Literatura „czasów pogardy” swoist kronik losów czowieczych.
Dzieje literatury polskiej w okresie drugiej wojny wiatowej byy cile zwizane z tragiczn sytuacj narodu , znajdujcego si pod okupacj hitlerowsk. Wojna wywara niezatarte pitno na psychice kadego czowieka , który zmuszony by przej przez to pieko. Pami o tym nie zgina mimo upywu lat. Postarali si o to polscy pisarze i poeci , którzy uczestniczyli w tragicznych wydarzeniach lat nazwanych „czasami Apokalipsy” i „czasami pogardy”. Najokrutniejszym dowiadczeniem z tamtych lat byy i bd zawsze obozy koncentracyjne , milionowa martyrologia wielu narodów. Machina mierci stworzona przez hitlerowców dya do cakowitego wyniszczenia fizycznego , bronicego si zaciekle czowieczestwa. Wszystko to znalazo oddwik w prozie - Tadeusza Borowskiego , Zofii Nakowskiej , Gustawa Herlinga--Grudziskiego i Kazimierza Moczarskiego oraz w poezji - Krzysztofa Kamila Baczyskiego , Tadeusza Róewicza oraz wielu innych twórców „czasów pogardy”. Ich osobiste przeycia z lat wojennych wpyny na powstanie utworów o tamtych latach , wypenionych oczekiwaniami na mier. Dziea te stay si swoist kronik losów spoeczestwa. Borowski przeszed pieko obozów koncentracyjnych, Nakowska pracowaa w Midzynarodowej Komisji do Bada Zbrodni Hitlerowskich , Grudziski by winiem sowieckich agrów , a poeci - Miosz , Baczyski i Róewicz - byli w róny sposób powizani z problematyk wojny. Wielu z nich zasmakowao gorzkiego chleba wojennych dni , poznao rozpacz i cierpienie , co znalazo odzwierciedlenie w ich utworach.
Borowskiemu najwiksz popularno przyniosy opowiadania :Poegnanie z Mari” i „Kamienny wiat”. Centralnym ich motywem staje si obraz degradacji moralnej , upadku czowieka , zaprzeczenia trwaych systemów wartoci e warunkach obozu koncentracyjnego. Obóz to dla Borowskiego miejsce , w którym si umiera , ale take miejsce , w którym trzeba y. Niestety ycie to jest moliwe dopiero po odrzuceniu wszelkich kryterów moralnych. Narrator opowiada nosi imi Tadek i scala sw osob wszystkie wydarzenia i postacie. Nie jest on traktowany jako przestpca , chocia kieruje si zasadami , które mog by rónie oceniane pod wzgldem moralnym. Przede wszystkim uwiadomi sobie , e tylko bezwzgldno wobec innych pozwoli przetrwa , znale miejsce w zorganizowanym spoeczestwie obozowym. Podstaw jego funkcjonowania w obozie , bya nadzieja , która kae czowiekowi wierzy ,e nadejdzie „inny wiat”, e wróc prawa czowieka. Nadzieja przetrwania powoduje , e matki wyczekuj wasnych dzieci , ony sprzedaj si za kawaek chleba , a ich mowie zabijaj. W obozie toczy si „normalne” ycie , a od rampy owicimskiej id do krematorium cae szeregi ludzi. Niemcy zamienili obozy w fabryki mierci , gdzie dokonywali planowych mordów. Gaz , krematoria - to najlepsze sposoby , które nie zostawiaj ladu.
W opowiadaniu „Poegnanie z Mari” autor przedstawia stosunki , jaki panoway w okupowanej Warszawie. Powszechny brak ywnoci, opau i innych niezbdnych artykuów sprawia ,e Warszawiacy spekuluj i oszukuj. Prowadzi to do upadku moralnego i degradacji czowieka. Wszelkiego rodzaju uczucia , odoone zostaj na lepsze czasy , wane natomiast staj si tylko dobra materialne. Bohaterowie wybieraj róne drogi , róne postawy - jedni robi interesy , bogac si , inni uciekaj w wiat marze , odkrywaj to , co w yciu najcenniejsze (mio , przyja). Jedni przestaj by ludmi , inni natomiast w tych ekstremalnych warunkach , osigaj jakby peni czowieczestwa.
Lektura Borowskiego rodzi wci te same pytania:” do czego czowiek moe doj lub ile czowiek moe znie?”
Opowiadanie te porównywane s z „Medalionami” Nakowskiej. W obydwu utworach mamy do czynienia z deniami do maksymalnej obiektywizacji wiata przedstawionego oraz z przekonaniem , e skutki faszyzmu przeraaj ogromem spustosze moralnych i duchowych. Najbardziej niepojty jest fakt , e czowiek si do tego przyzwyczai , pozosta bierny wobec zbrodni. Nakowska przedstawia obóz dziki relacjom ludzi , którym udao si przey. W „Medalionach”dominuje zdumienie , e „ludzie ludziom zgotowali ten los”. Wybierajc najbardziej drastyczne epizody , autorka podkrela duchowe i moralne zniszczenie wywoane staym obcowaniem czowieka ze zbrodni i mierci. Opowiada o planowym mordowaniu ogromnej liczby ludzi , których ciaa stay si surowcem w przemyle. Bohater opowiadania „Profesor Spanner”, zapytany czy nikt mu nie powiedzia , e robienie myda z tuszczu ludzkiego jest przestpstwem ; ten jednoznacznie odpowiedzia , e nikt mu tego nie oznajmi. Wojna i jej okruciestwa uodporniy ludzi na najwiksze nawet zbrodnie. mier staa si zjawiskiem codziennym i powszechnym faktem, który nie wywoywa ju emocji i wzruszenia. W opowiadaniu „Wiza” , rzesze kobiet rónej narodowoci wypdzano na k , aby tam przez cae dnie i noce czekay na mier. Na nikim nie robio to ju wraenia. Ludzie stali si nieczuli. Najlepiej wiadczy o tym opowiadanie „Przy torze kolejowym”. Moda ydówka uciekajca z transportu zostaa ranna. Ale nikt nie chcia jej pomóc. Ludzie sparaliowani byli strachem o wasne ycie. Kobieta leaa poród ludzi , ale nie liczya na pomoc. Leaa jak zwierze ranne podczas polowania , którego zapomniano dobi. Powysze przykady , sceny , wydarzenia , podczas których mier bya bardzo powszechna , gdy w cigu dnia gino kilka tysicy ludzi , na pewno mona nazwa barbarzyskimi , a czasy , które spowodoway te sytuacje - „czasami pogardy”.
Kronik losów czowieczestwa jest take „Inny wiat” Grudziskiego. Jest to dokumentalna relacja z przey i obserwacji wizienno-obozowych. Jest to opowie o miejscach , gdzie nie ma litoci , czy te moralnoci. Szans przeycia ma jedynie czowiek , któremu obóz , krematorium , fasz , zakamanie i zdrada nie s obce.
Autor „Innego wiata” nawietli równie problem honoru ,za który winiowie czsto oddawali ycie, nie umieli si podda. Takimi winiami byli: Micha Kostylew , zakonnice , które do koca nie wypary si swojej wiary , Anna Lwowna. Gustaw Herling - Grudziski nie ukazuje winiów jako przyczyn panujcego za , cho wiele osób zwaszcza nalecych do komanda „Kanada” zasugiwao na takie traktowanie .Pisarz sugeruje , e ródem tragedii XX wieku by cay system totalitarny , który za wytyczn obra wyniszczenie pierwiastków zbdnych , elementów niepodanych. Symboliczn staje si scena opisana przez autora, w której Grudziski - byy wizie , spotyka si z dawnym towarzyszem niedoli w Rzymie. By to yd , który chcia od pisarza uzyska tylko jedno , by ten zrozumia jego postpowanie , przez które zgino czterech niewinnych Niemców. Grudziski jednak nie móg zgodzi si na taki akt przebaczenia. Scena ta symbolizuje wiar w zwycistwo dobra nad zem , nawet tym najohydniejszym , wiar w przyjcie lepszego jutra , innego ni bezwzgldny „czas pogardy”.
„Rozmowy z katem”, pokazuj jak hitleryzm i wojna mog zniszczy osobowo. Gdyby nie historia , bohater - Jurgen Stroop - byby zapewne spokojnym, tpym mieszczuchem, gdzie w dalekich Niemczech . Szkoa , system , wojna - to choroba , która wykorzenia i spotgowaa jego systematyczno i pedanterie. Daa mu wysokie stanowisko w SS. i wadz. „Zaraza” wojny , jaka w nim utkwia , moga opanowa jego psychik. Uksztatowaa go na bezdusznego kata i morderc. Ideaem Stroopa by Herman zur Cherusker - legendarny przywódca plemienia Cherusków , który pokona Legionistów Rzymskich w 9 roku naszej ery. Propaganda hitlerowska wykorzystaa ,po dwóch tysicach lat wci niezapomniany mit o Cheruskerze do uczenia nacjonalizmu , do uczenia zasad nowego ycia stawiajcego ras germask na najwyszym piedestale. Jak wida deprawacja takich osób jak Jurgen Stroop nie wypywa z ich ludzkiej natury , która moe by despotyczna i egoistyczna. Wynika natomiast z systemu , który takie wynaturzenia dopuszcza do porzdku dziennego. Demoralizacja gównego bohatera spowodowana jest równie oddziaywaniem wojny na jego psychik.
W poezji Krzysztofa Kamila Baczyskiego te mona wyranie dostrzedz koszmar „czasów pogardy”. Krzysztof Kamil Baczyski zaliczany jest do pokolenia twórców , urodzonych na pocztku lat dwudziestych naszego stulecia. Jednym z bardziej znanych jego wierszy jest „Pokolenie”. Ukazana jest w nim tragedia caej generacji tak zwanych „poetów Apokalipsy spenionej”, czyli urodzonych wanie w czasach przedwojennych. To tytuowe „pokolenie”, to ludzie przeraeni wojn. ycie dowiadczyo ich w sposób bezwzgldny i tragiczny , za nauki jakie niosy z sob wydarzenia wojenne , byy wrcz nieludzkie. Wojna modym ludziom zabraa marzenia , mio , sumienie i pami o normalnym , zwykym wiecie. Pokoleniu temu pozostay tylko same koszmary , katastroficzne wizje wiata , wizje przyrody ociekajcej krwi. Pozostao w kocu pytanie o sens takiego ycia i o lad , jaki po sobie zostawi w pamici przyszych pokole. Baczyski przeczuwa swoj mier - bo mier bya cen tago pokolenia.
Inny poeta Czesaw Miosz jest zaliczany do wielkich wspóczesnych , polskich moralistów. Jego poezja jest trudna i wymaga od czytelnika pewnej dojrzaoci , ale na pewno jest kronik czasów czowieczych.
Wszystkie wyej wymienione przykady - prozy i poezji , ogólnie ukazuj destrukcyjny wpyw wojny , okupacji , obozów, czyli „czasów pogardy” , na mentalno i psychik ludzi. Wszystkie maj podobn tematyk. Ich charakter - to protest przeciwko faszyzmowi , wojnie i przemocy. Dorobek twórczy poetów i prozaików piszcych o II wojnie wiatowej , przedstawia jak wielk szkod wyrzdzia wanie ta wojna , jakie s jej konsekwencje. Tak wic literatura czasów wojennych nakonia do gbokich refleksji nad tym , czego ludzko dowiadczya w czasie tej tragedii i zmusza do wycignicia wniosków z tej lekcji historii.