeznaczony jest dla szerokiego grona czytelników o różnym poziomie wykształcenia.

Hasła w słowniku ułożone są w kolejności alfabetycznej.

Mikrostruktura:

• Hasło napisane wytłuszczonym drukiem, częściowo wysunięte przed definicje.

• Homonimy oznaczone cyframi rzymskimi.

• Część mowy (w tym przypadku rzeczownik) pisany kursywą rz.

• Informacja fleksyjna zawierająca numer paradygmatu i końcówki fleksyjne.

• Numer znaczenia

• Definicja ujęta w cudzysłowie w formie łapek `'

• Po dwukropku bezpośrednio po definicji występują przykłady użycia. W przeciwności do słownika Doroszewskiego nie ma podanych informacji o pochodzeniu cytatów.

• Kwalifikatory pisane kursywą np.: żegl.

Słownik języka polskiego, M. Samuel Linde

Słownik Lindego ukazał się w 6 tomach na początku XIX wieku (1807-1814) w Warszawie. Autor słownika dal podstawy nowoczesnego warsztatu leksykograficznego i stworzył wzór słownika jednojęzycznego o charakterze naukowym. Jest to słownik historyczny i objaśniający (korzystał z pism wzorowych pisarzy: Skargi, Kochanowskiego, Reja i innych). Ważnym elementem struktury hasła w niniejszym słowniku są innojęzyczne odpowiedniki danego hasła (niemiecki, języki słowiańskie, łacina, greka). Linde miał skłonności do przekształceń oryginalnych cytatów. Inne rzeczy, które się mu zarzuca to wprowadzenie słów nieistniejących w polszczyźnie. Kwalifikatory były niekonsekwentnie stosowane i w bardzo ograniczonych ilościach. Pomijał części zapożyczeń. Słownik ma układ alfabetyczno-gniazdowy, jednak w gniazdach grupuje się tylko wyrazy rozpoczynające się od tej samej litery.

Mikrostruktura:

• Hasło częściowo wysunięte przed definicje, pisane dużymi literami.

• Informacja gramatyczna m, która jest zapisana czcionką pochyłą, informuje, że „m” wskazuje, iż jest to rzeczownik rodzaju męskiego.

• W nawiasie podane są inne odmiany wyrazu kot, a mianowicie: kotek, kotka, kocię, kociątko, kotuś.

• Zamieszczenie obcojęzycznych znaczeń interesującego nas hasła.

• Informowanie o pochodzeniu cytatów, które są zamieszczone, jako przykład użycia słowa. Powołanie się na znane dzieła.

• Dla określenie innego znaczenia nie używa się liczby tylko §

Popularny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. H. Zgółkowej (PSWP)

Jest to dotychczas najobszerniejszy słownik języka polskiego, ale jeszcze nie jest dokończony. Do tej pory ukazało się 40 tomów. Skierowany jest do szerokiego kręgu czytelników o różnym poziomie wykształcenia. Wśród rodzimego słownictwa występują także słowa i wyrażenia obce, przeniesione do polszczyzny z innych języków. Jest to słownik bardzo oryginalny, gdyż hasło jest bardzo obrazowo opisane np.: wygląd kota. Znaczenie podawane jest tak, aby nie było potrzeby sięgania do innych haseł. Występuje tutaj bardzo ograniczona liczba skrótów.

Mikrostruktura:

• Wyraz hasłowy jest pogrubiony, wcięty w tekst

• Informacje dotyczące części mowy (rzecz. pisane kursywą) i form fleksyjnych.

• Cyframi arabskimi oznaczone są znaczenia (w przypadku wyrazu kot jest ich 8).

• Definicje występują w cudzysłowie.

• Przykłady poprzedzają różne znaki graficzne.

• Występowanie związków frazeologicznych wraz z wyjaśnieniem np.: żyć z kimś jak pies z kotem `nieustannie się z kimś kłócić, droczyć; być z kimś w niezgodzie'.

• Przysłowia także występują wraz z wyjaśnieniami.

• Występowanie kwalifikatorów (brak skrótów, pisane w całości np. środowiskowy; pisanie kursywą).

• Pochodne - odsyłanie do wyrazów pochodnych

• Porównanie - odesłanie do hasła nadrzędnego.

Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańko (ISJP)

Słownik, jak sama nazwa wskazuje różni się od reszty słowników. Inny jest układ strony, definicje, większość artykułów hasłowych jest dłuższa niż w słownikach o podobnej wielkości. Informację hasłową przedstawiono w dwóch kolumnach. Kolumna główna, wydrukowana dużą czcionką, zawiera podstawowe składniki struktury artykułu hasłowego. W równoległej kolumnie zadrukowanej mniejszą czcionką zamieszczone są informacje bardziej „wyspecjalizowane”, przede wszystkim rozbudowana informacja fleksyjna, łączliwość składniowa oraz przykładowe synonimy i antonimy. Przeznaczony dla rodzimego czytelnika. Alfabetyczny prządek haseł.

Mikrostruktura:

• Hasło częściowo wysunięte przed definicje, pogrubiona czcionka.

• Formy fleksyjne podane po wyrazie hasłowym.

• Numery jednostek leksykalnych oznaczone są cyframi arabskimi (1-7)

• Definicje są pełnozdaniowe.

• Przykłady są rozdzielane wielokropkami.

• Znak • używany jest w odsyłaczach do związków frazeologicznych oraz poprzedza odsyłacze do innych haseł, jeśli występują one po odsyłaczach do związków frazeologicznych.

• Występują związki frazeologiczne i przysłowia (np.: „pierwsze koty za płoty” - przysłowia pogrubioną czcionką), które są wytłumaczone.

Bibliografia

1. Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, Warszawa 1958-1969.

2. Słownik współczesnego języka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa 1996.

3. Słownik języka polskiego, red. M. Samuel Linde, Warszawa 1951.

4. Popularny słownik współczesnej polszczyzny, pod red. H. Zgółkowej, Poznań 1994-.

5. Inny słownik języka polskiego, pod red. M. Bańko, oprac. haseł M. Bańko, Warszawa 2000.

6. P. Żmigrodzki, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice 2003.

10

---