„Czynniki geopolityczne i geoekonomiczne we współczesnym świecie”
Geopolityka - nauka powstała na przełomie XIX i XX wieku, badająca wpływ czynników geograficznych na zjawiska i procesy społeczno-polityczne. Termin ten został stworzony przez Szweda, Rudolfa Kjellana. Po raz pierwszy użył go w swoim artykule naukowym w 1899 r. Ten rok uznawany jest za symboliczną datę narodzin geopolityki jako nauki akademickiej.
Nauka o zmiennej strategii politycznej zdeterminowanej przez czynniki cywilizacyjne i rozgrywającej się na niezmiennej przestrzeni geograficznej w perspektywie długiego trwania historycznego.
- Jest umiejętnością budowy modeli teoretycznych, myślenia, analizy czy też patrzenia na państwo w kategoriach przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na nim toczą.
- Nauka zajmująca się oddziaływaniem przestrzeni geograficznej i procesów politycznych.
- Dyscyplina z pogranicz geografii, historii, nauk politycznych, ekonomii i nauk społecznych. Dyscyplina neutralna politycznie, choć wykorzystywana niekiedy przez politykę w dobrej lub złej wierze.
- Ogólnie, w porównaniu z geopolityką tradycyjną nowa, współczesna geopolityka przyznaje większą wagę ludzkim czynnikom geograficznym, takim jak demografia, gospodarka, etnologia, socjologia, antropologia itp., niż czynnikom fizycznym, których wpływ i znaczenie zostały głęboko zmodyfikowane przez technologię.
Geografia polityczna wyróżnia dwa tradycyjne nurty geopolityki. Geopolityka naturalna opiera się na założeniu, że rozwój państw i narodów jest warunkowany przez środowisko geograficzne. Drugi nurt to geopolityka polityczna, który wskazuje na przestrzenne wuwarunkowania polityki międzynarodowej państwa. Pojawił się też nowy nurt - geoekonomia, któa z kolei, odnosi się do splotu uwarunkowań przestrzennych i ekonomicznych polityki światowej.
Nierozerwalnym pojęciem z geopolityką jest geostrategia. Dotyczy ona toczonej gry wielkich mocarstw oraz odnosi się do budowania scenariuszy średnioterminowych (5 - 10 lat) lub długoterminowych
(10 - 20 lat)
- Strategia polityczna obowiązująca w długim okresie czasu jeśli ta strategia ma szeroki wymiar geopolityczny regionalny lub lokalny nazywa się nie raz geostrategią
- Długofalowy plan działania odnosi się do budowania scenariuszy rozwoju geopolityki.
Geopolityka toczy się na trzech płaszczyznach:
- płaszczyźnie geografii fizycznej - na pewnej niezmiennej przestrzeni
- warstwa kulturowa - jej podmiot to typ organizacji społecznej, (która zmienia się na przestrzeni tysięcy lat zmiany te dotyczą głównie religii, mentalności ludzkiej) na danym terytorium
- gra wielkich mocarstw - współczesne stosunki międzynarodowe jest to coś, co jest elastyczne, ciągle się zmienia ( położenie strategiczne).
Istnieje wiele koncepcji geopolitycznych i geoekonomicznych i wiele szkół z któych koncepcje te się wywodzą. Dotyczą każdego kraju, regionu i kontynentu rozpatrywanych zarówno osobno jak i w stosunku do otaczających go innych podmiotów polityczneh sceny światowej. Niektóre dotyczą regionu w jakim położone jest państwo, inne dotyczą sfery morskiej (navalistyczne) jeszcze inne dotyczą bezpośrednio historii i szukają w niej uwarunkowania działań badanych podmiotów.
Wszystkie koncepcje bazują na pojęciu potęgi państwa:
- geografia, demografia (liczba i jakość ludności),
- ekonomia (wielkość oraz innowacyjność przemysłu),
- autorytet oraz charakter władzy,
- zdolności wojskowe (gotowość państwa, społeczeństwa do ofiar, do wojny)
- sojusze i ich wiarygodność, naród.
Podstawą współczesnego podziału swiata można przyjąć „teorię światowego systemu gospodarczego” (I. Wallersteina), która opiera się na trzech założeniach:
relacje ekonomiczne i polityczne między regionami świata określają jego rdzeń i peryferie;
istnienie peryferii jest niezbędne dla istnienia rdzenia;
istnienie semiperyferii jest wystrarczającą nagrodą dla ich mieszkańców, aby odczuwali wspólnotę interesó z rdzeniem.
Wskaźnikami są rynkowość gospodarki, typ eksportu czy zdolność do kontroli finansowej świata, jak również dla niektórych autorów stopień uprzemysłowienia. Zgodnie z tym podziałem typologia przedstawia się następująco:
rdzeń: obejmuje kraje najbardziej rozwinięte, które charakteryzują się najwyższym poziomem konsumpcji i najwyższym poziomem technicznym. Rola polityczna rdzenia wynika z koncentracji w nim zasobów strategicznych i ich eksporcie. Skupiają sie w nim centra decyzyjne gospodarki światowej; charakteryzuje się dodatnim saldem migracyjnym. To kraje: zachodniej i północnej Europy, USA, południowa Kanada, oraz Japonia.
semiperyferie: charakteryzuje je jednoczesne podporządkowanie rdzeniowi jak i dominacja nad peryferiami, są więc krajami, które rozwijają się. Cechuje je ujemne saldo migracyjnym z rdzeniem i dodatnim z peryferiami. Swój rozwój gospodarczy semiperyferie zawdzięczają napływowi kapitału z rdzenia oraz włąsnej, taniej sile roboczej. To kraje m. in.: środkowo-wschodniej Europy, Grecja, Portugalia, Włochy, Hiszpania, centralna Rosja i kraje południowo - wschodniego wybrzeża Azji (od Bliskiego Wschodu, przez Indie, Azję Południowo-Wschodnią, wschodnie Chiny, po Tajwan i Koreę Południową), Australia czy Nowa Zelandia
peryferie: charakteryzują sie średnim lub niskim poziomem rozwoju gospodarczego i poziomu życia oraz brakiem wyraźnego postępu w tej dziedzinie; charakteryzuje je również wysokie zadłużenie zagranicze i infalcja, niestabilność polityczna i konfliktaki społeczno-politycznymi. To m. in. kraje Europy środkowo-Wschodniej, któe obecnie nie mają szans na wejście do Unii, kraje postradzieckie (z wyłączeniem państw bałtyckich i centralnej Rosji), kraje Am. Środkowej i Południowej.
tło: to kraje mające marginalne lub sporadyczne powiązania z krajami rdzenia. Charakteryzują się brakiem rónowagi między wysokim przyrostem naturalnym a niskim poziomem rozwoju gospodarczego. Zadłużenie zagraniczne jest duże a inflacja wysoka, napływ kapitału z rdzenia jest niewielki. Państwa tej sfery nie są stabilne politycznie. Obejmuje dwie grupy krajów: 1). grupę państw Azji wyniszczonych przez długotrwałe wojny i ludobójstwo, 2). znaczna część krajów Afryki subsacharyjskiej.
Wyłaniający się po 11.09.01 r. nowy globalny system rządzenia stanowi próbę rozciągnięcia amerykańskiego systemu federalnego (uniwersalnego państwa sieciowego) na całą przestrzeń międzynarodową. Sprzyjają temu nowe (postmodernistyczne) formy i obszary tradycyjnie rozumianej ekspansji:
- porzucenie imperatywu terytorialnego na rzecz utrzymania zdolności do dynamiki, innowacyjności oraz kreatywności;
- idea przemiany shierarchizowanego ładu światowego w megasystem oparty na współistnieniu i podzielonej suwerenności (globalny porządek sieciowy z USA na czele złożony z państw-narodów oraz nowych podmiotów prawa międzynarodowego takich jak: korporacje transnarodowe, poszczególne kościoły uniwersalne oraz organizacje społeczne o zasięgu ogólnoplanetarnym);
- poszukiwanie innego wymiaru (poza geograficznego) przestrzennego (z powodu ściśnięcia czasu i przestrzeni), co jest związane z reinterpretacją (relatywizacją) pojęcia granicy (astropolityka jako nowa forma amerykańskiego pogranicza, amerykanizacja pojmowana jako uniwersalizacja, technokracja oraz ekspansja wirtualna). Odmienną tendencją współczesności jest coraz większa przepuszczalność (przenikalność) granic państwowych i ich osłabianie na rzecz swobodnego przepływu ludzi, towarów, kapitału.
Czynniki, które warunkują geopolitykę i geoekonomię we współczenym świecie zmieniły się na przestrzeni lat. Teraz stanowią je: rewolucja technologiczna, „zastąpienie argumentu siły, siłą argumentu”. Ta sama rewolucja technologiczna jak również rozwój gospodarczy Azji Południowo - Wschodniej oraz eksplozja demograficzna w krajach islamskich powoduje, że klasyczną rozgrywkę geopolityczną zastępuje geoekonomia. Tracą na znaczeniu stare koncepcje, które za główny czynnik potęgi państwowej uważały siłę.
Od koncepcji geopolitycznych Rudolfa Kjellena, poprzez Francisa Fukuyamę oraz Alvina i Heidi Tofferów, aż po nowe systemy, które uległy zmienie po wydarzeniach 2001 roku. Od koncepcji, które dotyczyły układu dwóch lub kilku państw, po te, które uwzględniają wszystkie państwa świata, od tych, które dotyczyły potęgi powietrznej państw po te, które skupiały się na potędze morskiej. Tak przedstawia się długa ewolucja i w ogólnym rozrachunku przewartościowanie czynników, które w sposób znaczący wpływają na ogół stosunków międzynarodowych na świecie.
Bibliografia:
„Podstawy geografii politycznej”, Z. Rykiel, Warszawa 2006
„Geografia ekonomiczna. Ujęcie dynamiczne”, R. Domański, PWN 2005
„Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych”, E. Czoimer, L. Zybilkiewicz, Warszawa 2000