Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia
zmiana rozwojowa - różnica w całości lub organizacji struktury podmiotu, zaznaczająca się w czasie i prowadząca do jego strukturalnych lub funkcjonalnych przekształceń. Ma charakter progresywny, a zmiany są:
intraindywidualne (postrzegane w różnych momentach rozwoju)
interindywidualne (pozostające w relacji podobieństwa/różnicy do innych podmiotów znajdujących się w tym samym momencie na osi czasu)
Opisując rozwijający się podmiot należy uwzględnić:
a) rozwój każdej funkcji psychicznej, sprawności lub kompetencji ---> podejście longitualne/ badania podłużne
b) ukazania zmian typowych dla danego okresu życia jednostki ---> podejście transwersalne/ badania poprzeczne
Badania podłużne odnoszą się do wyróżnionych w psychologii ogólnych funkcji psychicznych, ujęcie poprzeczne wymaga wyjaśnień związanych z wyróżnieniem okresów rozwojowych.
Zasada życia wg E.Sujaka oznacza konieczność zmian rozwojowych zachodzących do okresu adolescencji - to przemiany zarówno psychiczne jak i fizyczne o charakterze progresywnym. Zmiany zachodzące w wieku późniejszym są uzależnione od woli i zaangażowania jednostki. Charakteryzowany jest w kategoriach zdarzeń życiowych.
Rycina 8.1 (koncepcje podziału życia ludzkiego na fazy)
8.1 ROZWÓJ W OKRESIE PRENATALNYM I PERINATALNYM
Rozwój w okresie prenatalnym
Rozwój prenatalny zaczyna się w momencie, gdy plemnik łączy się z komórką jajową i powstaje zygota. Wyróżnia się w nim trzy etapy:
a) faza jajowa (do 2 tyg) - w chwili zapłodnienia następuje przekazanie 23 chromosomów od matki i 23 od ojca. W przypadku występowania trisomii chromosomu 21 występuje zespół Downa. Zygota ulega podziałowi (morula, blastula, gastrula), zagnieżdża w macicy.
b) faza embrionalna (do 8 tyg) - z listków zarodkowych tworzą się i zaczynają funkcjonować struktury wewnętrzne i zewnętrzne.
endoderma: organy wewnętrzne i gruczoły
mezoderma: mięśnie, chrząstki, kości, serce, narządy płciowe
ektoderma: układ nerwowy, skóra, włosy, sensoryczne części ucha, oka, nosa
4 tydzień: zaczyna bić serce
7 tydzień: tworzą się kończyny górne
8 tydzień: tworzą się kończyny dolne
Rozwój przebiega zgodnie z prawem celfalokaudalnym (od części głowowej ku dolnej) oraz proksymodystalnym (od osi ciała na zewnątrz). Pod koniec tej fazy płód mierzy 3,81-5,08 cm i waży ok. 28,35kg. Z komórek otaczających embrion kształtują się trzy systemy:
a) łożysko - zbudowane z tkanki embrionu i matki; grubość 2,5cm, średnica 20-25cm; dzięki niemu na zasadzie osmozy następuje wymiana produktów odżywczych i zbędnych; krew matki i dziecka nie miesza się.
b) pępowina - składa się z tkanek i naczyń krwionośnych, 50cm długości
c)pęcherz płodowy - wypełniony wodami płodowymi, w jego skład wchodzi owodnia, omocznia, kosmówka.
Na tę fazę przypada okres krytyczny rozwoju, w którym orany mogą być uszkodzone przez różne teratogeny:
leki (streptomycyna powoduje utratę słuchu, aspiryna w nadmiernych ilościach nawet poronienie)
narkotyki (kokaina odpowiada za zahamowanie wzrostu i drażliwość noworodka)
infekcje (różyczka powoduje uszkodzenie oczu, głuchotę, upośledzenie umysłowe)
używki ( papierosy hamują wzrost, alkohol upośledzenie umysłowe, uszkodzenie mózgu i serca)
Inne teratogeny to późny wiek matki (ryzyko zespołu Downa), niedożywienie, cukrzyca (zwiększone prawdopodobieństwo wad wrodzonych), duże ilości ołowiu w środowisku, promieniowanie (białaczka, anomalie rozwoju ciała).
faza płodowa (od 9 do 38 tyg.) - na ten okres przypada rozwój zmysłów, a płód jest zdolny do życia pozamacicznego już w 6-7 miesiącu. Do opisania sensomotorycznego zachowania płodu przyczyniła się psychologia prenatalna, badające jego interakcji ze środowiskiem fizycznym i osobowym (matka) oraz społecznym.
3-7 miesiąc - pojawiają się fale mózgowe emitowane przez pień mózgu
6 miesiąc - przechodzenie w stan snu i czuwania
7 miesiąc - postępuje mielinizacja włókien i lateralizacja: ośrodki mowy rozwijają się w lewej półkuli, ośrodki odbierające muzykę w prawej
8 miesiąc - pojawia się faza REM, marzenia senne, zachodzi porządkowanie informacji
Rozwój zmysłów:
czucie: najwcześniej, bo w 4 miesiącu płód reaguje na ruchy ciała matki, rozwija się zmysł równowagi. Na bodźce dotykowe około6-7 tygodnia, a jego najbardziej wrażliwą częścią jest warga. Skurcze płodu wskazują, że reaguje on również na ból, choć czubek głowy nie odbiera tego typu bodźców (istotne przy porodzie)
smak: w 3 miesiącu płód reaguje na smaki podstawowe (słodki, gorzki, słodki, kwaśny)
wzrok: w 4 miesiącu narząd wzroku reaguje na światło, w 8 pojawiają się ruchy gałek ocznych
słuch: pierwsze reakcje w 3-4 miesiącu, w 6 odpowiada wzmożonymi ruchami na krzyk, głośną muzykę
W fazie płodowej kształtują się również odruchy wrodzone, takie jak odruch chwytny (2-4 msc), połykania (4-8msc), odruch Moro polegający na unoszeniu kończyn w geście obejmowania w sytuacji zagrożenia (8-9msc). W ostatnim trymestrze płód przeżywa różne stane emocjonalne uwarunkowane przez hormony, co sprzyja kształtowaniu się predyspozycji do lękliwego lub radosnego ożywienia.
Stadium noworodka
Stadium noworodka obejmuje pierwszy miesiąc, a wśród jego cch charakterystycznych znajdują się
Specyficzne proporcje ciała - duża głowa, długi tułów, krótkie kończyny
Duży udział tkanki chrzestnej - wyczuwalne jest spojenie kości czołowych i ciemieniowych (ciemiączko duże) oraz kości ciemieniowych i potyliczych (ciemiączko małe), które zanikają w pierwszym kwartale
Przyjmowanie asymetrycznej postawy leżącej
Przewaga zginaczy nad prostownikami
Obecność odruchów:
a) wspólnych dla noworodków i ludzi dorosłych: źrenicowy, mrugania, ssania, połykania, wydalania moczu i kału
b) swoistych: odruch Babińskiego (podnoszenie dużego palca przy podrażnieniu stopy - jego utrzymywanie się w drugim półroczy sygnalizuje upośledzenie systemu nerwowego), odruch toniczno-chwytny (wraz z odwróceniem głowy wyprostowują si kończyny po tej samej stronie, kurczą po przeciwnej), odruch chwytny (zaciskanie dłoni na przedmiocie), odruch marszu autonomicznego (przy zetknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia).
Rytm aktywności snu i czuwania podzielony przez Wolffa na sześć poziomów pobudzenia (głęboki sen - krzyk). Wraz z wiekiem zmniejsza się ilość snu - noworodki śpią do 18 godzin na dobę, niemowlęta do 14. Długość fazy snu spada z 50% do 20% w okresie wczesnego dzieciństwa. Okresy snu i czuwania są krótkie, stan czuwania pojawia się co 3-4 godziny, a głęboki sen co 50-60 minut. Zaburzenia w tym cyklu negatywnie wpływają na zdrowie i zachowania w późniejszym rozwoju.
Odbieranie bodźców - uspokajanie się przy zmianie pozycji, preferencja słodkiego smaku i wysokich, czystych dźwięków, odwracanie się od nieprzyjemnych zapachów, śledzenie poruszających się obiektów.
Poziom rozwoju narodzonego dziecka mierzą dwie skale:
a) Skala Agar - funkcje organizmu takie jak akcja serca, czy reakcja na ból
b) Skala Oceny Zachowania - reakcja na stres, pobudzenie, uwaga, relacje społeczne
ROZWÓJ W OKRESIE DZIECIŃSTWA
Wczesne dzieciństwo (do 3 roku życia)
8.2.1.1 Rozwój percepcji
Wzrok - między 3 a 5 miesiącem rozwijają się postrzeganie głębi dzięki konwergencji osi wzrokowych oraz zestrajania w korze mózgowej informacji z obojga oczu; w 3 miesiącu dzieci rozróżniają cztery podstawowe barwy (preferują czerwoną i żółtą w stosunku do zielonej i niebieskiej). Niemowlęta najpierw koncentrują wzrok na brzegach przedmiotu, potem przenoszą wzrok ku centrum. Najwyraźniej zaznacza się postrzeganie stałości wielkości, słabiej - stałości barwy i kształtu.
Słuch - trzydniowe niemowlęta rozpoznają głos matki; już w pierwszym miesiącu różnicują dwa syntetyczne dźwięki mowy różniące się spółgłoską np. b-p bez względu na język (umiejętność ta spada ok.10-12 miesiąca życia).
Aktywność percepcyjna niemowlęcia jest od początku sensowna. Według E. Gibson dziecko identyfikuje te bodźce, które są ważne dla jego orientacji w otoczeniu.
8.2.1.2 Stałość i obiektywność przedmiotów
Warto zajrzeć do tabeli 8.1 koncepcji Pigeta na 294 str. Stałość i obiektywność pomaga tworzyć kategorie oparte na danych percepcyjnych. W badaniu Robertsa już dziewięciomiesięczne niemowlęta zatrzymywały wzrok dłużej na rysunku konia, niż pozostałych przykładach ptaków.
Intermodalny charakter percepcji
2 miesiące - koordynacja słuchu ze wzrokiem
2-4 miesiąc - uwrażliwienie na brak koordynacji głosy i ruchu warg
1 rok - dynamiczny rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej (chwyt dowolny, manipulacja specyficzna).
Powstawanie powiązań między różnymi danymi percepcyjnymi wyjaśnia koncepcja S.Szumana. Każdy akt percepcji dzieli się na dwie fazy - inicjującą, w której jednostka zostaje pobudzona przez bodziec i finalizującej, związanej z osiągnięciem efektu poznawczego.
8.2.1.4 Manipulacja wczesnodziecięca
Okres chwytu dowolnego, czyli chwytania i sięgania po przedmioty pod kontrolą wzroku zaczyna się od 4 miesiąca i przechodzi kolejne etapy:
- chwyt prosty: nakrywanie dłonią przedmiotu i okrywanie go palcami
- chwyt nożycowy: przywodzenie kciuka do pozostałych palców
- chwyt pęsetkowy: przeciwstawianie kciuka i palca wskazującego
W pierwszym roku życia dziecko posługuje się schematami czynnościowymi, manipuluje przedmiotami w ten sam sposób. Po ukończeniu drugiego jego działania nabierają specyfiki (okres manipulacji specyficznej), jego ruchy dostrajają się do kształtu przedmiotów i nabierają precyzji. Objawia się to m.in. w sposobie zabawy klockami.
- piętrzenie klocków (budowanie wież) ok.18 miesiąca
- stawianie klocków jeden za drugim na płaszczyźnie (budowanie pociągów) ok. 21 miesiąca
- konstruowanie budowli trójwymiarowych (mosty) ok.30 miesiąca
Dziecko uczy się na zasadzie naśladowania dorosłych. W wieku 2. lat potrafi posługiwać się łyżką, ołówkiem, przenieść szklankę; dziecko 3-letnie - umyć twarz i wytrzeć się ręcznikiem.
8.2.1.5 Rozwój lokomocji
Zmiany w postawy ciała prowadzą od postawy horyzontalnej do postawy wertykalnej. Postępy w zakresie przemieszczania się w przestrzeni zachodzą od obrotów w miejscu, poprzez zmiany postawy (siadanie, wstawanie), do przemieszczania się (pełzanie, raczkowanie, chodzenie) i doskonalenia tych sposobów (bieganie, pokonywanie przeszkód).
8.2.1.6 Komunikowanie się dziecka z otoczeniem
Pierwsze środki komunikacji to zachowania niewerbalne (płacz, ruchy ciała, gesty, mimika) i służą regulacji zachowania, interakcji społecznej, połączeniu uwagi. Dzieci, które częściej gestykulują, więcej potem mówią.
dużą wartość komunikacyjną posiada uśmiech: wzbudza pozytywne reakcje u dorosłego, przedłuża interakcję
wokalizacja, czyli dźwięki zbliżone do mowy występują już w pierwszych tygodniach (kichnięcia, prychnięcia, płacz). Pojedyncze dźwięki mowy (gurzenie) można obserwować przed ukończeniem 5-go miesiąca. Proste sylaby (gaworzenie) prowadzi z kolei do wytworzenia wzorów dźwięków właściwych dla nabywanego języka.
wczesne werbalne i niewerbalne kontakty matki z dzieckiem nazwano konwersacjopodobnymi. Dzięki nim dziecko odkrywa rytm komunikacyjny, otrzymuje materiał językowy.
duży wpływ na kształtowanie się komunikacyjnych zachowań dziecka ma ją zachowania dorosłego: jeżeli matka używa języka w sposób referencyjny, dziecko skupia się na nazywaniu obiektów, jeśli w sposób ekspresyjny - dziecko używa słów do określania relacji społecznych.
8.2.1.7 Opanowywanie języka.
Pod koniec 1. Roku życia dziecko operuje 4-5 słowami, w następnych latach (do 6. roku) przyswaja 9-10 słów dziennie.
W 2. roku życia wypowiedzi dziecka mają postać holofraz (wypowiedzi jednowyrazowe), a następnie zlepków dwuwyrazowych, np. „mama-jeść”. W tym czasie mowa dziecka jest nastawiona na funkcję ekspresywną i impresywną, nie symboliczną
- Nadrozciągliwość znaczeń: tendencja do nazywania w ten sam sposób obiektów, które są do siebie podobne.
- Hiperregularyzacja: kierowanie się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi, np. „daj jeść piesowi”, występuje zazwyczaj w 2. roku życia.
- w 3. Roku życia słownik dziecka liczy 1000-1500 słów, wypowiada zdania 3-4 wyrazowe bez zniekształceń fonetycznych, zgodnie z regułami gramatycznymi; rozwija się f. symboliczna wypowiedzi
8.2.1.8 Życie uczuciowe i społeczne małego dziecka.
Najważniejsze fakty w tej dziedzinie to różnicowanie się uczuć, wytwarzanie więzi z osoba dorosła i początki interakcji z innymi dziećmi.
Od pierwszych miesięcy dziecko wyraża mimicznie swoje stany emocjonalne (radość uśmiechem w 1. miesiącu, strach w 7. miesiącu) i reaguje na stany emocjonalne dorosłych (uspokaja się pod wpływem pieszczotliwego przemawiania w 2. miesiącu, odwzajemnia uśmiech w 3. miesiącu). Potrafi również rozpoznawać wyrazy mimiczne innych (6. miesiąc) i regulować na tej podstawie własne zachowanie, np. zbliżanie do nowej zabawki pod koniec pierwszego roku życia.
Dla prawidłowego rozwoju niezbędne jest przywiązanie, przejawiające się nieufnością wobec obcych, protestem przed rozstaniem z matką i śmiałością u boku opiekuna w drugim półroczu 1. Roku życia. Według M.Ainsworth tylko takie ufne przywiązanie zapewnia prawidłowy rozwój kompetencji poznawczych i społecznych dziecka.
Reakcje na inne dzieci pojawiają się już w wieku niemowlęcym, pod koniec pierwszego półrocza życia zaznacza się większe zainteresowanie rówieśnikami, przejawiające się m.in. popychaniem, dotykaniem, pociąganiem:)
8.2.2 ŚREDNIE DZIECIŃSTWO (OKRES OD 3 DO 6 LAT)
8.2.2.1 Rozwój motoryczny
Sylwetka ciała dziecka w wieku przedszkolnym istotnie się zmienia:
- następuje wydłużenie się ciała
- zmieniają się proporcje trzewio- i mózgoczaszki (zwiększa się wyraźnie część twarzowa przy nieznacznym powiększeniu się czaszki)
Dzieci w tym wieku cechuje silna potrzeba ruchu, wyjątkowy rozwój motoryczny zaznacza się w 5. roku życia, zwanym złotym okresem.
- ruch i bieg jest swobodny, choć niektórym czynnościom brak elastyczności, dokładności i przewidywania
- rozwija się zwinność przy niskim poziomie siły i wytrzymania
- zaznacza się dymorfizm płciowy, polegający na zróżnicowaniu sprawności i zainteresowań ruchowych dziewcząt i chłopców
8.2.2.2 Orientacja w świecie
Orientacja w czasie ujawnia się w uświadamianiu sobie kolejności występowania zdarzeń, umiejętności ich przewidywania, ocenie czasu trwania.
- trzylatki oceniają czas trwania zdarzeń w sposób przypadkowy, dobrze rozumieją znaczenie słów „wczoraj” i „dzisiaj”
- czterolatki potrafią zróżnicować pojęcia „wczoraj”, „dzisiaj”, „jutro”
- dzieci 5- i 6-letnie mają dobrą orientacje w zakresie relacji droga-prędkość-czas
Orientacja w przestrzeni u przedszkolaka ma charakter egocentryczny (elementem odniesienia jest on sam), ale umiejętność rozwija się dzięki zabawom ruchowym i konstrukcyjnym.
Rozumienie przyczynowości Wg. P. Das-Gupta iP. Bryanta rozwija się szczególnie w 4. roku życia. Dzieci są wtedy zdolne do zestawiania stanu początkowego (A) z końcowym (B) i odkrywania czynników, które wpłynęły na tę przemianę.
8.2.2.3 Funkcja symboliczna
Funkcja symboliczna to wg. Piageta zdolność do przypominania sobie nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pomocą symboli i znaków (patrz: tabela 8.2 na 301str.). Rozwój tej funkcji wiąże się z odkrywaniem i modyfikowaniem relacji między elementem oznaczającym a oznaczanym. Reprezentacja symboliczna może występować jednocześnie w wielu postaciach, takich jak zabawa, rysunek, czy mowa.
Zabawa symboliczna pojawia się we wczesnym dzieciństwie i polega na zastępowaniu jednych przedmiotów innymi; dziecko nie naśladuje w niej rzeczywistości, ale przedstawia w zabawie, to, co wie.
- czyni to w formie reprodukcji własnych działań na niby (udaje płacz misia) lub naśladuje zaobserwowane czynności
- występują proste identyfikacje jednego obiektu z drugim (np. kota z klockiem), a także zastępowanie rzeczywistych wyobrażeń wyobrażonymi (przygotowywanie niby kąpieli dla lalki)
Rysunek łączy w sobie ikoniczne i symboliczne aspekty oznaczania
- bazgroty mają charakter nieprzedstawiający i są wynikiem pozostawiania śladów ołówka na papierze lub przedstawiający, np. głowonóg
- realizm intelektualny, czyli ideoplastyka: dziecko rysuje, co wie ignorując granice świata wizualnego (przejrzystość rysunku), uwydatnia cechy rysowanego obiektu (wzorcowość rysunku), dokonuje przekształceń obiektów trójwymiarowych.
- wizualny realizm: dziecko rysuje to, co widzi, dąży do naśladowania natury. Piaget twierdzi, że od chwili, gdy potrafi ono przedstawić perspektywę, rysunek może być używany jako narzędzie badania rozwoju umysłowego (test Goddenough i Harrisa).
8.2.2.4 Dziecięce teorie umysłu
Dziecięce teorie umysłu to koncepcje, które pozwalają w wieku przedszkolnym przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób przez odnoszenie się do nieobserwowalnych stanów umysłu, takich jak pragnienia, emocje, przekonania.
- Trzylatki posiadają Wg. Wellmana „kopiującą teorię reprezentacji”, uważają, że rzeczy i zdarzenia są bezpośrednio odzwierciedlane przez umysł
- Pięciolatki zaczynają odróżniać własne przekonania na temat rzeczywistości od samej rzeczywistości, rozumieć kłamstwa, żarty, metafory
8.2.2.5 Rozwój umysłowy
- Szeregowanie to czynność umysłowa polegająca na wykrywaniu różnic między obiektami. Pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko potrafi porównywać obiekty tej samej klasy, choć różnej wielkości (np. małą lalka - duża lalka), starsze szeregują na zasadzie prób i błędów wzrastający/malejący szereg tych samych elementów. Szeregowanie systematyczne, cechujące się przybraniem określonej strategii występuje około 6. roku życia
Klasyfikowanie polega na grupowaniu przedmiotów na zasadzie podobieństwa i wiąże się z budowaniem naturalnej kategorii semantycznych. Zgodnie z koncepcją E.Rosch człowiek tworzy układy podobne do obiektów przez porównywanie ich do prototypu (trzylatki zdolne są już do sortowania przykładów poziomu podstawowego o wysokiej spójności, np. dom, pies, jabłko).
J. Mandler wyróżniła kategorie percepcyjne (oparte na percepcyjnym podobieństwie między obiektami i włączające wiedzę proceduralną) i konceptualne (wymagającej wiedzy dostępnej świadomemu myśleniu, deklaratywnej), występujące już w 6. Roku życia.
Obrazy umysłowe mają zindywidualizowany charakter, na zewnątrz są wyrażane za pośrednictwem gestów, przedmiotów zastępczych, rysunku, a ich rozwój rozpoczyna się Wg. Piageta pod koniec 2. roku życia. Kierunek prowadzi od:
- obrazów reprodukcyjnych (spostrzeganych wcześniej obiektów) do antycypacyjnych (przewidywanych na postawie doświadczenia), których pełny rozwój zostaje osiągnięty w okresie operacji konkretnych.
- obrazów statycznych (wyglądu), poprzez kinetyczne (obrazy ruchów) do transformacyjnych (obrazy przekształceń).
Rozumienie zasady stałości (dana cecha obiektu nie ulega zmianie przy jednoczesnej modyfikacji innych cech) przypada na koniec średniego okresu dzieciństwa. Opanowanie niezmienników jest warunkiem myślenia operacyjnego!
- wartości nieciągłe, np. ilość (6 lat)
- wartości ciągłe, np. masa (8 lat), ciężar (9 lat), objętość (11 lat)
8.2.2.6 Rozwój emocjonalny
- Młodsze dzieci przedszkolne potrafią oceniać przyczyny podstawowych reakcji emocjonalnych (choć bardziej zwracają uwagę na zewnętrzne czynniki wywołujące emocje) oraz przewidzieć zachowanie rówieśników w zabawie.
- Pod wpływem oddziaływań społecznych następuje hamowanie przejawów emocji negatywnych (gniewu strachu)
- Pod koniec 2-3 roku życia pojawiają się emocje takie jak duma, wstyd, zazdrość, zakłopotanie, a w miarę jak stają się świadome znaczenia sukcesu i porażki, cierpią w wyniku niekorzystnych porównań z innymi. W tym okresie zaznacza się wyraźny wzrost zdolności do mówienia o emocjach i refleksji nad nimi.
- Umiejętności zaradcze (np. przytulanie) które pozwalają manipulować zachowaniami innych osób pojawiają się między 2 a 4 rokiem życia. Zdolność do empatii zależy od rozwoju poznawczego i językowego dziecka oraz jego doświadczeń (dzieci karane wykazują mniejszą empatię).
8.2.2.7 Rozwój społeczny
Kontakty społeczne przyjmują różna postać:
- zabawy równoległe: naśladowanie zachować rówieśników
- zabawy wspólne: dzieci odgrywają swoje role
- zabawy samotne: preferowane w grupie 3- i 4- Latków
8.2.3 PÓŹNE DZIECIŃSTWO
8.2.3.1 Rozwój poznawczy
Aktywność poznawcza dziecka staje się dowolna, selektywna, systematyczna.
- poszerza się zasób uwagi (od 3 do 6 elementów)
- stosuje strategie pamięciowe do przyswajania materiału
- pojawia się nowa postać czynności umysłowych, którymi są operacje konkretne, występujące w rozwiązywaniu zadań zawierających pełne informacje. Są one ograniczone pod względem treści, nie można ich przenieść na inne przykłady.
Zinterioryzowane - ich materiałem są obrazy umysłowe wyrażane za zewnątrz przez zastępniki, np. liczmany
Zintegrowane - proste czynności umysłowe (dodawanie, odejmowanie) dotyczące relacji między obiektami
Odwracalne - dzięki opanowaniu niezmienników możliwa jest odwracalność czynności umysłowych na zasadzie negacji lub wzajemności.
8.2.2.1 Rozwój moralny
Zdaniem badaczy takich ja Piaget i Kohlberg rozwój moralny ma charakter sekwencyjny, czyli zmiany w zakresie zachowania zachodzą według stałej kolejności, bez pomijania jakiegokolwiek stadium. Zmiany wcześniejsze wpływają na te, występujące później - a te z kolei przeorganizowują struktury charakterystyczne dla wcześniejszego okresu. Według Kohlberga na stadium późnego dzieciństwa przypada moment przełomowy, kończy się okres anomii moralnej (braku świadomości reguł rządzących zachowaniem), mija przedkonwencjonalny poziom rozwoju, a dziecko uczy się dopasowywać do wymagań społecznych, nakazów i zakazów narzucanych im przez dorosłych.
W wieku od 2. do 5. lat dziecko jest w fazie egocentrycznej, nie rozumie cudzych stanów psychicznych, dąży do osiągnięcia własnej przyjemności a uniknięcia kary, nie przejawia poczucia winy.
Kolejny etap to czas realizmu moralnego ,etap „grzecznego dziecka”, kiedy zachowuje się konformistycznie, by zdobyć aprobatę ze strony innych. Dziecko jest zwolennikiem sprawiedliwości retrybutywnej, zakładającej odpokutowanie popełnionego czynu naruszającego pewne zasady
W późnym dzieciństwie charakterystyczne jest kierowanie norami przyjętymi w grupie i pryncypializm, przyjmujący wszystko co zgodne z prawem, niezależnie od okoliczności.
Okres dzieciństwa kończy się wejściem na poziom konwencjonalny (Kohlberg) w rozwoju moralnym, na którym ocenia się sytuacje problemowe z wielu perspektyw. Przyjmując reguły grupy w działaniu i ocenianiu innych dziecko wchodzi w okres moralności autonomicznej.
8.2.3.3 Rozwój społecznych
W zależności od umiejętności komunikacyjnych i orientacji w zachowaniu innych dziecko może zdjąć w grupie określoną pozycję:
dziecko popularne wybierane do wspólnych zabaw
dziecko odrzucone, z którym nikt w grupie wchodzić w kontakt
dziecko kontrowersyjne, przez jednych lubiane, przez innych odrzucane
dziecko lekceważone, z którym niechętnie wchodzi się w kontakt
dziecko niezauważone, niewyróżniające się w grupie
Przyjacielem staje się dziecko ze względu na swoje cechy, a nie posiadane, czy uczestnictwie w zabawie, a przyjaźnie opierają się na wzajemnym zaufaniu i udzielaniu.
8.2.3.4 Rozwój osobowości w dzieciństwie
Do cech osobowości dziecka, które zaznaczają się już w pierwszych latach życia należy ogólny napęd psychoruchowy, żywość lub powolność ruchów i reakcji.
W wieku poniemowlęcym dzieci przejawiają zaczątkowe cechy woli i charakteru - wytrwałość, upór podczas zdobywania upragnionego przedmiotu
W wieku przedszkolnym kształtują się struktury osobowości, zazwyczaj utrwalają się cechy pozytywne, inne ulegają osłabieniu. W tym czasie kształtują się nawyki (mycie rąk) i sposoby zachowywania się (nieprzerywanie, gdy ktoś mówi). Zmiany dotyczą również sposobów i środków zaspokajania potrzeb.
W późnym dzieciństwie rozwijają się zainteresowania - dzieci w młodszych klasach interesują się sportem, zabawami receptywnymi (oglądanie tv), czytaniem i szkołą (choć to z czasem ulega osłabieniu:). Trzonem osobowości jest obraz samego siebie, kształtowany pod wpływem aktywności, opinii dorosłych, porównania z innymi. Z czasem sądy o sobie zaczynają się łączyć, a obraz samego siebie staje się zróżnicowany, z dużą rolą samooceny i sądami o Ja idealnym.
OKRES DORASTANIA
Początek tego okresu wyznaczają zmiany natury anatomiczno-fizjologicznej (faza pokwitania, puberalna), a koniec osiągnięcie biologicznej dojrzałości. Drugą fazę obejmują zmiany w sferze psychicznej, szczególnie obrazie własnej osoby. Kończy się ona osiągnięciem dojrzałości psychicznej, odkryciem sensu własnego istnienia.
8.3.1
Zmiany w tym czasie obejmują:
Pojawienie się pierwszorzędnych i drugorzędnych cech płciowych
Pierwszorzędne:
dziewczynki: powiększenie pochwy, łechtaczki, macicy oraz miesiączkowanie
chłopcy: powiększenie penisa i jąder, produkcja spermy
Drugorzędne :
dziewczynki: owłosienie, zmiana proporcji ciała, pojawienie się piersi, skok pokwitaniowy (do 8cm rocznie)
chłopcy: zarost, mutacja, skok pokwitaniowy (od 12 do 15 lat, obejmuje przyrost masy ciała i wysokości od 10 do 30cm )
Pozostałe zmiany w budowie ciała - rozrost mięśni, narządów w jamie brzusznej, serce, powiększenie i wysunięcie ku przodowi dolnej części twarzy, wzrost potliwości, trądzik
Rozwój motoryczny
Faza 1 - restrukturyzacja motoryki dziecięcej: zanika lekkość i harmonia ruchów, pojawia ociężałość, zmniejsza płynność i elastyczność. Zaznacza się natomiast nadpobudliwość ruchowa
Faza II - na nowo dokonuje się strukturyzacja motoryczności z zaznaczonym dymorfizmem płciowym i indywidualnym: powraca płynność, ujawnia się umiejętność antycypowania ruchów i zdolność tworzenia nowych kompozycji. U chłopców widoczny jest wzrost siły, u dziewcząt - elastyczność i precyzja.
Rozwój psychoseksualny
Potrzeba seksualna przejawia się stanem ogólnego pobudzenia i silniej przejawia u chłopców, niż u dziewcząt
We wzajemnych kontaktach płci występuje początkowo antagonizm - dziewczęta szybciej rozwijają się umysłowo i wyrażają uczucia w sposób egzaltowany, chłopcy są hałaśliwi i nie dbają wygląd zewnętrzne. Zarówno jedni jak i drudzy często kierują uczucia ku osobom dorosłym tej samej płci (adoracja u dziewcząt, kult bohatera u chłopców). Popęd seksualny jest realizowany przez masturbację (90% chłopców i 40% dziewcząt).
W drugiej fazie okresu dojrzewania tworzą się przyjaźnie heteroseksualne, pojawia się miłość szczenięca (dla której ważniejsze jest samo zakochanie niż obiekt uczucia) i miłość romantyczna (prowadząca do idealizowania osoby obdarzonej uczuciem). Forma aktywności seksualnej to necking - pieszczoty obejmujące tylko górną część ciała partnera - i petting - obejmujący również narządy płciowe.
Zmiany w sferze poznawczej (TABELA 8.3, str. 312-313)
Myślenie przyjmuje postać operacji formalnych, niezależnych od treści i dotyczących relacji między relacjami, np. implikacja. Są one zinternalizowane, a ich materiał stanowią pojęcia wyrażane na zewnątrz, np. znaki językowe. Myślenie oparte na operacjach formalnych często nazywane jest myśleniem werbalnym.
Na poziomie operacji formalnych można się posługiwać dwoma formami odwracalności jednocześnie: prostą (negacja) i złożoną (wzajemność). Według Piageta są one niezależne nie tylko od formy, ale również od treści, co umożliwia formułowanie reguł i zasad. Możliwe zatem staje się rozumowanie dedukcyjne (przechodzenie od ogólnych sformułowań do ich zastosowania w konkretnych sytuacjach.
W okresie operacji formalnych zmienia się relacja człowiek-rzeczywistość: jednostka wychodzi teraz od hipotez, a ich weryfikacji szuka w rzeczywistości. Najprostszą postacią operacji formalnych jest kombinatoryka.
Okres dojrzewania (wg Piageta) kończy drogę dochodzenia do wiedzy pełnej, uporządkowanej i logicznej - pojawiają się właściwości takie jak krytycyzm, niezależność sądów, metaforyczne ujmowanie zdarzeń.
Intensywnie rozwija się wyobraźnia, odzwierciedlająca się w marzeniach i twórczości
Wzrasta wrażliwość zmysłów, osiągając najniższe progi oraz ich czułość (zdolność do odczuwania różnicy między dwoma bodźcami tego samego typu)
Uwaga staje się bardziej pojemna, a pamięć - dowolna, strategiczna i logiczna; rozwijają się procesy metapoznawcze.
Rozwój tożsamości
Charakterystycznym zjawiskiem dla tego okresu jest kryzys tożsamości, a jego rozwiązanie zależy od:
poczucia wewnętrznej ciągłości i identyczności
dostrzegania tych cech przez innych
potwierdzenia percepcji samego siebie w kontaktach interpersonalnych
Młodzież poszukuje nowej tożsamości poprzez przejmowanie cudzych zachowań, sprawdzaniu swoich umiejętności fizycznych i psychicznych, często doświadcza też konfliktu pomiędzy pragnieniem samodzielności a strachem przed odpowiedzialnością. Wynikiem dobrze rozwiązanego kryzysu ożsamości jest mocne czucie własnego Ja, zdolność do zaangażowania się w wartości i ideały, darzenia miłością. Brak jego rozwiązania prowadzi zdaniem Eriksona
do rozproszenia ról, poczucia dezorientacji co do tego, kim się jest.
Światopogląd młodzieży
Światopogląd młodzieży jest wyrazem intelektualnego obrazu świata połączonego z jego samooceną - na jego kształtowanie wg Guryckiej ma wpływ czas historyczny (atmosfera, zdarzenia) oraz czynniki osobowościowe takie jak: styl umysłowości, poczucie osobistej kompetencji życiowej, doświadczenie życiowe oraz płeć.
Idealizm młodzieńczy przejawia się w trzech następujących po sobie postaciach:
idealizm antycypacyjny - optymistyczna wizja przyszłości połączona z wiarą w realizacje własnych pragnień
idealizm kompensacyjny - wyrażający się krytykowaniem innych, pojawia się nihilizm (zaprzeczenie sensu istnienia ludzkości) czy cynizm (rozbieżność między głoszonymi przekonaniami a ich realizacją)
idealizm normatywny (praktyczny) - rozróżnianie tego, co jest do zrealizowania
Zmiany w sferze społeczno-moralnej
Na okres dorastania przypada etap moralności autonomicznej.
Zgodnie z koncepcją Piageta na początku pryncypialny stosunek do wartości moralnych, następnie ustępując miejsca relatywizmowi moralnemu - młoda osoba uczy się, że sytuacje społeczne wymagają plastyczności postępowania
Według myśli Kohberga dorastający przechodzą do fazy postkonwencjonalnej. Czternasto-, piętnastolatkowie stają się świadome, że każdą kwestię można rozpatrywać z wielu stron. Pod koniec okresu dojrzewania zostają ukształtowane osobiste zasady etyczne, spełniające wymogi logiki, uniwersalności i spójności.
Moralności okresu dojrzewania przypisuje się konformizm moralny, który wiąże się dostosowywaniem się do grupy (czego wyrazem jest przynależność do subkultury).
Zmienia się stosunek do dorosłych i rówieśników. Wzrasta krytycyzm i ilość konfliktów w stosunku do tych pierwszych, zacieśniają się więzy z grupą rówieśniczą (paczki, przyjaźnie).
Wiek, w którym rozpoczyna się dojrzewanie ma wpływ na dalszy rozwój, szczególnie w przypadku chłopców - ci wchodzący w ten wiek wcześniej, mają większe szanse na wybitne osiągnięcia w sporcie i pewność siebie w kontaktach z dziewczynami.
ROZWÓJ W OKRESIE DOROSŁOŚCI
Rozwój w okresie dorosłości zależy od wyposażenia biologicznego jednostki, jej indywidualnych wyborów, sytuacji, w których się znalazła. Trendy rozwojowe obejmują:
stabilizacja własnej tożsamości
nawiązywanie głębszych relacji interpersonalnych, co związane jest z uwolnieniem od samego siebie
pogłębienie dziedzin aktywności: praca, nauka, zainteresowania
wyraźne dostrzegani problemów moralnych i etycznych
wzrost znaczenia troski o najbliższych, potrzebujących, cierpiących
Wiek młodzieńczy (od 18 do 25-30 roku życia)
Zdaniem Havinghursta to najbardziej i samotny okres życia; przypada nie niego realizacja ośmiu zadań:
Wybór partnera do małżeństwa
Uczenie się życia z partnerem małżeńskim
Rozpoczęcie życia rodzinnego
Wychowanie dzieci
Podjęcie pracy zawodowej
Przyjmowanie na siebie obywatelskiej odpowiedzialności
Znalezienie bliskich grup społecznych
Intymność i budowanie związków z innymi
W tym stadium rozwija się w pełni prawdziwy genitalizm, posiadający charakter poszukująco - tożsamościowy. W akcie seksualnym partnerzy dążą do dostosowania się do siebie. Niebezpieczeństwem dla rozwoju jest unikanie kontaktów, które prowadzą do intymności (izolacja).
Podobieństwo cech osobowości jest najsilniejszym predykatorem pomyślnych relacji (bardziej niż przeciwieństwo, czy komplementarność).
W budowaniu trwałego układu można rozróżnić pięć faz:
Zauważenie się nawzajem i powstanie gotowości do nawiązania znajomości
Podjęcie bezpośrednich kontaktów
Pogłębienie wzajemnego zaangażowania
Pojawienie się kryzysów grożących rozpadem
Rozpad układu wskutek rezygnacji lub śmiercie jednego z partnerów
Tworzenie rodziny
Na okres młodości przypada faza prokreacji, która w życiu kobiety kończy się w zasadzie około 30. roku życia. W rodzinie następuje podział ról między małżonków, choć w sferze społeczno-kulturalnej najczęściej jest przyjmowany układ partnerski. Wraz z narodzinami pierwszego dziecka zmienia się system wartości małżonków.
Kariera zawodowa
Kobieta po założeniu rodziny musi dzielić realizowanie zadań związanych z rolą matki z karierą zawodową lub przerwać pracę.
Mężczyzna skupia się na zdobywaniu środków do życia dla rodziny, poznaje świat dorosłych, podejmuje decyzje dotyczące pracy, małżeństwa.
Bernard Lievegoed wyróżnił sześć nastawień zawodowych: (badawcze, refleksyjne, organizacyjne opiekuńcze, innowacyjne, utrwalające), które mogą się wyrażać w modalności twórczej lub nietwórczej. Poprzez nastawienie zawodowe jednostka komponuje swoją biografię - może dążyć do porządkowania wiedzy w systemy i teorie (nastawienie refleksyjne), kierować się wartościami praktycznymi (nastawienie organizacyjne), wprowadzać ulepszenia (nastawienie innowacyjne), podtrzymywać to, co istnieje (nastawienie utrwalające.
Rozwój intelektualny
Rozwój intelektualny dorosłych opisuje się w kategoriach myślenia postformalnego - relatywistycznego (pełne rozumienie subiektywnego charakteru wiedzy i systemów wartości), dialektycznego (umiejętność ujmowania przeciwieństw i tworzenie adekwatnej reprezentacji), metasystemowego (wprowadzające porządek między systemami w ramach nadrzędnej struktury).
Na okres wczesnej dorosłości przypada, zdaniem J. Pascual-Leone, poźne stadium formalne i stadium przeddialektyczne w rozwoju myślenia - nastepuje rozszerzenie schematów poznawczych o elementy afektywno-osobowościowe i kształtuje wzory postępowanie związane z wyborem określonego stylu życia
Zdaniem Giselle Labouvie-Vief do rozwiązywania codziennych problemów są potrzebnie nie tylko operacje formalne, a na okres dorosłości przypada poziom regulacji intersystemowych (pozwalający zobaczyć siebie w kontekście związków z innymi) i autonomicznych.
Realizacja planu życiowego
Levinson uważa, że znalezienie mentora jest wyjątkowo ważne zadanie rozwojowe młodego dorosłego - pozwala on sprecyzowaniu i osiągnięciu nadrzędnego celu, marzenia życia.
Radzenie sobie z zadaniami wymaga dojrzałości intelektualnej (zdolność do podejmowania i rozwiązywania problemów), emocjonalnej (odporność na stres i pozostawania samemu) i społecznej (odpowiedzialność za siebie i innych).
Człowiek dorosły
Na okres dorosłości przypada m.in. pomaganie nastoletnim dzieciom, akceptacja fizjologicznych zmian wieku średniego; ważne miejsce zajmuje praca zawodowa, wyznawanie religii, relacje z przyjaciółmi. Pod koniec 40. roku życia jednostka staje się sobą, osiągając niezależność i poczucie autorstwa własnych celów życiowych - jest to okres środka życia, w którym jednostka może przeżywać kryzys, dotyczący oceny swoich dokonań. Po przekroczeniu środa życia następuje okres najbardziej twórczego życia lub jego zwężenia i ograniczenia.
Dorosły jako okres kreatywny
Kreatywność tego czau przejawia się w:
powołaniu i wychowaniu następnego pokolenia
tworzenie lub uczestniczenie w pracach instytucji opiekujących się dziećmi
zmieniają się struktury emocjonalno - motywacyjne, miłość do dziecka staje się motorem do działania
Praca zawodowa
Człowiek dorosły może się stać samodzielnym podmiotem działalności produktywno-społecznej
Na lata 25-44 przypada zdaniem Supera stadium stabilizacji zawodowej, kiedy to jednostka znajduje odpowiednie dla siebie i trwałe pole do działania, co zależy jednocześnie od rodzaju wykonywanej pracy
Cykl rozwoju zawodowego zmienia się z pokolenia na pokolenie: współcześnie skraca się okres przygotowania zawodowego i przyspieszenie momentu osiągnięcia punktu szczytowego w karierze zawodowej
Praca jest nie tylko formą aktywności, ale także wartością i aktywnością twórczą.
Życie rodzinne
W życiu rodzinnym można wyróżnić kilka faz:
a) Faza prokreacji, związana jest z biologicznym wiekiem rozrodczym kobiety i z tendencją do koncentracji w czasie funkcji prokreacyjnej rodziny
b) Faza wczesnego rodzicielstwa, okres związany z uczeniem się ról rodzicielskich, uzgadnianiem obowiązków; okres konfliktów rodzinnych
c) Faza względnej stabilizacji rodziny przypada na wiek późnego dzieciństwa i dorastania dzieci, możliwa jest aktywność zawodowa rodziców
d) Faza postparentalna (pustego gniazda), kiedy więź między małżonkami ulega wzmocnieniu lub rozluźnieniu
Zmiany w sferze intelektualnej i moralnej
Rozwój intelektualny należy do kohorty, czyli przynależności do określonego rocznika urodzenia oraz warunków życia dorosłych.
Rozwija się zdolność myślenia dialektycznego, co wyraża się rzez rozumowanie i godzenie napotykanych trudności dzięki odnajdywaniu nadrzędnych perspektyw poznawczych
Dorosłym przypisuje się cechę mądrości, czyli ekspertywności w rozwiązywaniu problemów związanych pragmatyką życia, której podstawą są doświadczenia
Ludzi w tym okresie charakteryzuje moralność konwencjonalna (przyjmowanie perspektywy członka określonej społeczności) i postkonwencjonalna
(przyjmowanie jednostkowego punktu widzenia z perspektywy prawi obowiązków)
Mechanizmy przystosowawcze, pozwalające przejść w okres starości wg Pecka:
- cenienie wyżej mądrości, niż sił fizycznej
- wzajemne ocenianie się kobiet i mężczyzn pod względem osobowości, a nie tylko zainteresowań seksualnych
- elastyczność w zaangażowaniu emocjonalnym
- zachowanie otwartości umysłu na nowe idee
Starzenie, umieranie, koniec drogi życiowej
Starość przypada na ogół na lata po 60. roku życia i według Havighursta łączy się z realizacja takich zadań życiowych:
przystosowanie do zmniejszonej siły fizycznej
przystosowanie do emerytury i zmniejszonego zarobku
pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka
ustanowienie satysfakcjonujących warunków życia
Biopsychologiczny obraz starości
W miarę przybywania lat zmniejsza się aktywność tkanki nerwowej, mniej wydolne stają się płuca i serce, obniża się odporność organizmu. U osób starszych mogą występować różnego rodzaju zaburzenia psychiczne:
depresja: objawia się w trudnościach w zasypianiu, apatii, zobojętnieniu, obniżonej witalności, braku troski o siebie
otępienie: jej najbardziej rozpowszechniona postać to choroba Alzheimera (pogarszanie się pamięci, trudności z koncentracją i porozumiewaniem się)
Zmiany funkcji psychicznych
Zmniejsza się wydolność pamięci krótkotrwałej (możliwość bezpośredniego odpamiętywania lub odpamiętywanie informacji w postaci innej, niż zapamiętywana)
Pogarsza się koncentracja uwagi, czas reakcji wydłuża (choć nie odnosi się to do dobrze wyuczonych czynności)
Myślenie osób starszych ma postać postformalną - osoby te rozwiązują problemy wymagające więcej niż tylko jednego rozwiązania, akceptacji wieloznaczności i sprzeczności, uwzględnienia realiów życia
Kluczową rolę w podtrzymywaniu sprawności intelektualnej mają ćwiczenia
Bilans życia
Według Eriksona kryzys, z którym musi się uporać osoba starsza wyznaczają opozycyjne cechy: integralność ego- rozpacz. Na wynik bilansu życiowego wpływa ocena swoich decyzji i działań składających się na biografię. Na ocenę życia kobiet mają duży wpływ czynniki emocjonalne, u mężczyzn ocena jest uzależniona od sukcesów w pracy zawodowej.
Wydarzenia życiowe w starości
Przejście na emeryturę - łączy się zmianą trybu życia i ułożeniem nowych relacji z rodziną, nie jest to jednorazowe wydarzenie ale długotrawały proces. Bezpośrednio po fakcie jednostka może odczuwać przyjemność (faza miodowego miesiąca) i mieć nadzieję na zrealizowanie wcześniejszych zamierzeń.
Pełnienie roli dziadków - element budowania poczucia ich własnej tożsamości
Śmierć współmałżonka - zajmuje pierwsze miejsce wśród czynników stresogennych, częściej dotyka kobiety po 60. roku życia (50%), niż mężczyzna (15%)
Śmierć i żałoba
Starsi ludzie wykazują mniejszy lęk przed śmiercią niż osoby młodsze, co jest często uwarunkowane złym stanem zdrowia, samopoczuciem; nie ma nic wspólnego z wiarą w Boga, mniej odczuwają go natomiast optymiści
Fazy procesu umierania:
Zaprzeczenie
Gniew, kiedy nie można odrzucić prawdy o nadchodzącej śmierci
Układy pertraktacje (negocjacje z Bogiem)
Depresja
Akceptacja śmierci
Większość badaczy uważa że żałoba ma trzy fazy:
Faza początkowa (3-4 tygodnie po pogrzebie) - szok i niedowierzanie, niekiedy obrona przed świadomością utraty partnera poprzez ucieczkę w alkohol, narkotyki i pracę
Faza pośrednia (3-8 miesięcy po przerwie) - poszukiwanie nowej tożsamości, powracanie do pewnych scen ze zmarłym, obwinianie się, stadium depresji związane z poszukiwaniem pamiątek po zmarłym i kształtowaniem postawy wobec śmierci.
Faza odzyskania równowagi (około roku po śmierci) - pogodzenie się ze stratą, reorganizacja życia
Rola aktywności we własnym rozwoju
Maslow „Rozwój nie jest celem, ale procesem, który zachodzi przynosząc kolejne, coraz to inne, nowe osiągnięcia”. Formy kreatywności podejmowane przez jednostkę różnią się w ontogenezie:
Zabawa: podejmowana z przyjemności, nie obowiązku (dzieci bawią się na karuzeli, a dorośli w hazard:). Zabawy ruchowe sprzyjają rozwojowi motoryki, są też okazją do poznawania stosunków przestrzennych. Zabawy receptywne, gry komputerowe symulacyjnie rozwijają czynności myślowe i wzbogacają wiedzę o świecie.
Uczenie się: dominuje w okresie dorastania, choć występuje w każdym okresie życia. W wieku przedszkolnym dziecko uczy się wszystkiego, co wywołuje jego zainteresowanie, przedszkolak uczy się posługiwać przyborami i narzędziami, opanowuje ruchy złożone. Młody człowiek doskonali kompetencję w zakresie społecznego komunikowania się, zmiany zachodzą również w zakresie samowiedzy
Praca: podstawowa forma aktywności człowieka dorosłego. W dzieciństwie można mówić o przygotowaniu do pracy przez spełnianie powierzonych jednostce obowiązków.
Sporządziła (cierpiąc męki:)
K. Kwiecień