Demokracja szlachecka w okresie Polski królów obieralnych (1572-1795)
1. Królowie elekcyjni:
2. Ustrój
Ustrój Rzeczypospolitej Obojga Narodów określa się jako monarchię mieszaną. Organami władzy był monarcha, element arystokratyczny reprezentowany przez Senat oraz element demokratyczny reprezentowany przez Izbę Poselską.
Systemem politycznym Rzeczypospolitej była demokracja szlachecka. Zgodnie z jej założeniami władza należała do ogółu szlachty, która mogła wpływać na politykę kraju poprzez uczestnictwo w sejmikach i sejmach. W rzeczywistości polityką zajmował się niewielki procent szlachty, przede wszystkim jej bogatsza część.
Głównym organem państwa był Sejm walny złożony z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i Izby Poselskiej. Do jego kompetencji należało przede wszystkim stanowienie prawa i wyrażanie zgody na podatki. Zgodnie z artykułami henrykowskimi przyjętymi w 1573 król miał obowiązek zwoływać sejm co dwa lata na 6 tygodni. Król polski był szafarzem urzędów, dysponował nominacjami na 25 tysięcy stanowisk.
Na szczeblu wojewódzkim istniały sejmiki ziemskie w których miało prawo uczestniczyć cała szlachta danego regionu. Sejmiki te wybierały posłów na sejm walny, deputatów do Trybunału Koronnego i kandydatów na wakujące urzędy sędziowskie. Miały pozycję równą z sejmem walnym i król mógł zwołać je dla zatwierdzenia swych propozycji.
Pozycja króla w Rzeczypospolitej nie była silna, co dobrze wyrażały słowa kanclerza Jana Zamoyskiego: Rex regnat et non gubernat (łac. król panuje, nie rządzi). Każdy nowo wybrany monarcha miał obowiązek podpisać artykuły henrykowskie. Dokument ten określał nienaruszalne zasady ustroju państwa i zapewniał tolerancję religijną. Z czasem artykuły henrykowskie połączono z pacta conventa - osobistymi zobowiązaniami króla elekta.
Podstawowe zasady i elementy ustroju Rzeczypospolitej określano od 1573 mianem złotej wolności. Składały się na nie:
sejm,
Złota wolność wytworzyła ustrój nietypowy w skali ówczesnej Europy. Podczas gdy w innych krajach następowała centralizacja władzy i wzrost pozycji monarchów zmierzających do absolutyzmu, w Rzeczypospolitej władza była zdecentralizowana, a szlachta dominowała nad królem pod względem kompetencji.
Wady systemu
Słabość organizacji państwowej Rzeczypospolitej wynikała w dużej mierze z elekcyjności monarchii. Większość władców rządziła nieudolnie, lub też szybko wpadała w konflikt ze szlachtą, co paraliżowało działalność legislacyjną. Co więcej obcy królowie na drugim miejscu stawiali interesy Rzeczypospolitej, czego przykładem był okres panowania Wazów. Zygmunt III za swój podstawowy cel uznawał odzyskanie tronu Szwecji. Doprowadziło to do trwającej łącznie ponad pół wieku serii niszczycielskich wojen.
Dodatkowym problemem był wzrost pozycji magnatów, związany m.in. z rokoszem Zebrzydowskiego. Działalność najbogatszej szlachty prowadziła do postępującej decentralizacji państwa i obniżenia pozycji króla. Formalna demokracja szlachecka, przerodziła się w drugiej połowie XVII wieku w oligarchię magnacką. Za czasów Jana III Sobieskiego nie istniała już zasadniczo większa różnica między monarchą, a najpotężniejszymi przedstawicielami magnaterii. Po jego śmierci i wyborze na króla Augusta II Mocnego nastąpiło niemal całkowite zahamowanie działania sejmu. Wynikało ono przede wszystkim z coraz częstszego zrywania obrad poprzez wykorzystanie liberum veto. Usankcjonowana prawnie możliwość łatwego blokowania reform doprowadziła do stagnacji państwa i jego uzależnienia od sąsiadów
3. Próby przeprowadzenia reform
W XVIII wieku kilkakrotnie planowano lub nawet w ograniczonym stopniu wprowadzano w życie reformy systemu. Ambitne projekty zmian proponowały obozy magnackie, w tym Potoccy i tzw. Familia, a także król Stanisław Leszczyński, większość jednak pozostało jedynie w sferze teorii. Oryginalną próbą reform społecznych było utworzenie w granicach I Rzeczypospolitej we wsi Pawłowo koło Wilna przez księdza Pawła Ksawerego Brzostowskiego republiki samorządowej tzw. Rzeczypospolitej Pawłowskiej, w której w roku 1769 zastąpił on pańszczyznę oczynszowaniem i nadał chłopom wolność osobistą.
W skali całego państwa niewielkie ulepszenia do systemu prawnego państwa wprowadzono na sejmie konwokacyjnym w 1764, ale szeroko zakrojone reformy weszły w życie dopiero trzydzieści lat później. W 1791 uchwalono Konstytucję 3 Maja - pierwszą w Europie nowoczesną ustawę zasadniczą. Likwidowała ona federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów i na jej miejsce tworzyła unitarną Polskę. Konstytucja znosiła liberum veto i prawo do zawiązywania konfederacji. Wprowadzała trójpodział władzy, zasadę suwerenności ludu, a także zwiększała prawa mieszczan i w mniejszym stopniu chłopów.
Reformy wprowadzono zbyt późno i wywołały one szybką reakcję sąsiednich państw. Rosja doprowadziła do zawiązania konfederacji targowickiej i w obronie rzekomo pogwałconych praw szlachty zaatakowała Polskę. Wojna zakończyła się przegraną Polaków i delegalizacją konstytucji. Doprowadziła także do drugiego, a po dwu latach do trzeciego rozbioru Polski.
4. Artykuły henrykowskie
(łac. Articuli Henriciani) - polskie akty prawne sformułowane w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta II Augusta, spisane na sejmie elekcyjnym 1573 roku, którego głównym zadaniem było wybranie monarchy. Były prawami niezmiennymi, zawierającymi najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie oraz określały stosunki między sejmem walnym a monarchą. Był to zbiór przepisów prawnych, których przestrzegać musiał każdy król Polski wybrany w drodze wolnej elekcji. Poprzez podpisanie tych artykułów król uzależniał się od szlachty. Wraz z pacta conventa stanowiły podstawę ustroju Rzeczypospolitej w dobie wolnych elekcji. Nazwa pochodzi od imienia pierwszego władcy, który musiał ten dokument podpisać, by wstąpić na tron - Henryka Walezego.
Artykuły:
określały zasady ustroju i prawa Rzeczypospolitej;
nakazywały królowi zwoływanie sejmu walnego co dwa lata na okres 6 tygodni;
nie pozwalały na używanie tytułu dziedzicznego; król miał być wybierany tylko poprzez wolną elekcję;
politykę wewnętrzną i zagraniczną poddawały kontroli sejmu;
zabraniały królowi podejmowani
a istotnych decyzji politycznych bez zgody senatorów przebywających na dworze królewskim;
narzucały zależność monarchy od praw Rzeczypospolitej, czyli od szlachty, która te prawa sporządzała;
zobowiązywały króla do przestrzegania tolerancji religijnej.
5. Prawa kardynalne
Prawa kardynalne - ustawy przeforsowane w latach 1767-1768 w Warszawie na sejmie, zwanym "Repninowskim". Obejmowały podstawowe zasady ustroju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, utrzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captivabimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.
Zostały zagwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić - miały być stałe. Zapewniały one utrzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 gwarancję ze strony Rosji, zaś w 1775 wszystkich trzech mocarstw ościennych (Prusy, Austria i Rosja). W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnętrzną. Zostały uchylone przez Sejm Czteroletni, a przywrócone w 1793 przez sejm grodzieński.
Mianem "praw kardynalnych" określa się również zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przestrzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "złotej wolności".
Sejm w 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do materiae status, a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:
Prawa kardynalne (niezmienne)
Wyłączne prawo dla szlachty do piastowania urzędów i posiadania ziemi
Niemal nieograniczona władza dziedziców nad chłopami (oprócz możliwości karania śmiercią)
Zasada Równości - Każdy szlachcic posiada równe prawo do dziedzictwa dóbr ziemskich, honorów, godności senatorskich, marszałkowskich i urzędów duchownych, świeckich, przywilejów na Starostwa Grodowe i nie Grodowe. Równości tej nie umniejszają żadne tytuły.
Umowa o charakterze publicznoprawnym podpisywana w czasie sejmu koronacyjnego przez każdego nowo wybranego w drodze wolnej elekcji króla. Umowy te redagowane były w czasie sejmu elekcyjnego przez reprezentantów sejmu i senatu oraz przez reprezentantów wszystkich kandydatów na tron Rzeczypospolitej z osobna. W paktach konwentach znajdowały się osobiste zobowiązania króla.
Wszyscy kolejni królowie podpisywali tekst, składający się zwykle z tekstu Artykułów henrykowskich, uzupełnionego o warunki dodatkowe, uzależniające władzę królewską od woli wyborców i przez to dodatkowo ją osłabiające.
7. W Polsce w czasach do konstytucji 1791 roku określenie konstytucja sejmowa było synonimem zwykłej ustawy, gdyż sejm wydawał wówczas tzw. constitutiones, czyli konstytucje.
8. Konstytucja 3 maja
(właściwie Ustawa Rządowa z dnia 3 maja) - uchwalona 3 maja 1791 roku ustawa regulująca ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Powszechnie przyjmuje się, że Konstytucja 3 maja była pierwszą w Europie i drugą na świecie (po konstytucji amerykańskiej z 1787 r.) nowoczesną, spisaną konstytucją.
Konstytucja 3 maja została ustanowiona ustawą rządową przyjętą tego dnia przez sejm. Została zaprojektowana w celu zlikwidowania obecnych od dawna wad opartego na wolnej elekcji i demokracji szlacheckiej systemu politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Konstytucja zmieniła ustrój państwa na monarchię dziedziczną, ograniczyła znacząco demokrację szlachecką odbierając prawo głosu i decyzji w sprawach państwa szlachcie nie posiadającej ziemi (gołocie), wprowadziła polityczne zrównanie mieszczan i szlachty oraz stawiała chłopów pod ochroną państwa, w ten sposób łagodząc najgorsze nadużycia pańszczyzny. Konstytucja formalnie zniosła praktycznie nieużywane od 27 lat (od wprowadzenia w 1764 roku skonfederowanej organizacji pracy sejmu) liberum veto. W tym samym czasie przetłumaczono Konstytucję na język litewski.
Przyjęcie monarchicznej Konstytucji 3 maja spowodowało opozycję republikanów oraz sprowokowało wrogość Imperium Rosyjskiego, które od 1768 roku było protektorem Rzeczypospolitej i gwarantem nienaruszalności jej ustroju. W wojnie w obronie konstytucji, Polska zdradzona przez swojego pruskiego sprzymierzeńca Fryderyka Wilhelma II została pokonana przez wojska rosyjskie Katarzyny Wielkiej, wspierające konfederacją targowicką - spisek polskich magnatów przeciwnych zmianie ustroju Rzeczypospolitej. Po utracie niepodległości w 1795 roku, przez 123 lata rozbiorów, przypominała o walce o niepodległość. Zdaniem dwóch współautorów, Ignacego Potockiego i Hugona Kołłątaja była „ostatnią wolą i testamentem gasnącej Ojczyzny”.
Konstytucja obowiązywała przez 14 miesięcy, w tym czasie Sejm Czteroletni uchwalił szereg ustaw szczegółowych, które były rozwinięciem jej postanowień. Sejm grodzieński (1793), aktem oblatowanym w Grodnie 23 listopada 1793 roku uznał Sejm Czteroletni za niebyły i uchylił wszystkie ustanowione na nim akty prawne.
9. Kodyfikacje
W Polsce (w dobie oswiecenia) - najważniejsze inicjatywy kodyfikacyjne za Stanislawa Augusta. Poczatkowo zebrano chronologicznie zródła polskiego prawa stanowionego (zwłaszcza konstytucje sejmowe) jako ksiegi praw. Ułatwiło to pózniejsze prace kodyfikacyjne. Pierwsza inicjatywe podjał Andrzej Zamoyski, któremupowierzono opracowanie kodeksu praw, w oparciu o prawa natury, miał zebrac i usystematyzowac obowiazujace prawa i wyeliminowac sprzecznosci. Powołano zespół który zrealizował polecenie sejmu, a opublikowany przez Zamoyskiego projekt oparty na 3-czesciowej systematyce rzymskiej (osoby - rzeczy - sprawy) zawierał przepisy o ustroju sadów i prawnosadowym statusie króla, urzedników, mieszczan i chłopów, prawo i proces cywilny, materialne i procesowe prawo karne. Projekt został odrzucony przez sejm po ataku prowincji szlacheckiej.
Druga (bardziej nowoczesna) próba kodyfikacji w Polsce - decyzja Sejmu Czteroletniego (tzw. KodeksStanisława Augusta). Nie została ukonczona (III rozbiór Polski ale również odrebność prawna Litwy i niechęć do unifikacji prawa sadowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów). Polecenie sejmu nakazywało nakazywało opracowanie kodeksu obejmujacego tylko prawo sadowe (materialne i procesowe prawo cywilne i karne). Prace prowadzono osobno dla Korony i Litwy, doprowadzono do etapu założen, projektu systematyki.
Kodyfikacja w Polsce w dobie oswiecenia to: zbieranie istniejacych praw, oczyszczaniu ich ze sprzecznosci i niejasnosci, systematyzowanie i usuwanie przepisów niezgodnych ze „sprawiedliwoscia naturalna”.
Kodeks Stanisława Augusta - projekt kodyfikacji prawa cywilnego, karnego i procesowego obowiązującego w I Rzeczypospolitej.
Obowiązujące prawo w I Rzeczypospolitej nie było kodyfikowane ze względu na opór szlachty, która obawiała się wzmocnienia władzy króla (pomimo kilku prób nie udało się przełamać oporu sejmu). Wraz z rozpoczęciem obrad Sejmu Czteroletniego pojawił się plan skodyfikowania obowiązującego prawa. Zamiar został przesądzony w chwili wydania Ustawy Rządowej 3 maja, zawarty w niej artykuł VIII stanowił: (…)Nowy kodeks praw cywilnych i kryminalnych przez wyznaczone przez sejm osoby spisać rozkazujemy. Projekt popularnie nazywany był Kodeksem Stanisława Augusta.
Do opracowania projektu powołane zostały dwie komisje; dla Korony (jej pracami kierował Hugo Kołłątaj) i dla Litwy. W ich skład wchodzili profesorowie prawa, pisarze i działacze sejmowi.
Komisje nie zdołały doprowadzić swoich prac (poważnie zaawansowanych) do końca z powodu wybuchu wojny z Rosją. Projekt kodeksu nigdy nie został ukończony (ani nie wszedł w życie). Pozostały po nich cenne materiały. Prawem stały się przygotowane przez komisję projekty ustaw o sądach trybunalskich i ziemskich.
Projektowany kodeks miał mieć postępowy charakter. Regulowane przez niego prawo wciąż pozostawało prawem feudalnym, zawierało jednak już liczne elementy kapitalistyczne. Utrzymano stanowy podział społeczeństwa jednak kontynuowano i rozwijano reformy Sejmu Czteroletniego.