Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży 5

Prof. UJ dr hab. Maria Kielar - Turska

CZYNNIKI ROZWOJU

H. D. Smidt (1970) - analiza kondycjonalna (tj. analiza warunków, w których zachodzi rozwój) i analiza

kauzalna (tj. nacisk na bezpośrednie przyczyny rozwoju; wyznaczniki).

	ZEWNĘTRZNE	WEWNĘTRZNE
WARUNKI	ŚRODOWISKO	ZADATKI ANATOMICZNO - FIZJOLOGICZNE
WYZNACZNIKI	NAUCZANIE I WYCHOWANIE	AKTYWNOŚĆ WŁASNA

ANALIZA KONDYCJONALNA (2)

[warunki zewn.]

ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU

Możliwości wpływu na biologiczne czynniki przez środowisko!

Środowisko - część otoczenia, w której człowiek żyje, która tworzy układ czynników ekologicznych oddziałujących w sposób bezpośredni lub pośredni na jednostkę.

Rodzaje środowisk

WPŁYWY NIEZAMIERZONE WPŁYWY ZAMIERZONE

NATURALNE	SPOŁECZNE	KULTUROWE
Czynniki, które są w powietrzu, wodzie, glebie	Np. stosunki społ., instytucje; liczba osób, z którymi jednostka wchodzi w kontakt; rola dziecka w grupie; to, co dziecko ogląda w TV	Dobra kultury (materialne i duchowe) - system norm i wartości

Typy środowisk mogą oddziaływać w sposób zamierzony lub nie na jednostkę.

Środowiskowe uwarunkowania rozwoju - 3 sposoby ujmowania:

1. Rolę środowiska w rozwoju można ujmować w kategoriach wpływów wywołujących określone skutki w rozwijającej się jednostce jakie środowisko takie dziecko/człowiek

2. Psychologia ekologiczna wskazuje na potrzebę analizowania zachowań jednostki
   w kontekście środowiska ujmowanego systemowo takie dziecko/człowiek jakie są jego działania w środowisku

3. Psychologia poznawcza zwraca uwagę na rolę wewn. modeli doświadczenia jednostki
   w postrzeganiu środowiska. Ważne nie są same zdarzenia, ale ich interpretacja takie dziecko/człowiek jaka jego interpretacja środowiska

1. PIERWSZE PODEJŚCIE - jakie środowisko takie dziecko/człowiek

Badania prowadzone do lat 60; zestawiano dwa środowiska - rodzinne i instytucjonalne.

Rodzaj kontaktu osoby dorosłej z małym dzieckiem w rodzinie i żłobku

(na podst. badań M. Jacuńskiej - Iwińskiej, 1963)

Kategorie zachowań dorosłego	Rodzina	Żłobek
--> Zbliżanie się do dziecka [Author:ES]	9,6	41,8
Kontakt przedmiotowy	11,3	12,3
Relacje zabawowe	14,7	2,8
Reakcje głosowe	57	34,8
Życzliwość i zainteresowanie	7,3	8,3

różnice w środowisku różnice w zachowaniu dziecka:

Formy aktywności dziecka

Kategorie zachowań dziecka	Rodzina	Żłobek
Aktywność ukierunkowana do przedmiotów / do osób celowa, zamierzona	--> 1/2[Author:ES]	1/4
Aktywność nieukierunkowana ssanie kciuka, kiwanie się (stereotypowy charakter czynności) Powtarzane zachowania bez celu	1/4	2/3
Aktywność wolicjonalno- emocjonalna ekspresja emocji	¼	1/8

W aktywności wolicjonalno-emocjonalnej ważny jest nie tylko aspekt ilościowy, ale również jakościowy:

- RADOŚĆ, której przejawem jest śmiech. Śmiech o charakterze społecznym występował przede wszystkim w rodzinie. W żłobku dzieci częściej się uśmiechały, mniej śmiały.

- KRZYK: W żłobku często głośny krzyk alarmujący. W rodzinie - najpierw postękiwanie, potem krzyk w przypadku braku reakcji [rodzice reagowali na delikatne zgłoszenia ze strony dziecka; w żłobku - reakcja opiekunów tylko na wyraźne sygnały]

zaburzenia rozwoju częściej w żłobku!

Rodzaje zaburzeń rozwoju

(na podst. badań M. Przetacznik - Gierowskiej , 1963)

	Dom Małego Dziecka	Żłobek
2 r.ż.	-Opóźnienia w lokomocji -Ubogi zakres doświadczeń czuciowo-ruchowych -Skłonność do negatywnych stanów emocjonalnych -Bierność	Brak zakłóceń w rozwoju umysłowym 1 .Zahamowania emocjonalne Słaba ekspresja emocjonalna 2 .Bierność Aktywność pozorna
3 r.ż.	-Opóźnienia w rozwoju mowy (ubogi słownik, agramatyczna, autonomiczna mowa, słabe rozumienie poleceń) -Zaburzenia sfery emocjonalnej (nadpobudliwość, negatywizm, agresja, brak przywiązania emocjonalnego)	-Niskie osiągnięcia w rozwoju mowy -Dłużej utrzymuje się manipulacja pierwotna i synkretyzm spostrzegania -Lepsza samoobsługa

Dom Małego Dziecka - więcej sfer zaburzonych, bardziej rozległe zaburzenia!

Zaburzenia rozwojowe zależą od środowiska instytucjonalnego; zaburzenia pogłębiają się w czasie (gdy np. dziecko jest w Domu Małego Dziecka)

2. DRUGIE PODEJŚCIE - takie dziecko/człowiek jakie są jego działania w środowisku

Badania - Barker i Wright, 1965

Paradygmat psychologii ekologicznej

• Jednostka żyje w środowisku i jednocześnie stanowi środowisko dla innych.

• Zachowanie jednostki jest wynikiem powiązań cech wewnętrznych i środowiska.

• Rozpatruje się zachowania molarne, które mają znaczenie dla jednostki w jej naturalnym środowisku.

• Środowisko ujmowane jest systemowo, a nie jako zestaw pojedynczych bodźców.

• Zachowanie jednostki zależy w dużym stopniu od miejsca, w którym się znajduje. Wzory zachowań są typowe dla ośrodków aktywności.

• Zachowanie jednostki należy ujmować w systemie powiązań jednostka x środowisko.

• Psychologia ewolucyjna zajmuje się nie tylko jawnymi zachowaniami jednostki, ale i jej subiektywnym odbiorem środowiska (obrazem środowiska).

• Interwencja psychologiczna skierowana jest także nie na jednostkę, ale na cały system relacji, w których jednostka funkcjonuje.

Składniki ośrodka aktywności

(Barker, Wright)

Ludzie	Element konieczny; --> liczba osób, [Author:ES] hierarchia, satysfakcja dla członków
Zachowania	Według ustalonego wzorca (ustalonego społecznie)
Przedmioty	--> Tendencja do stabilizacji kształtu i układu[Author:ES]

koncepcja Bronfenbrennera (psycholog ekologiczny):

1. W centrum środowiska rozwijająca się jednostka

2. Mikrosystem: najbliższa rodzina, szkoła, przedszkole, okolica, plac zabaw jednostka w nich bezpośrednio działa. W każdym mikrosystemie: określone role społ., wzory aktywności, relacje

3. Mezosystem - relacje między mikrosystemami (system mikrosystemów)

4. Egzosystem - przyjaciele i sąsiedzi, dalsza rodzina, instytucje (miejsce pracy rodziców, przychodnia lekarska); nie oddziałuje bezpośrednio na dziecko - oddziałuje poprzez mikrosystem (np. matka dowiaduje się od lekarza, jakie tabletki podawać dziecku)

5. Makrosystem - zwyczaje, wartości, prawa; nie oddziałuje bezpośrednio na dziecko - tylko poprzez rodziców

ŚRODOWISKO RODZINNE

- jest to złożony system bodźców fizycznych (przedmioty), społecznych (osoby wchodzące w interakcje) oraz kulturowych (normy, wartości, tradycje).

• Rodzina oddziałuje na jednostkę w sposób trwały i silny przez blisko 20 lat.

• Rodzina jest całością, a nie sumą elementów.

• Rodzina jest środowiskiem dynamicznym i zmiennym (np. zmiany naturalne; zmiany nietypowe - śmierć, rozwód, choroba).

• Rodzina wchodzi w relacje z innymi mikrosystemami oraz podlega wpływom innych subsystemów (egzosystem, makrosystem).

Rodzina w relacjach z innymi systemami:

1. rodziny o granicach sztywnych i zamkniętych (izolujące się od innych systemów)

- wyodrębnia się

- niepodatna na wpływy

2. rodziny o granicach przepuszczalnych (poddawanie się wpływom otoczenia)

- brak własnej tożsamości

3. rodziny o granicach półprzepuszczalnych

- zachowanie tożsamości rodziny przy jednoczesnym stwarzaniu możliwości

wymiany z otoczeniem

Wymiary funkcjonowania rodziny

• spójność - więzi emocjonalne między członkami rodziny oraz stopień autonomiczności jej członków

• adaptacyjność - zdolność do zmiany struktury ról, reguł

• komunikacja - warunkuje właściwe funkcjonowanie rodziny

Koncepcja związku sposobu wychowania w rodzinie, rodzaju języka i sposobu komunikowania się z kariera szkolną ucznia

(Badania B. Bersteina)

Rodziny pozycyjne (rekrutują się z working class)	Rodziny osobowe (rekrutują się z middle class)
- dozwolone są ……….. - rodzice wykonują nieskomplikowane prace, nie pełnią funkcji kierowniczych - stosują niestabilny system nagród i kar; używają nakazów i zakazów do kontroli zachowania (imperatywny typ kontroli) - w małym stopniu organizują proces wychowania	- wyznaczanie ról i zadań zależy do właściwości danej osoby - rodzice stosują stały typ kontroli kontrola apelatywna (~wyjaśnianie) - rodzice świadomie organizują proces wychowania
Język publiczny	Język formalny
- używanie dużej ilości środków niewerbalnych (gesty, miny, intonacja) w komunikowaniu się; zastępują środki językowe - mówienie o przedmiotach i zdarzeniach konkretnych; brak problematyzacji wypowiedzi; brak sądów ogólnych - brak wyjaśniania zdarzeń; podawania przyczyn i uzasadnień - brak poruszania problemów natury moralnej; brak zaznaczania ocen - proste, krótkie wypowiedzi; uboga składnia; niewielka liczba przymiotników i przysłówków - używanie słów w znaczeniach indywidualnych brak umiejętności komunikowania się z nauczycielami utrudnienia w nauce szkolnej kłopoty w karierze życiowej ZAMKNIĘTY SYSTEM KOMUNIKACYJNY	- gesty pełnią rolę środków uzupełniających wypowiedzi językowe - mówi się o osobach - wiele wypowiedzi o charakterze ogólnym; problematyzacja wypowiedzi; opinie są uzasadniane - bogata składnia, dużo przymiotników i przysłówków; używanie słów w znaczeniach ustalonych społecznie OTWARTY SYSTEM KOMUNIKACYJNY

3.TRZECIE PODEJŚCIE - takie dziecko/człowiek jaka jego interpretacja środowiska

Ujmowanie roli środowiska w psychologii poznawczej

• W toku rozwoju tworzą się zbiory przypuszczeń i oczekiwań, które układają się w zorganizowane modele (zaznaczają się już w okresie prenatalnym).

• Wiele modeli kształtuje się w okresie dzieciństwa.

• Modele wewn. mają znaczenie dla tworzenia się obrazu rzeczywistości i obrazu samego siebie.

• Modele wewn. zapewniają ciągłość zachowań. Nie są niezmienne i podlegają modyfikacji.

ŚRODOWISKO KULTUROWE

Kultura - całokształt zachowań i wytworów o charakterze techniczno-użytkowym (kultura materialna) oraz zachowań i wytworów symbolicznych, nastawionych na interpretację świata i przeżywanie wartości (kultura duchowa, symboliczna).

• Kultura symboliczna spełnia funkcje kodowania, przechowywania i przekazywania ludzkich doświadczeń; dostarcza wzorów porządkowania wartości.

• Kultura stanowi ważny komponent środowiska - tworzy specyficzne ludzki świat (biologiczne przygotowanie do życia w kulturze) „ryba w wodzie, człowiek w kulturze” (Tomasello)

• Na rolę środowiska kulturowego w rozwoju zwrócili uwagę E. Durkheim, L. Levy-Bruhl, L.S. Wygotski, M. Tomasello.

Durkheim:

-> procesy psychologiczne mają źródło w doświadczeniu historycznym społeczeństwa, a nie w cechach ludzkiego umysłu

-> świadomość jednostkowa jest kształtowana przez formę i treść świadomości zbiorowej

Wygotski:

-> rola symboli i znaków upośredniających procesy psychologiczne

-> symbole i znaki = wynik rozwoju kulturowego, interakcji społ.; zmieniają się w toku rozwoju, powstają nowe

=> a to oznacza, że zmieniają się procesy psychologiczne

-> !! Środowisko kulturowe jest nie tylko kontekstem, ale wyznacznikiem rozwoju

• Zdolność do tworzenia symboli i symbolicznej transformacji dośw. traktowane są jako specyficzne właściwości ludzkiego umysłu (Cassirer, Dewey, Piaget) i stanowią ważny obszar ludzkiej aktywności. Zdolności te rozwijają się w ortogenezie.

[„Człowiek funkcjonuje w świecie symboli i znaków, a nie w świecie przedmiotów”]

Nośnikami specyficznych ludzkich cech i zdolności są:

• narzędzia - prowadzą do zdobywania wiedzy o właściwościach przedmiotów i o sobie samym (kształtowanie struktury własnej osoby; bo ten, kto używa narzędzi jest sprawcą)

• systemy symboliczne - każda jednostka ludzka wdrażana jest w systemy symboliczne i uczona jest zachowań swoistych dla kultury

wiedza jest wielokrotnie transformowana -> ciągła redeskrypcja! reprezentacji

Tory wchodzenia jednostki w kulturę:

1. opanowanie posługiwania się narzędziami (poznanie FUNKCJI i struktury przedmiotów oraz własnych cech jako sprawcy)

np.: dziecko wie, ze but jest na nogę (funkcja), ale zakłada na odwrót (bo struktura jest

poznawana później)

2. opanowanie systemów znaków i symboli kulturowych (~opanowanie funkcji symbolicznej -> może się kształtować jedynie w warunkach oddziaływań społeczno-kulturowych)

BADANIA:

Aleksander Łuria - badania nad grupami Kirgizów i Uzbeków (ludy żyjące w warunkach tradycyjnych).

Nie byli oni w stanie rozwiązać abstrakcyjnych problemów, ale radzili sobie w problemach konkretnych.

Po procesie uczenia języka pisanego, byli w stanie rozwiązać zadania na wyższym poziomie.

Opanowanie systemów języka prowadzi do zmian w procesach psych.!!

! Bruner - inteligencja polega w znacznym stopniu na internalizacji narzędzi przekazywanych przez kulturę.

Rola kultury w rozwoju:

- źródło doświadczeń -> przekazuje (np.: teksty pisane) i generuje (to, co uzyskujemy jest podst. do wytwarzania przez nas nowych doświadczeń) doświadczenie

- dostarcza narzędzi do opracowywania doświadczenia indywidualnego (np.: opanowanie języka: język = narzędzie do opracowywania doświadczeń)

Tomasello - autor teorii podwójnego dziedziczenia: biologiczna i kulturowa linia rozwoju

Kulturowa linia rozwoju

• socjogeneza - przejmowanie wypracowanych społecznie zachowań

[„robię to, co mi pokazali” ]

• uczenie się kulturowe (interioryzacja = przejęcie jako własne, społecznie wypracowanych sposobów działania, które prowadzi do:

- zachowań konwencjonalnych

- ich przekształcania = zachowania twórcze)

[robię to, bo uważam że tak należy]

• opanowujemy zachowanie konwencjonalne, ale to co zostało do tej pory wykształcone jest podstawą do przekształceń (redyskrypcja!) -> zachowania twórcze
  

9 | Strona

podchodzenie, patrzenie czy wszystko ok, odchodzenie

Aktywność ukierunkowana dominuje więc w rodzinie, czemu sprzyjają zabawy i mówienie do dziecka.

Im więcej osób, tym później jednostka jest dopuszczana do określonej aktywności, wydłuża się okres empatii.

Mało osób - dzieci są wcześniej wprowadzane do ośrodka.

Klasa szkolna = te same przedmioty, tablica, ławki itd.

---