JAMY I DOŁY CZASZKI

Nerwy czaszkowe - nervi craniales

I - nerw węchowy (n. olfactorius) - charakter zmysłowy (czuciowy), wchodzi z jamy nosowej do przedniego dołu czaszki jako nici węchowe (fila olfactoria) przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej k. sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis)

II - nerw wzrokowy (n. opticus) - charakter zmysłowy (czuciowy) - wchodzi z oczodołu do dołu środkowego czaszki przez kanał wzrokowy (canalis opticus)

III - nerw okoruchowy (n. oculomotorius) - charakter ruchowy (R) i przywspółczulny (P), wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis sup.)

IV - nerw bloczkowy (n. trochlearis) - charakter R, wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną

V - nerw trójdzielny (n. trigeminus) - charakter czuciowy (C) i R; włókna czuciowe nazywamy częścią większą (portio major n. trigemini) a ruchowe - częścią mniejszą (portio minor n. trigemini). Nerw posiada zwój czuciowy, tzw. zwój trójdzielny (ggl. trigeminale Gasseri), który leży w wycisku n. trójdzielnego (impressio trigemini) na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej. Ze zwoju wychodzą 3 gałęzie:

V₁ - nerw oczny (n. ophtalmicus) - charakter C (dendryty komórek zwoju trójdzielnego), wychodzi z dołu czaszki środkowego do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną

V₂ - nerw szczękowy (n. maxillaris) - charakter C (dendryty komórek zwoju trójdzielnego) wychodzi z dołu czaszki środkowego do dołu skrzydłowo-podniebennego przez otwór okrągły (foramen rotundum)

V₃ - nerw żuchwowy (n. mandibularis) - charakter C i R (w nim biegną wszystkie włókna portio minor n. trigemini). Wychodzi z dołu środkowego czaszki do dołu podskroniowego przez otwór owalny (foramen ovale)

VI - nerw odwodzący (n. abducens) - charakter R, wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną

VII - nerw twarzowy (n. facialis) - charakter R, P i C, ale włókna P i C biegną w tzw. nerwie pośrednim (n. intermedius)

N. pośredni tworzą neuryty komórek jądra ślinowego górnego (nucl. salivatorius sup.) - P oraz neuryty komórek zwoju kolanka (ggl. geniculi) - smakowe (C). N. twarzowy wychodzi z dołu tylnego czaszki prze otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). Przechodzi przez pole górne przednie dna tego przewodu (fundus meatus acustici interni), czyli pole nerwu twarzowego (area nervi facialis) do kanału n. twarzowego (canalis facialis), z którego wychodzi (tylko włókna R) przez otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum). W przebiegu przez kanał n. twarzowego (w piramidzie k. skroniowej) odchodzą od niego:

- n. skalisty większy (n. petrosus major) - P, zbudowany z neurytów komórek jądra ślinowego górnego

- n. strzemiączkowy (n. stapedius) - R, unerwiający m. strzemiączkowy (m. stapedius)
- struna bębenkowa (chorda tympani) - charakter P (neuryty komórek jądra ślinowego górnego) i C - dendryty zwoju kolanka
VIII - nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis), charakter zmysłowy, wychodzi z przewodu słuchowego wewnętrznego do dołu tylnego czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus)

IX - nerw językowo-gardłowy (n. glassopharyngeus) - charakter R, P i C. Wychodzi z tylnego dołu czaszki do przestrzeni przygardłowej przez część przyśrodkową otworu szyjnego (foramen jugulare)

X - nerw błędny (n. vagus) - charakter R, P i C, wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej przez boczną część otworu szyjnego

XI - nerw dodatkowy (n. accesorius) - charakter R. Powstaje w dole tylnym czaszki z połączenia 2 części:

• rdzeniowej (pars spinalis), która wchodzi do dołu tylnego przez otwór wielki (foramen magnum)

• czaszkowej (pars cranialis) zwanej też częścią błędną (pars vagalis)

N. dodatkowy wychodzi z dołu tylnego czaszki przez boczną część otworu szyjnego.

XII - nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) - charakter R, wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej przez kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossalis)

JAMY I DOŁY CZASZKI

W jamie czaszki (cavum cranii) leży dół przedni, środkowy i tylny czaszki (fossa cranii anterior, media et posterior).

Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior)

Dno dołu utworzone jest przez:

* blaszkę sitkową k. sitowej
* części oczodołowe k. czołowej
* skrzydła mniejsze k. klinowej
* trzon k. klinowej
Zawartość: płaty czołowe półkul mózgowych
opuszki węchowe i pasma węchowe

- nerwy krańcowe
- naczynia oponowe przednie (od naczyń sitowych przednich)

Komunikacja:

1. Przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej k. sitowej z jamą nosową
   Zawartość:
   -nici węchowe
   -naczynia i nerwy sitowe przednie (aa., vv., nn. ethmoidales anteriores)
   2) Przez otwór ślepy (foramen cecum) z jamą nosową
   -wypustka opony twardej mózgowia
   -niewielka żyła z jamy nosowej do zatoki strzałkowej górnej
   3) Przez otwór sitowy przedni prawy i lewy (foramen ethmoidale anterius) z oczodołami
   - naczynia i nerwy sitowe przednie (aa., vv., nn., ethmoidales anteriores)

Dół środkowy czaszki (fossa cranii media)

Część środkowa jest utworzona przez trzon k. klinowej

Każda z części bocznych jest utworzona przez:

* skrzydło większe k. klinowej
* część łuskową k. skroniowej
* powierzchnię przednią piramidy k. skroniowej
Granicę z dołem czaszki przednim stanowią:
* brzegi tylne skrzydeł mniejszych k. klinowej
* rąbek klinowy
Granicę z dołem czaszki tylnym stanowią:
* górne brzegi piramid kk. skroniowych
* grzbiet siodła (dorsum sellae)

Zawartość:
- w części środkowej: międzymózgowie
- w częściach bocznych:
- płaty skroniowe półkul mózgowych
- zatoki jamiste i ich dopływy
- nerwy czaszkowe II - VI
- tt. szyjne wewnętrzne z odgałęzieniami
- naczynia oponowe środkowe i ich gałęzie
- nerwy skaliste większe i mniejsze

Zatoka jamista (sinus cavernosus) leży bocznie od trzonu kości klinowej, w bruździe tętnicy szyjnej (sulcus caroticus).

Przez światło zatoki jamistej przechodzi:

- t. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna) opleciona splotem współczulnym zwanym
w tym miejscu splotem jamistym (plexus cavernosus)

- n. odwodzący (n. abducens, VI)
W ścianie bocznej zatoki jamistej biegną:

- n. okoruchowy (n. oculomotorius, III)
- n. bloczkowy (n. trochlearis, IV)
- n. oczny (n. ophtalmicus, V₁)
- n. szczękowy (n. maxillaris, V₂)

Komunikacja dołu środkowego:

1) Szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis sup.) z oczodołem
- n. okoruchowy (n. oculomotorius, III)
- n. bloczkowy (n. trochlearis, IV)
- n. oczny (n. ophtalmicus, V₁)
- n. odwodzący (n. abducens, VI)
- włókna współczulne ze splotu jamistego
- żyła oczna górna (v. ophtalmica sup.)
- gałąź górna ż. ocznej dolnej
- gałąź oczodołowa t. oponowej środkowej

2) Kanał wzrokowy (canalis opticus) - z oczodołem
- n. wzrokowy (n. opticus, II)
- t. oczna (a. ophtalmica)

3) Otwór okrągły (foramen rotundum) - z dołem skrzydłowo-podniebiennym
- n. szczękowy (n. maxillaris, V₂)

4) Otwór owalny (foramen ovale) - z dołem podskroniowym
- n. żuchwowy (n. mandibularis, V₃)
- splot żylny otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis)
- t. skrzydłowo-oponowa (a. pterygomeningea) od t. oponowej środkowej

5) Otwór poszarpany (foramen lacerum) z zewnętrzną powierzchnią podstawy czaszki, otwór ten jest wypełniony chrząstkozrostem klinowo-skalistym, w jego przednim, brzegu rozpoczyna się kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus), biegnący do dołu skrzydłowo-podniebiennego
- n. skalisty większy (n. petrosus major)
- n. skalisty głęboki (n. petrosus profundus)
- gałąź kanału skrzydłowego (ramus canalis pterygoidei) od t. szyjnej wewnętrznej
- ż. wypustowa otworu poszarpanego (v. emissaria foraminis laceri)
6) Szczelina klinowo-skalista (fissura sphenopetrosa) - jak foramen lacerum, łączy dół środkowy z zewnętrzną powierzchnią podstawy czaszki, jest wypełniona chrząstkozrostem klinowo-skalistym.
- n. skalisty mniejszy (n. petrosus minor)

7) Otwór kolcowy (foramen spinosum) - z dołem podskroniowym
- naczynia oponowe środkowe (a. v. meningea media)
- n. kolcowy (n. spinosus) czyli gałąź oponowa n. żuchwowego (ramus
meningeus n. V₃ mandibularis)

8) Rozwór kanału n. twarzowego (hiatus canalis facialis) albo
rozwór kanału n. skalistego większego (hiatus canalis n. petrosi majoris)
łączy dół środkowy z kolankiem kanału n. twarzowego
- n. skalisty większy (n. petrosus major)
- gałąź skalista t. oponowej środkowej (ramus petrosus a. meningeae
mediae)

9) Otwór górny kanalika bębenkowego (apertura sup. canaliculi tympanici) albo
rozwór kanału n. skalistego mniejszego (hiatus canalis n. petrosi minoris) łączy środkowy z jamą bębenkową
- n. skalisty mniejszy (n. petrosus minor)
- t. bębenkowa górna (a. tympanica sup.) od t. oponowej środkowej

10) Otwór wewnętrzny kanału t. szyjnej (foramen caroticum internum) łączy dół środkowy z kanałem tętnicy szyjnej (canalis caroticus)

- t. szyjna wewnętrzna (a. carotis interna)
- splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus)
- splot współczulny szyjno-tętniczy (plexus caroticus internus)

Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior)
Jest ograniczony przez:
* grzbiet siodła
* stok (clivus Blumenbachi)
* wszystkie części k. potylicznej
* części skaliste i sutkowe kk. skroniowych
* tylno-górne ograniczenie stanowią bruzdy zatok poprzecznych
Zawartość:
- rdzeń przedłużony (medulla oblongata)
- most (pons Varoli)
- móżdżek (cerebellum)
- nn. czaszkowe VII - XII
- t. podstawna (a. basilaris) z odgałęzieniami
- splot żylny podstawny (plexus venosus basilaris)
- zatoki żylne opony twardej: potyliczna, brzeżne, poprzeczne, esowate i skaliste
dolne

Komunikacja dołu tylnego:
1) Otwór wielki (foramen magnum) łączy dół tylny z kanałem kręgowym
- rdzeń przedłużony przechodzący w rdzeń kręgowy
- opony otaczające ten kanał (naczyniowa, pajęcza i twarda)
- tętnice kręgowe lewa i prawda (aa. vertebrales) i gałęzie oponowe tt. kręgowych

- splot żylny podstawny (plexus venosus basiliaris) przechodzący w splot żylny kręgowy wewnętrzny
- tt. rdzeniowe tylne (aa. spinales post.) i 1 t. rdzeniowa przednia
- części rdzeniowe nn. dodatkowych (XI)

2) Otwór szyjny (foramen jugulare) łączy dół tylny z przestrzenią przygardłową
- część przyśrodkowa (przednia):
* zatoka skalista dolna (sinus petrosus inf.)
* n. językowo-gardłowy (n. glassopharyngeus, IX)
- część boczna (tylna):
* zatoka esowata (sinus sigmoideus)
* ż. szyjna wewnętrzna (v. jugularis interna)
* t. oponowa tylna (a. meningea post.) od t. gardłowej wstępującej

* n. błędny (n. vagus, X)
* n. dodatkowy (n. accesorius, XII)
* gałąź oponowa n. błędnego (ramus meningeus n. vagi)

3) Otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) łączy dół tylny z przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus)

- t. i żż. Błędnikowe (a. et vv. labyrinthi)

- n. twarzowy (n. facialis, VII)
- n. pośredni (n. intermedius - część n. VII)
- n. przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis, VIII)

4) Otwór sutkowy (foramen mastoideum) łączy dół tylny z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki
- gałąź sutkowa t. potylicznej (r. mastoideus a. occipitalis)
- ż, wypustowa sutkowa (v. emissaria mastoidea)

5) Kanał kłykciowy (canalis condylaris) łączy dół tylny z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki

- ż, wypustowa kłykciowa (v. emissaria condylaris)

6) Otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli) prowadzi do wodociągu przedsionka, a ten do przedsionka błędnika
- przewód śródchłonkowy

7) Kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossalis) łączy dół tylny z przestrzenią przygardłową
- nerw podjęzykowy (n. hypoglossus, XII)
- splot żylny kanału nerwu podjęzykowego (plexus venosus canalis hypoglossalis)

Kanały kości skroniowej:
1) Kanał nerwu skalistego większego (canalis n. petrosi majoris) łączy kolanko kanału n. twarzowego (Geniculum canalis facialis) z dołem środkowym czaszki, kończy się rozworem kanału n. twarzowego (hiatus canalis facialis)
- n. skalisty większy (n. petrosus major)
- gałąź skalista t. oponowej środkowej (ramus petrosus a. meningeae mediae)

2) Kanał nerwu twarzowego (canalis facialis) zaczyna się w polu górnym przednim dna przewodu słuchowego wewnętrznego, czyli w polu n. twarzowego (area nervi facialis) i kończy się otworem rylcowo-sutkowym (foramen stylomastoideum)
W kanale biegną:
- n. twarzowy (n. facialis, VII)
- n. pośredni (n. intermedius - część n. VII)
- gałąź skalista t. oponowej środkowej
- naczynia rylcowo-sutkowe (a. v. stylomastoidea)
- zwój kolanka (ggl. geniculi) - czuciowy smakowy nerwu VII

Przez foramen stylomastoideum przechodzą:
* naczynia rylcowo-sutkowe
* włókna ruchowe n. twarzowego

3) Dołek skalisty (fossula petrosa) zawiera zwój skalisty nerwu językowo-gardłowego (ggl. petrosum n. glassopharyngei, IX). W dnie dołka skalistego leży otwór dolny kanalika bębenkowego (apertura inferior canaliculi tympanici).
Kanalik bębenkowy (canaliculus tympanicus) ma 2 części: górną i dolną.
Część dolna zaczyna się na dnie dołka skalistego otworem dolnym kanalika
bębenkowego i biegnie do jamy bębenkowej. Zawiera:

* n. bębenkowy (n. tympanicus)
* naczynia bębenkowe dolne (a. v. tympanica inf.)
Część górna kanalika bębenkowego, zwana też kanałem n. skalistego mniejszego, zaczyna się na górnej (pokrywkowej) ścianie jamy bębenkowej i kończy się na przedniej powierzchni piramidy k. skroniowej, w dole środkowym czaszki otworem górnym kanalika bębenkowego, czyli rozworem kanału n. skalistego mniejszego (hiatus canalis n. petrosi minoris). Zawiera:
* n. skalisty mniejszy (n. petrosus minor)
* naczynia bębenkowe górne (a. v. tympanica sup.)

4) Kanał tętnicy szyjnej (canalis caroticus) łączy przestrzeń przygardłową z dołem środkowym czaszki. Zaczyna się na dolnej powierzchni piramidy k. skroniowej - otworem zewnętrznym (foramen caroticum externum), a kończy się w szczycie piramidy - otworem wewnętrznym )foramen caroticum internum). Zawiera:
* t. szyjną wewnętrzną (a. carotis interna)
* splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus)
* splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny (plexus sympathicus caroticus internus)

5) Kanaliki szyjno-bębenkowe (canaliculi caroticotympanici) łączą kanał t. szyjnej z jamą bębenkową. Zawartość:
* gałąź szyjno-bębenkowa t. szyjnej wewnętrznej (ramus caroticotympanicus arteriae
carotis internae)
* nn. szyjno-bębenkowe (nervi caroticotympanici) od splotu współczulnego
szyjno-tętniczego wewnętrznego

6) Kanalik sutkowy (canaliculus mastoideus) zaczyna się w dole szyjnym i biegnie do szczeliny bębenkowo-sutkowej (fissura tympanomastoidea). Zawartość:
* gałąź uszna n. błędnego (ramus auricularis n. vagi)
Dół szyjny (fossa jugularis) zawiera opuszkę ż. szyjnej wewnętrznej (bulbus venae jugularis internae)

7) Wodociąg przedsionka (aquaeductus vestibuli) zaczyna się w przedsionku błędnika (vestibulum labyrinthi) otworem wewnętrznym (apertura interna), a kończy się na tylnej powierzchni piramidy otworem zewnętrznym (apertura externa aquaeductus vestibuli).
Zawartość:
* przewód śródchłonkowy (ductus endolymphaticus)

8) Kanalik ślimaka (canaliculus cochleae) zaczyna się w schodach bębenka (scala tympani - część ucha wewnętrznego), kończy się na dolnej powierzchni piramidy otworem zewnętrznym kanalika ślimaka (apertura externa canaliculi cochleae). Zawartość:
* przewód przychłonkowy (ductus perilymphaticus)
* żyła kanalika ślimaka (v. canaliculi cochleae)

9) Szczelina skalisto-bębenkowa (fissura petrotympanica) łączy jamę bębenkową
z dołem podskroniowym. Zawartość:
* struna bębenkowa (chorda tympani)
* naczynia bębenkowe przednie (a. v. tympanica ant.)
* więzadło przednie młoteczka (lig. mallei anterius)

10) Kanał mięśniowo-trąbkowy (canalis musculotubarius) biegnie od przedniej (szyjno-tętniczej) ściany jamy bębenkowej i kończy się na przednim brzegu piramidy w pobliżu jej szczytu. Jest on podzielony kostną przegrodą (septum canalis musculotubarii) na część górną - półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej (semicanalis musculi tensoris tympani) i na część dolną - półkanał trąbki słuchowej (semicanalis tubae auditivae). Przegroda kanału mięśniowo-trąbkowego kończy się w jamie bębenkowej wyrostkiem ślimakowatym (processus cochleariformis).

Oczodół (orbita)

ściana górna (paries superior):
* część oczodołowa k. czołowej (pars orbitalis ossis frontalis)

* skrzydło mniejsze k. klinowej (ala minor ossis sphenoidalis)
ściana dolna (paries inferior):
* powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki (facies orbitalis corporis maxillae)

* część powierzchni oczodołowej k. jarzmowej (facies orbitalis ossis zygomatici)
* wyrostek oczodołowy k. podniebiennej (processus orbitalis ossis palatini)
ściana przyśrodkowa (paries medialis):
* tylna część wyrostka czołowego szczęki (processus frontalis maxillae)
* k. łzowa (os lacrimale)
* blaszka oczodołowa (papierowata) błędnika sitowego
[lamina orbitalis (papyracea) labyrinthi ethmoidalis]

* powierzchnia boczna trzonu k. klinowej (corpus ossis sphenoidalis)

ściana boczna (paries lateralis):

* powierzchnia oczodołowa k. jarzmowej (facies orbitalis ossis zygomatici)
* powierzchnia oczodołowa skrzydła większego k. klinowej
(facies orbitalis alae majoris ossis sphenoidalis)
Komunikacja:
1) Kanał wzrokowy (canalis opticus) z dołem środkowym czaszki
2) Szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis sup.) z dołem środkowym czaszki
3) Szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inf.): część boczna z dołem podskroniowym, część przyśrodkowa z dołem skrzydłowo-podniebiennym
- naczynia podoczodołowe (a. v. infraorbitalis)
- gałąź dolna ż. ocznej dolnej (ramus inf. v. ophtalmicae inferioris)

- n. podoczodołowy (n. infraorbitalis) od n. szczękowego (V₂)
- n. jarzmowy (n. zygomaticus) od n. szczękowego (V₂)

- gałęzie oczodołowe zwoju skrzydłowo-podniebiennego (rami orbitales

ganglionis pterygopalatini)
4) Wcięcie czołowe (incisura frontalis) z okolicą czołową:
- naczynia i nerw nadbloczkowy (a. v. n. supratrochlearis)

5) Otwór nadoczodołowy (foramen supraorbitale) z okolicą czołową:

- naczynia i nerw nadoczodołowy (a. v. n. supraorbitalis)
6) Kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis) z okolicą podoczodołową twarzy:

- naczynia i nerw podoczodołowy (a. v. n. infraorbitalis)

7) Otwór sitowy tylny (foramen ethmoidale posterius) z komórkami sitowymi i zatoką

klinową:

- naczynia i nerw sitowy tylny (a. v. n. ethmoidalis post.)

8) Otwór sitowy przedni (foramen ethmoidale anterius) z dołem przednim czaszki
- naczynia i nerw sitowy przedni (a. v. n. ethmoidalis ant.)
9) Otwór jarzmowo-oczodołowy (foramen zygomaticoorbitale) prowadzi do kanału nerwu jarzmowego, a ten dzieli się na 2 kanały:

* jeden kończy się w okolicy jarzmowej twarzy otworem jarzmowo-twarzowym
(foramen zygomaticofaciale) - zaw.: gałąź jarzmowo-twarzowa n. jarzmowego
(ramus zygomaticofacialis n. zygomatici)

* drugi kończy się w dole skroniowym otworem jarzmowo-skroniowym (foramen
zygomaticotemporale) - zaw.: gałąź jarzmowo-skroniową n. jarzmowego (ramus
zygomaticotemporalis n. zygomatici)

Przez otwór jarzmowo-oczodołowy przechodzi n. jarzmowy

10) Kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis) - z przewodem nosowym dolnym
Zawartość: przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis)

JAMA NOSOWA (cavum nasi)

ściana górna

* kości nosowe (ossa nasalia)
* kolec nosowy k. czołowej (spina nasalis ossis frontalis)
* blaszka sitowa k. sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis)
* trzon k. klinowej z małzowinami clinowymi (corpus ossis sphenoidalis et
conchae sphenoidales)

ściana dolna (podniebienie twarde) - palatum durum
* wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini maxillarum)

* blaszki poziome kk. podniebiennych (laminae horizontales ossium palatinorum)

ściana boczna
* powierzchnia przyśrodkowa wyrostka czołowego szczęki (processus frontalis
maxillae)
* trzon szczęki (corpus maxillae)
* k. łzowa (os lacrimale)
* przyśrodkowa ściana błędnika sitowego (paries medialis labyrinthi ethmoidalis)

* małżowina nosowa dolna (concha nasalis inf.)
* blaszka pionowa k. podniebiennej (lamina perpendicularis ossis palatini)

* blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowatego k. klinowej
(lamina medialis processus pterygoidei ossis sphenoidalis)
przegroda jamy nosowej (septum cavum nasi)

* blaszka pionowa k. sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis)
* lemiesz (vomer)

Przegroda jamy nosowej dzieli jamę nosową na część prawą i lewą. W każdej z nich leży przewód nosowy dolny, środkowy, górny, czasami najwyższy (meatus nasi inferior, medius, superior, supremus) i zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis).

Przewód nosowy dolny jest położony między małżowiną nosową dolną a podniebieniem twardym. Przewód nosowy środkowy leży między małżowiną nosową środkową a dolną. Przewód nosowy górny leży między małżowiną nosową górną a środkową. Niestały przewód nosowy najwyższy leży między małżowiną nosową najwyższą (niestałą) a górną. Zachyłek klinowo-sitowy leży powyżej małżowiny nosowej górnej. Pomiędzy małżowinami nosowymi a przegrodą jamy nosowej leży przewód nosowy wspólny (meatus nasi communis).
Do tyłu od małżowin nosowych wszystkie przewody nosowe łączą się w przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeus), który przez nozdrza tylne (choanae) prowadzi do części nosowej gardła.

Nozdrza tylne (choanae) są ograniczone:

od góry przez trzon k. klinowej i skrzydła lemiesza

od boków przez blaszki przyśrodkowe wyrostków skrzydłowatych k. klinowej

od dołu przez tylne brzegi blaszek poziomych kk. podniebiennych

Na przegrodzie jamy nosowej, w jej dolnym odcinku przebiega bruzda dla
n. nosowo-podniebiennego (sulcus n. nasopalatini).

Komunikacja jamy nosowej

Do przewodu nosowego dolnego uchodzi kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis) łączy jamę nosową z oczodołem, zawartość: przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis) + otwory sitowe przedni i tylny

Do przewodu nosowego środkowego uchodzą:
* zatoka szczękowa (sinus maxillaris)
* zatoka czołowa (sinus frontalis)
* komórki sitowe przednie (cellulae ethmoidales ant.)

Do przewodu nosowego górnego uchodzą komórki sitowe tylne (ethmoidales post.)

z dołem skrzydłowo-podniebiennym jama nosowa łączy się przez otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum). Zawartość:
* naczynia klinowo-podniebienne (a. v. sphenopalatina) i * gałęzie nosowe tylne górne (rami nasales posteriores superiores) ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

z dołem przednim czaszki jama nosowa łączy się przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej k. sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis). Zawartość:
* nici węchowe (fila olfactoria),

* naczynia i nerwy sitowe przednie (aa. vv. nn. ethmoidales anteriores)

z jamą ustną łączy się przez kanał (otwór) przysieczny (canalis vel foramen incisivum) Zawartość: * gałęzie naczyń podniebiennych większych i
* gałęzie nn. nosowo-podniebiennych

Zatoki przynosowe (oboczne nosa)

(sinus paranasales)

Są to przestrzenie pneumatyczne leżące w kościach otaczających jamę nosową.
Są wyścielone błoną śluzową.

1. Zatoka czołowa (sinus frontalis) - parzysta - leży w łusce czołowej (squama frontalis) i na granicy łuski i części oczodołowej k. czołowej. Ma kształt trójściennej piramidy, skierowanej wierzchołkiem ku górze. Łączna pojemność wynosi 5-20cm³_­. Uchodzi do przewodu nosowego środkowego przez lejek sitowy. Zatoki czołowe rozwijają się w 7-8 r.ż.

2. Komórki sitowe (cellulae ethmoidales) leżą obustronnie w błędniku sitowym (labyrinthus ethmoidalis). Dzielimy je na przednie i tylne. Przednie uchodzą do przewodu nosowego środkowego przez lejek sitowy, a tylne do przewodu nosowego górnego. Największą komórką sitową jest tzw. puszka sitowa (bulla ethmoidalis) należąca do komórek sitowych przednich. Sumaryczna pojemność komórek sitowych w jednym błędniku wynosi 10 cm³.

3. Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) uważana za nieparzystą, choć często przedzielona kostną przegrodą na dwie części. Leży w trzonie k. klinowej. Ma pojemność 5-6cm³. Uchodzi do zachyłka klinowo-sitowego jamy nosowej. Zatoka ta powstaje ok. 3-4 roku życia.

4. Zatoka szczękowa (sinus maxillaris Highmori) - parzysta, największa z zatok o pojemności 24 cm³, leży w trzonie szczęki. Ma kształt trójściennej piramidy, podstawą zwróconej w stronę jamy nosowej a szczytem do wyrostka jarzmowego szczęki. Na przyśrodkowej powierzchni trzonu szczęki leży otwór prowadzący do tej zatoki zwany rozworem szczękowym (hiatus maxillaris). Rozwór leży powyżej dolnej ściany zatoki, dlatego utrudniony jest odpływ wydzieliny z zatoki i łatwo powstają w niej stany zapalne.

Zatoka szczękowa uchodzi do przewodu nosowego środkowego. Ujście to jest mniejsze niż rozwór szczękowy, bowiem jest zmniejszone przez blaszkę pionową k. podniebiennej, wyrostek haczykowaty k. sitowej i wyrostek szczękowy małżowiny nosowej dolnej.

Od zatoki szczękowej mogą odchodzić zachyłki:

a) zachyłek zębodołowy (recessus alveolaris), wpuklający się ku dołowi, między dwie blaszki wyrostka zębodołowego szczęki. Jeżeli taki zachyłek jest głęboki, to korzenie zębów przedtrzonowych i trzonowych wystają do światła zatoki, pokryte jedynie błoną śluzową.

b) zachyłek wyrostka oczodołowego (recessus processus orbitalis) - jeżeli występuje, to wchodzi w wyrostek oczodołowy k. podniebiennej.

c) zachyłek jarzmowy (recessus zygomaticus) - jeżeli występuje, to wychodzi ze szczytu zatoki i wnika w wyrostek jarzmowy szczęki.

d) zachyłki podoczodołowe (recessus infraorbitales) mogą otaczać kanał podoczodołowy

e) zachyłek podniebienny (recessus palatinus) wchodzi do wyrostka podniebiennego szczęki

Kostne ograniczenia jamy ustnej (cavum oris)

ściana przednia i ściany boczne:

• wyrostki zębodołowe szczęk (processus alveolares maxillarum) wraz z zębami

• część zębodołowa żuchwy (pars alveolaris mandibulae) wraz z zębami

ściana górna jamy ustnej - podniebienie twarde (palatum durum)

• wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini maxillarum)

• blaszki poziome kości podniebiennych (laminae horizontales ossium palatinorum)

Komunikacja jamy ustnej:

1) Przez canalis incisivus z jamą nosową - zaw.: gałęzie naczyń podniebiennych większych i gałęzie nn. nosowo-podniebiennych
2) Otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) prowadzi do kanału podniebiennego większego (canalis palatinus major) - Zawartość:
* naczynia i nn. podniebienne większe

3) Otwory podniebienne mniejsze (foramina palatina minores) prowadzą do kanałów podniebiennych mniejszych (canales palatini minores) - Zawartość:
* naczynia i nn. podniebienne mniejsze.
Dwa kanały podniebienne mniejsze i kanał podniebienny większy łączą się w kanał skrzydłowo-podniebienny (canalis pterygopalatinus), prowadzący do dołu skrzydłowo-podniebiennego (fossa pterygopalatina).

---