Ewa Goliszewska
Natalia Latoszewska
REFORMY PIJARSKIEGO I JEZUICKIEGO SZKOLNICTWA W II POŁOWIE XVIII WIEKU:
KONARSKI STANISŁAW, COLLEGIUM NOBILIUM, SZKOŁA RYCERSKA STANISŁAWA AUGUSTA
REFORMY SZKOLNICTWA JEZUICKIEGO
W XVI wieku nastąpiły duże zmiany w szkolnictwie katolickim. W odpowiedzi na reformację i rozwój szkolnictwa innowierczego, przede wszystkim luterańskiego i kalwińskiego powstawały szkoły katolickie organizowane przez nowe zakony kleryckie, jak teatyni, jezuici, oratorianie, pijarzy. Ich działalność miała charakter reformatorski na łonie Kościoła katolickiego i kontrreformacyjny, tzn. skierowany przeciwko innowierstwu. Istotną funkcję w tej ich działalności miały do spełnienia szkoły. We wszystkich tych dziedzinach czołową rolę odegrali jezuici, a następnie i pijarzy.
Jezuici najprężniej rozwijający się zakon w okresie reform soboru trydenckiego i kontrreformacji, stawiali sobie wybitne pedagogiczne cele. Ich założycielem był Ignacy Loyola (ok. 1491-1556), wywodzący się z rodziny rycerskiej z kraju Basków. Ranny w czasie wojny domowej w Hiszpanii w latach1520-1521 musiał odbyć długotrwałą kurację, w czasie której doszło u niego do radykalnej przemiany wewnętrznej. Z żołnierza-oficera stał się ascetą. Po odbyciu pielgrzymki do Palestyny w 1523roku oraz po studiach uniwersyteckich w Alcala i Paryżu, gdzie wraz z grupą zwolenników złożył ślub poświęcenia się pracy apostolskiej w Ziemi Świętej. Przyjął święcenia kapłańskie w Wenecji w 1537roku i wraz z całą swoją grupą osiadł w Rzymie. Tu po długich naradach postanowił założyć zakon pod hasłem: „Ad majorem Dei gloriam”(na większą chwałę Bożą) , zatwierdzony przez papieża Pawła III w 1540roku bullą „Regimini militantis”. Tak powstało Towarzystwo Jezusowe, czyli zakon jezuitów, który odegrał wielką rolę w dziejach narodów katolickich na całym świecie. Pierwszym generałem jezuitów został Ignacy Loyola, który tę funkcję sprawował do śmierci. Opracowane konstytucje nowego zakonu zakładały niemal wojskowy centralizm zarządzania z niespotykaną w dotychczasowych dziejach zakonów swobodą działania jednostki. Jezuita miał być wykształcony w filozofii, teologii i naukach świeckich. Ideałem jezuity stał się zdrowy i mądry działający celowo, wewnętrznie przekonany, choć powściągliwy chrześcijanin, zawsze gotowy do gorliwej obrony Kościoła. Zakon nie odznaczał się surowością reguły, szczególną wagę przywiązywali do cnoty posłuszeństwa. Wypracowali własny sposób przekonywania ludzi, uwzględniający argumenty, sposób myślenia i intencje rozmówcy (co miało niebagatelne znaczenie dydaktyczne), rozwinęli szeroką działalność misyjną i szkolno-wychowawczą. Zajmowali się nauką i publicystyką. Ważną funkcję dydaktyczną spełniał szkolny teatr jezuicki. Ściśle współpracowali z papiestwem, stali się awangardą Kościoła katolickiego w okresie jego reformy trydenckiej i kontrreformacji.
Wymienione cechy nowego zakonu miały ogromne znaczenie dla wychowania i kształcenia. Działalność jezuitów w tej dziedzinie należy rozumieć dwojako: rozbudowanego systemu szkolnego i szeroko zakrojonych misji ludowych, będących ważnym czynnikiem wychowania religijnego i moralnego. Wyraz „missio” w tym znaczeniu pochodzi od jezuitów.
Prawie od samego początku jezuici stali się zakonem szkolnym. Bullą Pawła III z 1540roku zatwierdzającą zakon, jezuici byli zobowiązani do pracy nauczycielskiej. W ciągu XVI-XVIII wieku jezuici zdołali opanować w krajach katolickich niemal całe szkolnictwo średnie i w znacznym stopniu wyższe. Z każdym konwentem jezuickim związana była szkoła-kolegium, przy której znajdowały się konwikty dla studentów przeważnie pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego. Były to szkoły typu humanistycznego z łaciną jako głównym przedmiotem nauczania. Obowiązywała dewiza „sapiens et eloquens pietas”(mądrość i uczona pobożność) .
Jezuici dbali o rozwój fizyczny i zdrowie psychiczne swoich wychowanków. Ich szkoły były bardzo nowoczesne, obszerne, widne i wygodne, zaopatrzone w boiska sportowe na wolnym powietrzu. W wielu z nich uprawiano gimnastykę, jazdę konną, szermierkę a nawet tańce. Nauczyciele mieli obowiązek czuwania nad zachowaniem uczniów. Nie dopuszczali do przemęczenia nauką, ale też nie pozwalali się nudzić. Kary fizyczne były ograniczone do minimum. Dyscyplinę starano się utrzymać poprzez wpływ na ambicję uczniów.
Szkoły jezuickie podobnie jak protestanckie dzieliły się na klasy. Opublikowane w 1584roku przez generała Klaudiusza Akwawiwę jezuickie prawo szkolne „Ratio studiorum” uwzględniało wszystkie osiągnięcia pedagogiki humanistycznej, także protestanckiej, oraz praktykę istniejących szkół jezuickich. Było wybitnym dziełem pedagogicznym końca XVI wieku, określającym cele szkolnictwa jezuickiego i zawierającym szczegółowe przepisy, jednolite dla wszystkich szkół jezuickich. Dzięki niej jezuici wnieśli do światowego szkolnictwa całkowicie nowy styl i atmosferę jednolitości metod i programów oraz dyscyplinę.
Kolegia jezuickie odznaczały się różnym stopniem organizacji. Pełne kolegium obejmowało 5 lub 6 klas (6-7lat nauki) szkoły średniej (gimnazjum), 3 lata filozofii oraz 4 lata teologii. Do kolegiów przyjmowano również młodzież innowierczą. Zadaniem szkoły średniej było nauczenie łaciny. Jezuickie wykształcenie średnie kończyło się retoryką. Filozofia obejmowała logikę z matematyką oraz arystotelesowską metafizykę w wersji tomistycznej, później suarezjańskiej i etykę. W pewnym zakresie, zwiększającym się w miarę upływu czasu, uwzględniano przy okazji nauki łaciny mitologię, historię i geografię. Przedmioty te, wchodzące w zakres tzw. eruditio, czyli kształcenia, nabrały większego znaczenia dopiero w XVIII wieku. Bardzo silny nacisk kładziono na wychowanie religijne młodzieży. We wszystkich klasach gimnazjum uczono katechizmu (doctrina Christiana) a w wyższych klasach również i dogmatyki kościelnej. Szkoły jezuickie zawsze należały do najlepszych, stały się wzorem niemal dla całego szkolnictwa katolickiego.
Niektóre kolegia jezuickie przekształciły się w XVII i XVIII wieku w kolegia szlacheckie (Collegia nobila) lub też w akademie rycerskie.
Do Polski jezuitów sprowadził kardynał Stanisław Hozjusz w końcu 1564roku. Pierwsze ich kolegium powstało w 1565roku w Braniewie. W 1700roku szkół tych było w Polsce i na Litwie już 47. Przed kasatą w 1773 roku jezuici posiadali w Rzeczypospolitej 66 kolegiów zorganizowanych na różnych poziomach nauczania. Niektóre z nich jak Wilno, Poznań Warszawa, były wielkimi ośrodkami szkolnymi i naukowymi. Jezuici wyróżniali się liczbą profesorów. Około pierwszego rozbioru (1772-1773) tuż przed kasatą, w szkołach jezuickich wszystkich typów pracowało 417profesorów, dominikanie którzy zajmowali drugie miejsce mieli ich zaledwie 181.
W okresie od XVI do XVIII wieku Jezuici byli założycielami jednej z trzech w ogóle istniejących w Polsce akademii -Akademii Wileńskiej. Fundatorami Akademii Wileńskiej w 1578 roku byli biskup wileński Walerian Protasewicz-Szuszkowski oraz król Stefan Batory. W pierwszym okresie swego istnienia posiadała ona tylko wydział teologiczny i filozoficzny, w 1644roku ufundowano wydział prawa, a wydział medycyny powstał dopiero w 1763roku. Nie powiodło się jezuitom utworzenie akademii w Poznaniu i we Lwowie ze względu na sprzeciw Akademii Krakowskiej. W 1655 roku w czasie najazdu moskiewskiego została wraz z miastem spalona, odbudowana, odrodziła się dopiero w okresie Komisji Edukacji Narodowej.
Szkolnictwo jezuickie stało na wysokim poziomie, zwłaszcza w XVI wieku i pierwszej połowie XVII wieku. Później zaznaczył się jego kryzys pogłębiony zniszczeniami wojennymi oraz nieufnością teologów do rewolucji naukowej XVII wieku. Władze kościelne widziały w naukach przyrodniczych zagrożenie, dlatego przystąpiły do ich zwalczania na drodze administracyjnej (indeks ksiąg zakazanych jako sprzecznych z Pismem Św.).
Odrodzenie w szkolnictwie jezuickim oraz stopniowo w całym szkolnictwie katolickim nastąpiło dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku. Impulsem była uchwała jezuickiej Kongregacji Generalnej, czyli najwyższej władzy zakonu z 1730roku, wprowadzająca do studium filozofii nauki przyrodnicze i fizykę eksperymentalną, która powoli wyparła ze szkół jezuickich filozofię scholastyczną (zgodność prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem).
Stopniowo już od pierwszej połowy XVIII wieku wzrastało wśród jezuitów zainteresowanie nowymi osiągnięciami filozofii i nauki. Nieufność władz zakonnych do nowych kierunków filozoficznych, ich niezgodność z podstawami filozofii chrześcijańskiej (Locke, Kartezjusz), których musieli bronić, zbytnie przywiązanie do tradycji oraz humanistyczny charakter szkolnictwa jezuickiego nie pozwalały na szybkie wprowadzenie do kolegiów jezuickich nowszej filozofii i nauk przyrodniczych. Początkiem tych reform było otwarcie przez pijara Stanisława Konarskiego Collegium Nobilium w Warszawie.
Uchwała Kongregacji Generalnej umożliwiła rozwinięcie nauk doświadczalnych w ramach filozofii. Rozwinęła się więc w szkołach jezuickich matematyka i fizyka. Nauki te rozwinęły się zwłaszcza w ośrodkach: Lwów, Wilno, Poznań, Warszawa. Organizatorem studium matematyczno-fizycznego we Lwowie w latach 1743-1749 był Faustyn Ignacy Grodzicki. Specjalizacją w kolegium lwowskim była architektura cywilna i wojskowa. W latach 1753-1758 Tomasz Żebrowski położył podwaliny pod studia matematyczne i astronomiczne w Akademii Wileńskiej. W latach sześćdziesiątych XVIII wieku dzięki Marcinowi Poczobutowi, Wilno zasłynęło z nauk astronomicznych. W tym czasie również rozwinęła się nauka eksperymentalna w Poznaniu, której pierwsze w ogóle w Polsce wykłady publiczne rozpoczął w 1762 roku późniejszy działacz KEN Józef Feliks Rogaliński.
Matematyka, fizyka oraz architektura cywilna i wojskowa zajmowały ważne miejsce w Collegium Nobilium, w którym wykładali najwybitniejsi jezuici: Jan Albertrandi, Stanisław Szadurski, Franciszek Bohomolec, Stefan Łuskinia, Adam Naruszewicz, Aleksander Rostan i Karol Wyrwicz. Popisy studentów z tego kolegium z fizyki eksperymentalnej ściągały zaciekawioną publiczność, w tym także magnatów i szlachtę, a nawet samego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po 1760roku matematyka i fizyka zostały wprowadzone do wszystkich kolegiów jezuickich. W pierwszej połowie XVIII wieku pojawiły się także nowożytne języki- niemiecki i francuski (zwłaszcza w kolegiach szlacheckich) . Do nauczania niemieckiego angażowano Niemców lub jezuitów znających ten język, pochodzących z Inflant lub Pomorza, a do francuskiego jezuitów wydalonych z Francji. Wraz z wprowadzeniem nowych przedmiotów coraz bardziej przenikał do nich język polski. W przeróbce gramatyki Alwara z 1749roku język polski został potraktowany na równi z łaciną. Do rozkwitu języka polskiego doszło w latach 50-tych i 60-tych XVIII wieku. Wielu wybitnych jezuitów pisało i wykładało w tym czasie w języku polskim. Dbali także o inne języki używane w Rzeczypospolitej jak litewski, łotewski i estoński.
Kasaty zakonu dokonał papież Klemens XIV w 1773roku. Późniejsza Komisja Edukacji Narodowej w dużej mierze przy tworzeniu ustaw wzorowała się na jezuickiej „Ratio studiorum” z 1599 roku.
Wstrząs, jakim był dla całego kraju pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej, wzmógł dążenia reformatorskie oświeconej części społeczeństwa. Król i zmierzające do reform kręgi magnackie sądzili, że utrzymanie niezależności i poprawę sytuacji gospodarczej kraju będzie można osiągnąć przede wszystkim przez odpowiedzialne wychowanie i wykształcenie nowego pokolenia Polaków w szkołach narodowych, znajdujących się pod zwierzchnictwem państwa. Problem reformy szkolnictwa wypłynął szerzej na sejmie rozbiorowym dopiero po 10 września 1773 roku, tzn. po dotarciu do Warszawy wiadomości o kasacie zakonu jezuitów ponieważ przebywające w szkołach jezuickich rzesze młodzieży, głównie szlacheckiej, pozostawały bez możliwości ukończenia nauki.
STANISŁAW KONARSKI
Jedną z najważniejszych osób związanych z reformą szkolnictwa polskiego w XVIII w. był Stanisław Konarski. Urodził się on w 1700 r. w Żarczycach. Do piętnastego roku życia uczęszczał do kolegium pijarskiego w Piotrkowie. W czasie nauki w kolegium zrodziła się w Konarskim silna niechęć do jezuitów. Związane było to z krzywdami doznanymi przez niego za sprawą wychowanków kolegium jezuickiego w trakcie walk ulicznych. Wstępując do nowicjatu pijarskiego w Podolińcu Konarski marzył już o rozbudowie i reorganizacji małego dotychczas zakonu pijarów tak by dorównał on a nawet przewyższył wpływami potężny zakon jezuicki. Po ukończeniu nowicjatu (1717r.) Konarski pracował jako nauczyciel poetyki i retoryki oraz był oficjalnym mówcą zakonu przy witaniu dostojników w Warszawie. To właśnie te mowy wygłaszane przez siebie skrytykował Konarski w następnych latach. Jednak w tym czasie został wysłany przez biskup poznańskiego na dalsze studia do założonego przez pijarów w Rzymie Collegium Nazarenum.
Kolegium te tuż przed przybyciem w jego progi Konarskiego przeszło reformy zapoczątkowane przez Paulina Chelucci i wprowadziło naukę nowych przedmiotów takich jak języki nowożytne czy geometria i arytmetyka. To wszystko wywołało na Konarskim bardzo duże wrażenie. Konarski po dwóch latach nauki objął posadę nauczyciela retoryki w Collegium Nazarenum. Po paru latach pracy nauczycielskiej Konarski wyjechał do Francji a po drodze poznawał szkolnictwo weneckie, austriackie czy niemieckie. Będąc w Paryżu poświęcił czas na przede wszystkim na lekturę książek z różnorodnych dziedzin (książki te zalecał później swoim uczniom).
W roku 1730 (bądź 1731) Konarski wrócił do Polski gdzie nawiązał współpracę z biskupem kijowskim Józefem Załuskim przy wydaniu Volumina Legum. W czasie pracy nad tym projektem Konarski miał okazję poznać bliżej historię swojego narodu i ocenić brak słuszności w wybranej drodze rozwoju państwa polskiego. Współpraca z biskupem Załuskim zbliżyła Konarskiego również do stronnictwa Czartoryskich oraz Stanisława Augusta. Do roku 1736 Konarski brał czynny udział w aktualnych wydarzeniach politycznych, potem wrócił do pracy pedagogicznej opracowując przy okazji projekty późniejszych reform. Kolejne lata mijały pod znakiem zdobywania poparcia w szeregach zakonu pijarskiego oraz kształcenia kandydatów na nauczycieli w świetle nowych zasad oraz wyszukiwanie wśród najzdolniejszych z nich swoich przyszłych współpracowników. W roku 1738. Konarski został pierwszym asystentem prowincji polskiej, za pośrednictwem Stanisława Poniatowskiego nawiązał bliższe stosunki z Michałem Czartoryskim i uzyskał jego poparcie dla swoich projektów. Zostały one w końcu wysłane do Rzymu do zatwierdzenia przez generała zakonu. W tym czasie brat Stanisława, Ignacy Konarski zdołał doprowadzić do końca inna inicjatywę pijarską. W Opolu pod Lublinem została otworzona pierwsza w Polsce szkoła rzemieślnicza. W szkole tej po nauce czytania, pisania i rachunków uczniowie przechodzili na pięć lat pod opiekę jednego z szesnastu nauczycieli zawodu. Na wiosnę 1740r. władze zakonu pijarskiego zatwierdziły reformy Konarskiego i mianowano go rektorem nowo powstającego kolegium szlacheckiego w Warszawie. Kolegium miało być zorganizowane na wzór kolegiów rzymskich. Konarski miał za zadanie opracować cały program oraz metody wychowawcze nowej szkoły. Miał również przeprowadzić reformę całego szkolnictwa pijarskiego w Polsce. W ten sposób spełniły się marzenia Stanisława Konarskiego.
COLLEGIUM NOBILIUM
W 1740 r. Stanisław Konarski założył w Warszawie Collegium Nobilium. Na początku powstania kolegium Konarski nie miał ani środków na jego prowadzenie ani odpowiednich pomocy dydaktycznych. Używał tylko dwóch podręczników napisanych przez siebie pt. „Gramatyka Łacińska” i „O poprawie błędów wymowy”. Już w tych książkach widać zmiany w stosunku do podręczników używanych w szkołach jezuickich. „Gramatyka Łacińska” była napisana w skróconej wersji, przystępniejsza dla uczniów gdyż Konarski napisał ją w formie pytań i odpowiedzi. Wyrazy łacińskie były tłumaczone na język polski i odmieniane przez przypadki i osoby (również wyrazy polskie były odmieniane by ułatwić uczniom naukę). Konarski używał też w niektórych przypadkach w podręczniku języka polskiego co świadczyło o tym jak wiązał stare tradycje nauczania języka łacińskiego z nowymi dążeniami do oparcia kultury polskiej na języku ojczystym. Również drugi podręcznik napisany przez Konarskiego był już w duchu proponowanych przez niego reform szkolnictwa. Podręcznik do nauki retoryki krytykował ówczesne mowy za brak rzeczowości, treści, brak umiaru w słowach i ozdobach czy brak zgodności ze zdrowym rozsądkiem. Konarski uważał ponad to, że retoryka powinna być narzędziem do walki o reformy polityczne a nie narzędziem ceremonialnym. Te nowatorskie podejście Stanisława Konarskiego do retoryki sprawiło, że przerodziła się ona później w naukę obywatelską.
Konarski choć zdobywał coraz większe uznanie magnatów polskich nie od razu przełamał niechęć starszyzny pijarskiej do projektowanych przez siebie reform (szczególnie reformę studiów przyszłych nauczycieli pijarskich). Dopiero po roku 1748 sytuacja się zmieniła. Stanowisko prymasa objął bowiem popierający reformy Konarskiego, Adam Komorowski. W 1749r. Konarski wyjechał do Rzymu by uzyskać zgodę na przeprowadzenie koniecznych zmian w programach kolegiów pijarskich. W Tym momencie wizytatorem apostolskim na pijarską prowincje polską został brat prymasa Cyprian Komorowski, który to przeprowadził reformę według pomysłów Konarskiego. W 1753 r. kapituła łowicka zatwierdziła wszystkie zmiany w Ordynacji wizytacji apostolskiej. Celem reform miało być polityczne i moralne odrodzenie magnatów. Właśnie po to by zrealizować ten cel zostało założone Collegium Nobilium. Opierając się na wzorach zagranicznych Konarski zadbał o to by:
w każdej sypialni nie było więcej niż dwóch chłopców
sale lekcyjne nie mogły być przepełnione
dla każdych 3 najwyżej 4 uczniów zatrudniony był cudzoziemski lokaj
podawane były obfite posiłki
zachowana była czystość i higiena
nauka języków obcych i wychowanie salonowe były otoczona specjalną opieką
Konarski umożliwiał również uczniom kolegium częste przebywanie na dworze królewskim oraz w rezydencjach magnackich po to by chłopcy uczyli się swobody w obcowaniu z wielkimi ludźmi. Collegium Nobilium by było uważane za jeszcze bardziej ekskluzywne przyjmowało tylko chłopców z domów szlacheckich i to za wysoką opłatą ponad 80 dukatów rocznie od każdego ucznia.
W Collegium Nobilium założonym przez Konarskiego, który jako pijar był człowiekiem religijnym, edukacja religijna była ważna i zajmowała sporo czasu ale nie była jedynym czynnikiem istotnym we właściwym wychowaniu moralnym. Ważne było raczej rozbudzenie w uczniach już od dzieciństwa poczucia honoru, umiłowania sprawiedliwości czy wzgląd na przyszłe dobro i korzyści. Posługując się filozofią Locke'a Konarski był przekonany, że można uniknąć kar cielesnych, które uważał za coś poniżającego, co zabija godność ludzką. Konarski opierał wychowanie przyszłych reformatorów i działaczy społecznych na wyrobieniu w nich szeregu cnót, z których najważniejsze uznawał posłuszeństwo. Od najmłodszych lat należało tłumaczyć chłopcom, że należy słuchać poleceń przełożonych by później umieli podporządkować się władzy. Kolejną cnotą była sprawiedliwość by wychowankowie Collegium umieli reagować na różnorodne objawy niesprawiedliwości bez względu na miejsce na drabinie społecznej. Nad wszystkimi cnotami miała górować miłość do ojczyzny. Konarski uważał iż dobry obywatel musi poznać sposób życia i warunki, w których ma działać. Dlatego w Collegium Nobilium uczono takich przedmiotów jak:
historii powszechnej(zapoznanie ze współczesnymi państwami, przygotowanie do nauki polityki) i polskiej (która miała rozwijać uczucia patriotyczne)
publicznego prawa polskiego
filozofii racjonalistycznej
elementów wiedzy przyrodniczej oraz praw natury
Collegium Nobilium pod względem organizacyjnym dzieliło się na V klas przy czym klasy II, IV i V były dwuletnie (nauka trwała 8 lat). Po cyklu ośmiu lat nauki uczniowie mogli uczęszczać na dwuletni kurs prawa ojczystego i międzynarodowego. W pierwszych czterech klasach głównym przedmiotem była oczywiście łacina ale już nie pod względem literackim lecz nauczana jako narzędzie do poznawania i poszerzania wiedzy o świecie. Zamiast pozostałych godzin, które przed reformami przeznaczane były na łacinę Konarski wprowadził mało znane w szkołach polskich przedmioty takie jak np.: arytmetyka, języki obce, historia Polski i powszechna, geografia , fizyka czy filozofia racjonalistyczna. Nauka języków nowożytnych obejmowała również czytanie francuskich i niemieckich gazet. Dodatkowo nauka języka francuskiego łączyła się z teatrem Collegium Nobilium. Teatr Konarskiego co roku w karnawale wystawiał jedną tragedię w języku polskim i jedną komedię w języku francuskim. Występy teatru miały na celu szerzenie postępowych idei politycznych. Jeśli chodzi zaś o naukę języka ojczystego znacznie się ona również rozwinęła dzięki ograniczeniu godzin nauki łaciny. Język polski w pierwszych klasach pełnił rolę języka pomocniczego, w II klasie uczono w tym języku historii ojczystej a w klasie III Kolegium (IV innych szkół pijarskich) stawał się językiem równorzędnym łacinie. W najwyższych klasach polski zastępował łacinę jako język główny.
W Collegium Nobilium niższe klasy dostarczały pewien zasób wiedzy oraz przygotowywały uczniów do klasy retoryki. Program do tej klasy przygotował Konarski wraz z rodziną Czartoryskich i obejmował trzynaście problemów w kolejności:
religia
wychowanie i szkolnictwo
król
sejm
sądownictwo
przekupstwo magnatów
polityka zagraniczna
skarb państwa
handel
chłopi
sprawy monetarne
miasta
wojsko
Innych tematów nauczycielom pijarskim nie wolno było poruszać.
Kolejnym etapem nauki była dwuletnia klasa filozofii gdzie oprócz dzieł scholastyków Konarski polecał czytać dzieła najbardziej postępowych filozofów nowożytnych jak Franciszek Bacon, Gassendi, Descartes, Krystian Wolff, Locke, Spinoza czy jeszcze inni. W drugim roku tej klasy nauczano matematyki, fizyki, anatomii, biologii, astronomii i geologii.
Wychowanie w Collegium Nobilium dopełniała nauka tzw. kunsztów kawalerskich czyli nauki tańca, ćwiczeń gimnastycznych, musztry wojskowej i jazdy konnej. Konarski dzięki temu otrzymał od Augusta III przywilej nadający jego kolegium prawa szkoły rycerskiej.
Charakterystyczne dla reform Stanisława Konarskiego jest to, że oparł się on dorobku wielu autorów myśli pedagogicznej od pocz. XVI w. a wszystkie przepisy Ordynacji były oparte na literaturze naukowej do której czytania starał się zachęcić wszystkich nauczycieli pijarskich.
REFORMY SZKOLNICTWA PIJARSKIEGO
Publiczne szkoły pijarskie również zostały zreformowane w latach 1750-53 lecz nie wszystkie przepisy dotyczące Collegium Nobilium mogły zostać tam użyte. Zarówno w Collegium jak i w publicznych szkołach skrócono czas przeznaczony na nauczania łaciny oraz uwzględniono nowe przedmioty nauczania. Różnica istniała w nauczaniu historii nowożytnej gdyż w publicznych szkołach nie było nauczycieli do znających języki nowożytne oraz nie było odpowiednich podręczników. Konarski postawił więc nacisk na naukę historii czterech monarchii czasów starożytnych. Program retoryki w obu szkołach był taki sam jednak w szkolnictwie publicznym nie była ona poprzedzona nauką publicznego prawa politycznego. Z powodu braku funduszy w szkołach publicznych zabroniona była nauka języków obcych, kusztów kawalerskich oraz nie wolno było organizować teatrów. Pomimo pewnych różnic cel publicznych szkół był taki sam jak w Collegium Nobilium - wychowanie dobrego obywatela Polski szlacheckiej.
SZKOŁA RYCERSKA STANISŁAWA AUGUSTA
W atmosferze gorączki reform państwowych w początkach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) powstała w 1765 roku całkowicie świecka, ufundowana przez króla Szkoła Rycerska, czyli Korpus Kadetów w Warszawie. Szkoła została utworzona na wzór pruskich szkół rycerskich zakładanych przez Fryderyka II i współczesnych szkół administracyjnych(np. francuskiej Ecole national d'administration). Mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim. Szkoła Rycerska była przeznaczona dla synów biedniejszej szlachty, z których 60 utrzymywano z funduszy publicznych dalszych zaś 20 utrzymywało się na własny koszt. Komendantem Szkoły Rycerskiej był książę Adam Kazimierz Czartoryski. Propagował idee patriotyczne, które zawarł w przygotowanym przez siebie „Katechizmie kadeckim”. Dokument ten zawierał odpowiedź na pytanie jakie warunki powinien spełniać dobry kadet. Jego zdaniem powinien być kochającym ojczyznę i pobożnym patriotą. Powinien być cnotliwy posłuszny i pomocny.
Szkoła ta początkowo miała charakter wojskowy, jednak w wyniku reformy w latach 1768-1771 stała się średnią szkołą ogólnokształcącą z dodatkiem przedmiotów zawodowych. Na początku kształciła chłopców w wieku 16-18 lat jednak po reformie przyjmowani zostali chłopcy od 8 roku życia. Program obejmował 4 lata kształcenia. Dawał przygotowanie w dwóch kierunkach: inżynieryjno-wojskowym i cywilnym, zwłaszcza w zakresie prawa. Ponadto obok łaciny uczono w niej nowożytnych języków obcych: francuskiego niemieckiego i włoskiego. W szerokim zakresie wykładano przedmioty matematyczno-przyrodnicze, historię i geografię. Dodatkowo uczniowie uczyli się fechtunku czyli władania białą bronią (szablą, szpadą), tańców, jazdy konnej oraz muzyki. Były to tzw. kunszty. Przedmiotów wojskowych uczono tak, aby wiedza ta mogła być wykorzystana także dla podniesienia rozwoju gospodarczego kraju. Językiem wykładowym był język polski jeśli pozwalały na to warunki (niektórzy profesorowie byli cudzoziemcami). Szkoła była wyposażona w nowoczesne, sprowadzane z zagranicy pomoce naukowe do fizyki, zbiory botaniczne, zoologiczne i inne. Astronomii uczono posługując się m.in. specjalną machiną przedstawiającą Układ Słoneczny według teorii Kopernika. Szkoła ta miała formować przede wszystkim patriotów oraz obywateli o racjonalistycznych postawach moralnych.
Utworzenie przez króla Szkoły Rycerskiej było nie tylko zwykłym wypełnieniem zobowiązań zawartych w „pacta conventa” lecz także elementem reformy państwa przez wychowanie jego obywateli w nowym duchu. Jej absolwentami byli m.in. Tadeusz Kościuszko , Julian Ursyn Niemcewicz, Józef Sowiński, Karol Kniaziewicz .
Szkoła została zamknięta w grudniu 1794roku po upadku insurekcji kościuszkowskiej decyzją władz zaborczych.
Bibliografia:
Stanisław Litak „Historia wychowania do Wielkiej Rewolucji Francuskiej” Wydawnictwo
WAM Kraków 2005
Łukasz Kurdybacha „Historia Wychowania” PWN Warszawa, 1967 t. 1