Zbigniew Herbert „Przesłanie Pana Cogito"
współczesność
Motyw postawy wyprostowanej występuje w wierszu z. Herberta Pan Cogito o postawie wyprostowanej, który posłuży nam jako kontekst wyjaśniający sens Przesłania Pana Cogito. Otóż postawa wyprostowana zostaje tu przeciwstawiona nastawieniu mieszkańców Utyki, miasta, które ma bronić się przed atakiem wojsk Cezara, a w którym wybuchła epidemia / instynktu samozachowawczego:
Pan Cogito nie może się z tym pogodzić, Chce zachować godność:
W tych gorzkich, pełnych ironii słowach poeta wyjaśnia, jaka jest cena za przyjęcie postawy godnej i odmowę padania na kolana; ten, kto nie chce się poddać - ginie. Pana Cogito, który chciałby do końca / stać na wysokości sytuacji, też spotka taki los:
W innym wierszu, Potęga smaku, z. Herbert również napisał, co czeka tych, którzy nie chcą zgłosić wiernopoddańczego akcesu; otóż stracą oni bezcenny kapitel ciała - głowę.
Skoro więc nie jest łatwo być człowiekiem godnym i uczciwym, jakie przesłanie przekazuje współczesnym Pan Cogito?
Jest to przesłanie trudne. Nie ma wyboru - trzeba przyjąć postawę wyprostowaną, wyraźnie mówią o tym kolejne wezwania: idź, bądź odważny, bądź wierny, czuwaj: idź wyprostowany wśród tych co na kolanach wśród odwróconych plecami i obalonych w proch. Jest to jedyna możliwość ocalenia człowieczeństwa - w ostatecznym rachunku jedynie to się liczy, to nadaje egzystencji ludzkiej sens, umożliwia przejęcie dziedzictwa wielkich bohaterów przeszłości, opiewanych w literaturze, Gilgamesza, Nektora, Rolanda. Człowiek, który za wszelką cenę chce ocalić swoje biologiczne istnienie, ulegnie zagładzie w wymiarze duchowym; lepiej zostać przyjętym do grona zimnych czaszek niż żyć na kolanach. Trzeba jednak pamiętać, że to nie bohater zwycięży. Ci, którzy zostali ukazani jako wzory, to obrońcy królestwa bez kresu i miasta popiołów, a nagrodą za pójście do ciemnego kresu jest złote runo nicości. Trzeba bowiem wiedzieć, że zadaniem człowieka jest dać świadectwo, a nie jedynie przeżyć.
Najgorsze nie jest to, że ceną za przyjęcie godnej postawy jest zagłada. Wszak śmierć heroiczna jest piękna, pozostaje sława... Tu jednak bohater jest kimś, komu nie stawia się pomnika: nagrodzą cię za to tym co mają pod ręką / chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku. Pokonają go tchórze, którymi może jedynie gardzić, a wspomnienie o nim zostanie zakłamane:
Pan Cogito przestrzega też przed przyjęciem postawy zbyt dumnej; godność ma być celem samym w sobie, nie sposobem osiągnięcia wielkości:
Trzeba również pamiętać, że człowiekiem godnym się po prostu jest. Nie można żyć jedynie dumnym, wyniosłym bohaterstwem:
Przesłanie Pana Cogito przekazuje także wyraźny nakaz występowania w obronie tych, których skrzywdzono, poniżono zdradzono: zabrania też wybaczać tym, którzy są krzywdzicielami:
Przesłanie Pana Cogito nie obiecuje nagrody. Nie ma bowiem nagrody za to, że postępuje się tak, jak prawdziwy człowiek postąpić powinien. To, że bohatera spotyka poniżenie i szyderstwo, nie jest winą bohatera. To świat jest zły i pełen nieprawości; nie można pozwolić takiemu światu, by określał postawę moralną człowieka. Choć bunt może wydawać się bezsensowny, jest konieczny