Rozdział 8

PRZESTĘPCZOŚĆ I DEWIACJA

Socjologia dewiacji

Dewiację można zdefiniować jako nieprzestrzeganie zespołu norm przyjętych przez członków danej społeczności lub społeczeństwa. Dewiacja i przestępczość to nie to samo, chociaż często się zazębiają. Pojęcie dewiacji jest dużo szersze niż pojęcie przestępstwa, oznaczające postępowanie nonkonformistyczne, które jest jednoznaczne ze złamaniem prawa. Zatem badania dewiacji mogą obejmować tak różnorodne zjawiska jak naturyzm, kultura rave i New Age. Pojęcie dewiacji można odnieść zarówno do zachowań indywidualnych, jak i działań grupowych. Badanie przestępczości i dewiacji zajmują się dwie różne, ale związane ze sobą dyscypliny. Kryminologia zajmuje się badaniem zachowań podlegających prawu karnemu. Przedmiotem zainteresowania kryminologów są metody określania poziomu przestępczości, tendencji w obrębie poszczególnych kategorii przestępstw oraz strategii walki z przestępczością w danych społecznościach. Socjologia dewiacji posiłkuje się z badaniami kryminologów, ale bada zachowania dewiacyjne interesuje ją dlaczego określone zachowan9i uważa się powszechnie z dewiacyjne i komu społeczeństwo jest skłonne przypisywać dewiację. Zatem badania dewiacji kierują naszą uwagę na władze społeczną oraz znaczenie klasy społecznej. Na kształt norm społecznych silny wpływ ma społeczny podział władzy i przynależność klasowa.

Interpretacje zjawisk przestępczości i dewiacji

Można wyróżnić cztery perspektywy socjologiczne, które wywarły największy wpływ na socjologię dewiacji: teorię funkcjonalistyczną, teorię interakcjonistyczną, teorię konfliktu i teorię kontroli.

Interpretacje biologiczne - „typy kryminalistów”

Źródłem popełnianych przestępstw i zbrodni miały być cechy wrodzone sprawców. Typ kryminalistów można rozpoznać po pewnych cechach anatomicznych tj kształt czaszki i czoła, wielkość szczęki i długość ramion itp.

Interpretacje psychologiczne - „nienormalne stany psychiczne”

Podobnie jak interpretacje biologiczne, psychologiczne teorie przestępczości poszukują źródła dewiacji w jednostce, a nie w społeczeństwie. Nienormalne stany psychiczne mają charakter dziedziczny, mogą one predysponować jednostkę do popełniania przestępstw oraz odpowiadają za problemy wychowawcze. U niektórych wykształca się amoralna osobowość psychiczna. Psychopata jest wycofaną, pozbawioną emocji jednostką, która działa impulsywnie i rzadko kiedy ma poczucie winy. Zarówno biologiczne jak i psychologiczne teorie przestępczości zakładają, że dewiacja świadczy o tym, że „coś” złego dzieje się z jednostką, a nie w społeczeństwie W ich ujęciu przestępstwo jest skutkiem działania niezależnych od jednostki czynników, zakorzenionych w jej ciele bądź umyśle.

Socjologiczne teorie przestępczości i dewiacji

• Teorie funkcjonalistyczne

W świetle teorii funkcjonalistycznych przestępczość i dewiacja wynikają z napięć strukturalnych i braku społecznych mechanizmów moralnej regulacji zachowań.

Przestępczość a anomia

Pojęcie anomii wprowadził do socjologii Emile Durkheim, który uważał, że we współczesnych społeczeństwach upadają tradycyjne normy i wzory postępowania, a na ich miejsce nie pojawiają się nowe. Z anomią mamy do czynienia wtedy, gdy w danej dziedzinie życia społecznego brakuje jasnych wskazówek jak postępować. Durkheim traktował przestępczość i dewiację jak fakty społeczne, jedno i drugie uważał za nierozłączne elementy nowoczesnych społeczeństw. Wg Durkheima społeczeństwo potrzebuje dewiacji, gdyż spełnia ona dwie istotne funkcje. Pierwszą z nich jest adaptacja. Wprowadzając do społeczeństwa nowe idee i stawiając je wobec nowych wyzwań, dewiacja jest siłą innowacyjną. Po drugie pomaga ona utrzymać granicę oddzielającą zachowania „dobre” od „złych”. Poglądy Durkheima na przestępczość i dewiację spowodowały odejście od indywidualistycznych interpretacji przestępczości i skupienie uwagi na czynnikach społecznych. Marton zmodyfikował pojęcie anomii, przez którą rozumiał presję, pod jaka znajdują się jednostki, kiedy przyjęte normy kłócą się z rzeczywistością społeczną. Według Merona dewiacja jest zatem produktem ubocznym nierówności ekonomicznych i braku równości szans.

Subkultury

Późniejsi badacze wiązali dewiację grupami subkulturowymi, które przyjmują normy zachęcające do zachowań przestępczych lub je nagradzające. Główna przyczyną przestępczości są wewnętrzne sprzeczności społeczeństwa amerykańskiego. Często chłopcy pochodzący z niższej klasy robotniczej, rozgoryczeni swoja pozycją społeczną często jednoczą się tworząc subkultury przestępcze, takie jak gangi. Subkultury te odrzucają wartości klasy średniej, a na ich miejsce przyjmują normy buntu, jak przestępczość i inne akty nonkonformizmu

Teorie funkcjonalistyczne słusznie akcentują powiązania między konformizmem a dewiacją w różnych kontekstach społecznych.

• Teorie interakcjonistyczne

Socjologowie zajmujący się przestępczością i dewiacją w ramach tradycji interakcjonistyczne postrzegają dewiację jako wytwór społeczeństwa. Odrzucają oni istnienie typów działania, które byłoby „dewiacyjne” samo przez się.

Dewiacja wyuczona - zróżnicowane powiązania

Zachowań dewiacyjnych uczymy się w interakcjach z innymi. Pojęcie zróżnicowanych powiązań wywarło wpływ na wiele późniejszych prac interakcjonistów. W społeczeństwie, w którym występują różne subkultury, jedne środowiska społeczne sprzyjają podejmowaniu nielegalnych działań, inne zaś nie. Jednostki stają się przestępcami dlatego, że przestają osobami które wyznają przestępcze normy. Zachowania kryminalne w większości są wyuczone grupach pierwotnych, szczególnie w grupach rówieśniczych.

Teoria etykietowania

Jedną z najważniejszych perspektyw rozumienia przestępczości jest teoria etykietowania. W świetle tej teorii dewiacja jest procesem interakcji między dewiantami a niedewiantami. Kategorie dewiacji etykiety wyrażają strukturę władzy w społeczeństwie. Reguły, w kategoriach których definiowana jest dewiacja zostały w większości stworzone przez bogatych dla biednych, przez mężczyzn dla kobiet, przez starszych dla młodszych. Tożsamość dewiacyjna jest kształtowana przez etykietowanie, a nie dewiacyjne motywacje i zachowania. „Zachowanie dewiacyjne do zachowanie, któremu ludzie przypisują taka etykietkę”. O tym, że ktoś zostaje „dewiantem” nie decyduje zachowanie dewiacyjne. Działają tu procesy nie związane z samym zachowaniem, które maja ogromne znaczenie dla tego, czy tak się stanie, może mieć ubiór, sposób mówienia lub kraj, z którego jednostka pochodzi. Etykietowanie wpływa nie tylko na postrzeganie jednostki przez innych ale również na jej własne poczucie tożsamości. Dewiacja pierwotna to takie zachowania dewiacyjne jak np. naruszenie przepisów ruchu drogowego i ludzie zazwyczaj przymykają na na to oko. Z kolei dewiacja wtórna nazywa sytuacje w których jednostki godzą się etykietą i same uznają się za dewiantów. W takich przypadkach etykieta może stać się podstawą tożsamości jednostki i przyczyniać do utrwalenia lub wzmocnienia zachowań dewiacyjnych.

• Teorie konfliktu - „nowa kryminologia”

Teoretycy nowej kryminologii ujmują swoje analizy przestępczości i dewiacji w kategoriach struktury społecznej i dążenia klas panujących do zachowania władzy. Należy zwrócić uwagę, że przestępczość dotyczy wszystkich warstw społeczeństwa i należy ja rozumieć w kontekście nierówności i konfliktu interesów różnych grup społecznych.

Realizm nowej lewicy

Realizm nowej lewicy ukazuje, że zauważalny jest wzrost przestępczości, który jest faktem i obawy społeczeństwa z tym związane są uzasadnione. Realizm nowej lewicy wysunął „realistyczne” propozycje zmian w zakresie procedur nadzoru. Organy ścigania nie powinny opierać się na technikach „nadzoru wojskowego”, które odbierają im poparcie społeczne, ale raczej dostosować działania do oczekiwań poszczególnych społeczności.

• Teorie kontroli

Teoria kontroli zakłada, że przestępstwo jest wynikiem zachwiania równowagi między impulsami skłaniającymi do czynu przestępczego, a mechanizmem kontroli społecznej i fizycznej powstrzymującymi od takich czynów. Przyjmuje się tu raczej, że ludzie działają racjonalnie i że każdy, gdyby tylko miał ku temu sposobność, dokonywałby czynów dewiacyjnych. Wiele rodzajów przestępstw jest wynikiem „decyzji sytuacyjnych” - dana osoba widzi okazję i jest to wystarczająca motywacja. Niektórzy zwolennicy teorii kontroli uważają, że przyczyną wzrosty przestępczości jest zwiększenie możliwości uprawiania działalności przestępczej oraz mnogość jej potencjalnych celów w nowoczesnym społeczeństwie. Podstawa strategii działania jest idea ochrony potencjalnych obiektów przestępstw, czyli utrudnianie ich popełnienia przez bezpośrednią interwencję w potencjalne „sytuacje przestępcze”. Zwolennicy teorii kontroli twierdzą, że zamiast zmieniać zachowania przestępców, skuteczniej jest podejmować takie środki kontroli, które zmniejszają szanse przestępców do popełniania przestępstw.

Znaczenie socjologicznych teorii przestępczości jest dwojakie:

- słusznie podkreślają one ciągłość między zachowaniami kryminalnymi a „przyzwoitymi”. Konteksty, w których określone zachowania SA postrzegane jako przestępcze i niezgodne z prawem, bardzo się od siebie różnią

- w przypadku działań przestępczych ważny jest kontekst. Fundamentalny wpływ na to, czy ktoś zaangażuje się w działalność przestępczą i zostanie przestępcą ma jego socjalizacja i otoczenie społeczne

Struktura przestępczości w Wielkiej Brytanii

Społeczne grupy samopomocy

Upadek codziennych zasad życia społecznego znajduje bezpośrednie przełożenie na wzrost przestępczości. Drobniejsze przestępstwa i przejawy nieporządku społecznego sumują się, dając nową jakość. Jednym ze sposobów walki z tym zjawiskiem jest ścisła współpraca policji i mieszkańców na d poprawą standardów społecznych i kulturą współżycia, prowadzona za pomocą edukacji, perswazji i doradztwa, a nie zamykania w więzieniu. „Samopomoc społeczna” oznacza nie tylko wciągnięcie do działań obywatelki, ale też zmianę postawy policji. Nowa strategia zapobiegania przestępczości, a nie narzucania praworządności, może iść w parze z odnowieniem więzi policji ze społeczeństwem.

Przestępczość a młodzież

Analizy przestępczości wśród młodzieży nie jest oczywiste. Podczas gdy przestępstwo oznacza złamanie prawa, przestępczość nieletnich wiąże się często z zachowaniami, które ściśle rzecz ujmując, nie są przestępstwami. Zachowania antyspołeczne, subkultury i nonkonformizm młodych ludzi mogą być postrzegane jako zjawiska przestępcze, ale tak naprawdę nie są przestępstwami.

Przestępczość białych kołnierzyków

Pojęcie przestępczość białych kołnierzyków odnosi się do przestępstw popełnianych przez osoby dobrze sytuowane. Istnieje różnica między przestępczością białych kołnierzyków a przestępczością ludzi wpływowych. Przestępczość białych kołnierzyków dotyczy sytuacji wykorzystywania statusu klasowego lub zawodowego do prowadzenia nielegalnej działalności. Przestępczość ludzi wpływowych polega na korzystaniu z władzy jaką daje zajmowana pozycja w sposób niezgodny prawem na przykład przyjmowanie łapówek w zamian za określone przysługi. Władze traktują białych kołnierzyków bardziej wyrozumiale niż przestępstwa popełniane przez grupy uprzywilejowane, ale naraża ona społeczeństwo na olbrzymie koszta.

Przestępczość korporacyjna

Przestępczość korporacyjna odnosi się do typów przestępstw popełnianych przez wielkie koncerny. Wyróżnić można sześć rodzajów przestępstw związanych z działalnością wielkich przedsiębiorstw: przestępstwa administracyjne, przeciw środowisku naturalnemu, finansowe, przeciw prawu pracy, związane z produkcją oraz nieuczciwe praktyki handlowe.

Przestępczość zorganizowana

Przestępczość zorganizowana dotyczy działalności, która nosi znamiona zwykłej działalności gospodarcze, ale jest nielegalna. Przestępczość zorganizowana obejmuje między innymi przemyt, nielegalny hazard, handel narkotykami, prostytucje, kradzieże na dużą skalę, wymuszenia w zamian za ochronę. Często opiera się na stosowaniu bezpośredniej przemocy lub gróźb użycia przemocy.

Więzienia - sposób na walkę z przestępczością?

U podstaw nowoczesnego więziennictwa leży zasada „poprawy” jednostki i przygotowania jej do odgrywania właściwej i odpowiedniej roli w społeczeństwie po wyjściu na wolność. Uważa się też, że długie wyroki więzienia skutecznie odstraszają potencjalnych przestępców. Jednak zdaniem niektórych działaczy na rzecz reformy więziennictwa potrzebna jest zmiana systemu karnego na sprawiedliwość naprawczą. „Sprawiedliwość naprawcza” miałaby służyć podnoszeniu świadomości przestępców co do skutków ich działalności za pomocą „kar” odbywanych we własnym środowisku skazanego.

Zasięg przestępczości jest rzeczą trudną do ustalenia w każdym społeczeństwie, ponieważ nie wszystkie przestępstwa są zgłaszane policji. „Ciemna liczba” przestępstw niezarejestrowanych dotyczy przestępstw nie ujętych w oficjalnych statystykach

---