Renesans w Europie
Odrodzenie
Termin Odrodzenie, czyli Renesans pojawił się już w XV wieku. Oznacza epokę po średniowieczu (obejmuje okres od XV do połowy XVI wieku). Początkowo odnosił się do sztuki włoskiej, silnie nawiązującej do starożytności. Później rozszerzał się na całą kulturę europejską. Chodzi nie tylko o nawiązywanie do klasycznej kultury starożytnej, lecz także o ściśle z nią związany humanizm.
Humanizm (humanus = ludzki) - racjonalistyczny, w przeciwstawieniu do średniowiecznego teocentryzmu, prąd umysłowy (filozofia, literatura piękna, nauka), ukierunkowany na człowieka, na jego godność i wolność. Był jakby odkryciem na nowo człowieka. Człowiek w centrum uwagi. Humaniści z kultury klasycznej przejmowali ideały życiowe i sposób postępowania. Kładli nacisk na wykształcenie, na znajomość klasycznego języka greckiego i łacińskiego oraz hebrajskiego. Interesowali się też klasykami mądrości chrześcijańskiej, a nawet scholastyką.
Charakterystyczną cechą kultury Odrodzenia był indywidualizm i krytycyzm (była to reakcja na średniowieczną ascezę). Już u schyłku średniowiecza podupadł autorytet Kościoła (okres wielkiej schizmy zachodniej w Kościele 1378-1409). Wśród świeckich ujawniły się dążności emancypacyjne. Kryzys teologii. Humaniści krytycznie podejmowali nawet kwestie teologiczne (stwarzali warunki mającego nastąpić trwałego rozbicia w chrześcijaństwie zachodnim w czasach Reformacji). Gardzili sztuką średniowieczną (m.in. rycerską). Tworzyli własną literaturę i sztukę (naśladowali starożytnych mistrzów, a niejednokrotnie ich przewyższali).
Ważne wydarzenie - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga w 1445 lub 1456 r. Zastosowanie metalowej czcionki ruchomej pozwoliło na szerokie udostępnienie książki, a co za tym idzie rozpowszechniane były nowe idee. Ponadto tworzono ulotki, będące zwiastunami późniejszych czasopism. Rozwijała się poczta.
Humaniści zapoczątkowali epokę wielkich odkryć geograficznych i naukowych (przez ciekawość świata). Efekt-przewrót w stosunkach gospodarczych oraz w wielu dziedzinach wiedzy (zwłaszcza matematyce, fizyce, geografii, astronomii oraz w ogóle w naukach przyrodniczych i filozofii.
Mikołaj Kopernik - opracował teorię heliocentryczną (rozwinęli ją później Galileusz i Giordano Bruno).
1500r-powstaje pierwsze obserwatorium astronomiczne
Uniwersytety tracą na znaczeniu na rzecz różnego rodzaju klubów działających na dworach możnych. Na szeroką skale rozwija się mecenat.
Nowe idee upowszechniały się stopniowo, charakteryzowały się wielkim zróżnicowaniem. Był także humanizm protestancki i katolicki. Powstała nowa pedagogika i szkoła humanistyczna, której program określano za Cyceronem jako studia humanitatis.
Cele wychowania humanistycznego
Erazm z Rotterdamu (1467-1536) - bodaj najdobitniej wyrażał cele wychowania humanistycznego,
jego nazwisko niejako symbolizuje epokę renesansu. Napisał m.in. Pochwała głupoty, Rozmowy potoczne. W swoich dziełach mówi, że wychowanie powinno wdrażać do pobożności. Jednocześnie za zasadnicze i najważniejsze zadania wychowania uważa: zaszczepianie i dawanie gruntownego poznania nauk wyzwolonych, zaszczepianie niezależności myślenia i wdrażanie do powinności życia doczesnego, a także zaszczepianie form grzeczności (kultury bycia). Jest to więc częściowe odrodzenie greckiego ideału człowieka wolnego (niezależnego) i harmonijnie rozwiniętego duchowo
i fizycznie. Częściowo zaś zachowany jest chrześcijański ideał dążenia do zbawienia wiecznego.
Humanizm - prąd społecznie ograniczony (wyraża światopogląd raczej wąskiego kręgu ludzi wykształconych i obejmuje głównie dwory książęce oraz nowo rodzącą się warstwę zamożnego mieszczaństwa-burżuazję). Konkretnym wcieleniem ideału humanistycznego staje się dworzanin.
Dworzanina uczono prawa i retoryki - bo prowadził sprawy publiczne; języków - aby mógł odczuć i zasmakować w pięknie literatury grecko-rzymskiej; układania poezji i gry na instrumentach muzycznych - aby miał własna przyjemność i cieszył się wzięciem wśród innych „ogładzonych”; pływania, jazdy konnej i fechtunku - bo przecież miał być dowódcą chorągwi w czasie wojny.
Gimnazja i kolegia humanistyczne
Renesans na południe od Alp (humanizm włoski) miał wydźwięk bardziej estetyczny (wielki rozwój sztuk), na północy zaś - bardziej moralizujący i naukowy. Wiązało się to z wielkim ruchem reformacji i rygoryzmem protestanckim oraz z kolei z katolicką kontrreformacją.
We Włoszech już w XV w. działają pedagogowie i szkoły w duchu humanizmu. Szkoła w Mantui tzw. Dom radości (założona i prowadzona przez Vittorina de Feltre). Szkoła umieszczona w parku. Karę cielesna wykluczono z wychowania. Rozwijano samodzielność uczniów, zachęcano do pełnego rozwoju ich osobowości przez studiowanie klasyków oraz kształcenie moralne i fizyczne. Do szkoły dopuszczano także dziewczęta. Obok uczniów kilkunastoletnich (wywodzących się zarówno z rodzin szlacheckich, książęcych, jak i biedoty) byli też ludzie w średnim wieku.
Wzorce łacińskich szkół humanistycznych tworzą Niemcy: Melanchton i Sturm.
Philips Melanchton (1497-1560) - współpracownik Marcina Lutra i przyjaciel Erazma z Rotterdamu, wyznawca nowych prądów, profesor uniwersytetu w Wittenberdze-dokonuje reformy szkolnictwa wyższego w duchu humanizmu.
Wzorcem staje się zreformowana akademia w Wittenberdze, gdzie powstają nowe katedry: j.hebrajskiego i j.greckiego; poszerzane są wszystkie wydziały i zaczyna działać pedagogium (studium przygotowawcze do uniwersytetu). Melanchton przełożył Arystotelesa na łacinę. Działalność M. zyskała mu miano „wychowawcy Niemiec”.
Johannes Sturm (1507-1589) - luteranin, znawca Cycerona, założył w Strasburgu gimnazjum w 1538r (pierwowzór nowego typu szkoły średniej humanistycznej). Był rektorem tej szkoły ponad 40 lat. Swój ideał wychowawczy określał słowami samiens atque eloquens pietas (pobożność znajdująca wyraz w mądrości i pięknej wymowie).
Program gimnazjum opierał się na nauczaniu jezyków klasycznych (do szkolnictwa zaczyna wchodzić oprócz dotychczasowej łaciny-j.grecki) i retoryki. Nie obejmował j. ojczystego, nie liczył się z praktyką życiową.
Szkolnictwo jezuicki rozwinęło się w całej Europie, szczególnie w XVII i XVIII wieku. Nastawione na kształcenie młodzieży zwłaszcza z wyższych warstw społecznych.
Klaudiusz Akwawiwa- generał zakonu, w 1599r w regulatywach noszących tytuł Plan i urządzenie nauk w Towarzystwie Jezusowym uporządkował w najdrobniejszych szczegółach organizacje szkół jezuickich (jednolitą dla wszystkich krajów).
Gimnazja i kolegia humanistyczne - zarówno protestanckie, jak i katolickie, jedne i drugie często na wysokim poziomie - odgrywały znaczącą rolę kulturalną: szerzyły wiedzę o coraz szybszym postępie w zakresie różnych nauk i wpływały pozytywnie na poziom kultury szerokich kręgów społeczeństwa ówczesnej Europy.
Erazm z Rotterdamu (1466-1536)
Okres jego wczesnej młodości jest słabo znany. Wiadomo, że przez pewien czas był wychowankiem w Szkole Braci Wspólnego Życia w Deventer. Pod wpływem opiekunów wstąpił do zakonu augustianów i przyjął w 1492 święcenia kapłańskie. Studia teologiczne w Paryżu i Leuven. Funkcji kapłańskich nie spełniał. Był humanistą i kosmopolitą. Z katolicyzmem otwarcie nie zrywał. Był jednym z najważniejszych promotorów reformy Kościoła. Żył i działał w kilku krajach. Umarł w Brukseli. Największy humanista, geniusz dialogu. Dużo pisał. Zdobył wielką sławę pisarza i reformatora. Drwił ze scholastyki i teologii scholastycznej. Uznawał jednak autorytet Kościoła. Do dogmatów i sakramentów nie przywiązywał wielkiej wagi. W sporach religijnych chciał pozostać neutralny. Ideałem Erazma był chrześcijanin wykształcony, a nie pobożny. Biblia powinna być powszechnie dostępna, a duchowni nie mają prawa narzucać innym jej interpretacji. Nie widział różnicy między duchownymi i świeckimi. Był platonikiem.
Każde jego dzieło zawierało wskazówki pedagogiczne i dydaktyczne. Napisał traktat O sposobie studiów, dzieło O wychowaniu księcia. W tym drugim przedstawił typowo niderlandzki program kształcenia księcia, który powinien dbać o zachowanie pokoju, o budowę hal handlowych, mostów, dróg oraz o osuszanie bagien (wszystko, co potrzebne do rozwoju północnych Niderlandów). Napisał też Rozmówki dla dzieci, a w rozprawie Przeciwko barbarzyńcom zaatakował wychowanie średniowieczne. Za cel kształcenia i wychowania uważał umiejętność wygłaszania mów. Aby być mistrzem wymowy trzeba znać łacinę i grekę klasyczną, której należało uczyć w szkole. Od nauczycieli wymagał wysokich kwalifikacji oraz łagodnego postępowania z wychowankami. Dzieło
O wytworności obyczajów chłopięcych dotyczyło zwłaszcza eleganckiego i grzecznego zachowania się. Erazm zajął się problemem wychowania dziewcząt. Powinny uczyć się prac ręcznych, ale też w pewnym stopniu zdobywać wykształcenie umysłowe. Pedagogika Erazma miała charakter arystokratyczny. Dążył do zespolenia kultury klasycznej z chrześcijaństwem. Napisał Pochwałę głupoty (była to satyra na stosunki panujące w papieskim Rzymie, na ciemnotę i zabobon, dzieło przyniosło mu sławę europejską, nawet wykorzystywane jako podręcznik). Wpływ Erazma na kształtowanie się kultury humanistycznej w Europie był bardzo duży i wielostronny. Był też duży w dziedzinie wychowania, zwłaszcza w propagowaniu edukacji w duchu tolerancji i dobrych obyczajów.
Jan Ludwik Vives (1492-1540)
Przyjaciel Erazma, uchodził za twórcę pedagogiki nowożytnej. Dużo podróżował. Wychowawca córki Katarzyny Aragońskiej (pierwszej żony Henryka VIII).Później wrócił do południowych Niderlandów. Tam zajmował się pracą nauczycielską i publikował swoje dzieła na temat wychowania. Był przede wszystkim pisarzem pedagogicznym. Był zwolennikiem edukacji szkolnej dziewcząt, co wyraził w dziele Pt. De institutione feminae christianae (O kształceniu kobiety chrześcijańskiej), ale według tradycyjnych wzorców. Zwracał uwagę na higienę uczniów, czemu miały służyć zabawy i wychowanie fizyczne oraz usytuowanie szkoły (w okolicy sprzyjającej zdrowiu i w otoczeniu moralnym).
Jego dzieło Pt. O duszy i życiu było pierwszym traktatem psychologii empirycznej. W programie nauczania naczelne miejsce zajęła łacina, a dalej greka. Nie lekceważył języka ojczystego, historii i nauk przyrodniczych. Za jedyną prawdziwą metodę naukową uważał indukcję i doświadczenie. Kształcić należy tylko młodzież uzdolnioną (nauczanie ma być zgodne z kierunkiem uzdolnień). Nie należy uczniom podawać gotowych reguł ale kierować nimi tak by sami do nich doszli. Przyrody uczyć z obserwacji, a poetyki na podstawie tekstów klasycznych. Stawiał wysokie wymagania nauczycielom (szeroka wiedza, ale też talent pedagogiczny, moralność nienaganna i godna naśladowania). Postulował indywidualne traktowanie wychowanków oraz okresowe konferencje nauczycieli danej szkoły w celu wymiany doświadczeń pedagogicznych. Kładł nacisk na rozwój szkół miejskich (szkoły powinny być nadzorowane przez państwo). Charakterystyczna cechą jego pedagogiki była dbałość zarówno o fizyczny, jak i duchowy rozwój dziecka.
Angielska myśl humanistyczna
W Anglii, w XV i XVI wieku do dużego znaczenia dochodzi mieszczaństwo. Rozwój rzemiosła i handlu, wzrost dobrobytu i zaludnienia rodzi zapotrzebowanie na naukę i szkoły. Dla reformy szkolnictwa w Anglii duże znaczenie miały także wpływy włoskie i niderlandzkie. Z punktu widzenia twórczości pedagogicznej na szczególną uwagę zasługują poglądy Johna Coleta, Tomasza Morusa i Tomasza Elyota.
John Colet (1466-1519)
Podjął pierwszą próbę reformy szkolnej w Anglii w duchu humanizmu. Profesor w Oksfordzie. Przyjaciel Erazma. Pod jego wpływem oraz za przykładem Braci Wspólnego Życia zreformował szkołę przy katedrze św. Pawła w Londynie. Colet mniej zwracał uwagę na perfekcjonizm w łacinie (choć tego języka nie zaniedbywał). Kładł większy nacisk an problemy ogólnoludzkie. Podzielił szkołę na trzy klasy. Do szkoły przyjmował wszystkich chłopców niezależnie od ich pochodzenia stanowego, jeśli umieli czytać i pisać po angielsku i po łacinie. Do zreformowanej szkoły wprowadził nowe podręczniki, w których opracowaniu brał udział sam Erazm z Rotterdamu. W szkole przygotowywano również chłopców do czynnego udziału w życiu społecznym. Wprowadził do programu szkolnego sport. Jego reforma wywołała opozycję wśród konserwatywnego duchowieństwa angielskiego, jednak nie zdołano jej zamknąć.
Tomasz Morus (More 1478-1535)
Syn prawnika londyńskiego. Był wybitnym prawnikiem i humanistą. Poniósł śmierć za swe przekonania katolickie, a Kościół uznał go za świętego męczennika. Wszechstronnie utalentowany.
W jego domu w Londynie miejsce spotkań najwybitniejszych humanistów angielskich i obcych (np. Erazm, Vives). W 1516 r. ukazało się pierwsze wydanie napisanej przez niego po łacinie Utopii (o najlepszym stanie państwa i o nowej wyspie Utopii), będącej arcydziełem ówczesnego piśmiennictwa. Książka zdobyła rozgłos i zapoczątkował nowy gatunek literacki tzw. Utopii. Później tłumaczona na wiele języków. Morus przedstawił w niej model innego ustroju społecznego opartego na sprawiedliwości, dlatego nazywano go ojcem socjalizmu utopijnego. W opisie fikcyjnego państwa na wyspie Utopii nawiązuje do dzieła Platona Rzeczpospolita. Przeciwnik własności prywatnej, głosił powszechny obowiązek pracy. Na wyspie Utopii od pracy zwolnieni tylko starcy, chorzy i dzieci. Wszyscy zdolni zajmowali się rolnictwem oraz indywidualnie wybranym rzemiosłem. Pieniądz nie istniał. Handel wymienny. Praca-źródłem dobrobytu mieszkańców. Wychowaniem na wyspie zajmowali się rodzice i szkoły. Podobną funkcję miały inne instytucje społeczne, szczególnie prawo. System powszechnej oświaty elementarnej jednakowy dla obu płci. Celem wychowania- ukształtowanie moralności i wyrobienie zamiłowania do pracy. Wpajano zasadę cnotliwego życia (zgodnego z naturą). Wychowanie również wojskowe. Na wzór starożytnych Greków Morus przedstawił na wyspie Utopii taki system wychowania szkolnego, który zapewniał wszechstronny rozwój zarówno sił fizycznych, jak i duchowych człowieka.
Nauka szkolna odbywała się w języku ojczystym. Wiedzę ogólną uczniowie zdobywali wedle zmodernizowanego programu trivium i quadrivium. Bardziej jednak kładziono nacisk na nauki ścisłe (quadrivium). Dotyczyło to nauczania powszechnego. Wykształcenie wyższe mieli zdobywać tylko najzdolniejsi, wybrani przez wszystkich dorosłych w tajnym głosowaniu. Byli oni zwolnieni od prac fizycznych. W przyszłości mieli zająć kierownicze stanowiska w państwie. W systemie wychowawczym Utopii dużą rolę odgrywała religia. W stosunkach religijnych istniała jednak daleko posunięta tolerancja.
Morus równorzędnie traktował chłopców i dziewczęta. Głosił tezę o przyrodzonej dobroci człowieka. Wywarł wpływ na późniejszych pisarzy.
Tomasz Eliot (1490-1546)
Był znanym pisarzem angielskim. Jego pedagogika jest już jednak bardziej arystokratyczna. Elyot sprzeciwiał się egalitaryzmowi wychowawczemu Tomasza Morusa. Był przeciwny szerokiemu zakresowi edukacji kobiet, sprowadzając go do nauki tańca. Entuzjazmował się literaturą starożytną grecką i rzymską, choć doceniał też j. angielski, w którym sam pisał. Do wychowania podchodził praktycznie. Krajem rządzi arystokracja i to przede wszystkim jej potrzebne jest odpowiednie wychowanie i wykształcenie. W swojej książce pt. Księga zwana gubernatorem podkreśla duże znaczenie wychowania moralnego przyszłych dostojników państwowych. Kładzie nacisk na dobrą znajomość łaciny klasycznej (używanej w urzędach i dyplomacji). Stara się ułatwić naukę łaciny i greki. Po opanowaniu łaciny radzi przejść do nauki logiki, retoryki, filozofii i etyki już w j. angielskim. Kładzie nacisk na wychowanie fizyczne (strzelanie z łuku, taniec). Uważał, że chłopców z arystokracji winno się również uczyć rzemiosła, które może zaspokoić indywidualne ich zainteresowania i równocześnie może być użyteczne społecznie.
Francuska myśl humanistyczna
Do Francji humanizm dotarł z opóźnieniem (przez wojne stuletnią w Anglii). Król Franciszek I zachwycony pięknem humanizmu włoskiego ufundował w Paryżu Kolegium Królewskie (College Rogal), czyli kolegium trzech języków, nazwane później Kolegium Francuskim (College de France).
Do czołowych przedstawicieli pedagogiki humanistycznej we Francji należy zaliczyć Franciszka Rabelais i Michała Montaigne.
Franciszek Rabelais (ok. 1495-1553)
Duchowny, najpierw franciszkanin, potem benedyktyn, a wreszcie ksiądz świecki. Następnie prowadził życie człowieka świeckiego, podróżując od miasta do miasta. Był samoukiem, znawcą literatury starożytnej rzymskiej i greckiej. Doskonale orientował się w prawie rzymskim i naukach przyrodniczych oraz w medycynie. Jako lekarz w szpitalu w Lyonie, zdobył duży rozgłos. Nie był zawodowym pedagogiem. Autor dzieła pt. Gargantua i Pantagruel , w którym ostro i rubasznie zaatakował scholastyczne metody wychowania (książę Gargantua) i dał obraz nowego wychowania humanistycznego (jego syn Pantagruel). Zwolennik wychowania i kształcenia indywidualnego.
W dziedzinie wychowania fizycznego postulował różnego rodzaju sport, a w zakresie wychowania moralnego uznawał zasadę: postępować zgodnie z naturą. Marzył o idealnym społeczeństwie humanistycznym. Krytykował niektóre praktyki religijne. Występował przeciwko zakonom. Wiele jego wypowiedzi budziło zastrzeżenia ze strony Kościoła. Doceniał jednak wychowanie religijne.
Cechował go encyklopedyzm. Uważał, że należy uczyć wszystkich nauk, przede wszystkim języków starożytnych: łaciny, greki, hebrajskiego, chaldejskiego, których znajomość jest konieczna do studiów nad Biblią oraz języka arabskiego. Oprócz języków przedmiotem nauczania winna być historia, arytmetyka oraz nauki przyrodnicze: astronomia, botanika, zoologia, mineralogia i nauka o człowieku.
Wiedzę należy czerpać z doświadczenia i literatury starożytnej. Uczeń powinien także śledzić prace rzemieślników i aptekarzy. Przeznaczył na naukę 8 godzin dziennie. Proces nauczania winien przebiegać w atmosferze przyjemnej, rozbudzającej zainteresowania ucznia.
Michał Montaigne (1533-1592)
Wybitny przedstawiciel pedagogiki późnego humanizmu i początków realizmu we Francji. Pochodził z arystokratycznej rodziny francusko-hiszpańskiej. Już w domu biegle opanował język łaciński. Studiował prawo. Dużo podróżował. Napisał dzieło pt. Essais (Próby), przetłumaczone później na wiele języków. W książce tej zajął się krytycznie różnymi problemami politycznymi, obyczajowymi i religijnymi oraz sprawami edukacji. Zwolennik wychowania domowego, indywidualnego. Potępiał encyklopedyzm. Wysuwał własny, bardziej zgodny z naturą, program wychowania i kształcenia szlachcica, dworaka, kawalera. Sprzeciwiał się kształceniu kobiet. Uważał, że wiedzę należy czerpać nie tylko z książek, lecz również z obserwacji i doświadczenia. Sprzeciwiał się nadużywaniu dialektyki, rozumianej jako logika. Ostro krytykował szkołę humanistyczną, która ćwiczyła pamięć lecz nie uczyła samodzielnego myślenia. Łączył wychowanie fizyczne z moralnym i intelektualnym. Postulował doskonałe opanowanie języka łacińskiego, francuskiego i włoskiego. Przeciwnik nauczania pamięciowego. Głosił zasady tolerancji religijnej. Uważał, że sama wiedza nie pozwala jeszcze na odkrycie prawdy, jest względna. Jego zdaniem wychowanie winno prowadzić do ukształtowania człowieka mądrego, praktycznego i moralnego.
Piotr Ramus (1515-1572)
Filozof, matematyk, profesor Sarbony i College de France, krytyk Arystotelesa i scholastyki, a nawet humanistów za ich zbyt daleko idącą uległość wobec myślicieli starożytnych. Dążył do reformy uniwersytetu paryskiego. Postulował zniesienie w nim systemu beneficjalnego i wprowadzenie stałej pensji dla profesorów. Potępiał prowadzenie lekcji przez często źle przygotowanych i źle opłacanych zastępców profesorów. Domagał się wykładów matematyki i nauk przyrodniczych na Sarbonie oraz języka francuskiego jako wykładowego. Studia uniwersyteckie powinny mieć charakter użyteczny, praktyczny.
Renesans (Wychowanie i szkolnictwo w epoce odrodzenia i humanizmu)
Co to jest odrodzenie i humanizm?
XV do połowy XVI wiek, epoka po średniowieczu. Na początku odnosił się do sztuki włoskiej quattrocenta (XV) silnie nawiązującej do starożytności. Z czasem to pojęcie rozszerzyło się na cała kulturę europejską, (XIV do XVI w.) a Polsce do I połowy XVII wieku. Kultura ta bazowała na kulturze Grecji i Rzymu.
Humanizm - racjonalistyczny prąd umysłowy, ukierunkowany na człowieka, na jego godność
i wolność. Obejmuje filozofię, literaturę piękna i naukę. łac. humanus - ludzki. Człowiek był w centrum uwagi, nie Bóg. Humaniści kładli nacisk na naukę, szczególnie języków greckiego, hebrajskiego i łacińskiego.
Cechy odrodzenia to indywidualizm i krytycyzm, autorytet Kościoła zaczął upadać, (schizma Zachodnia w Kościele 1378 - 1409). Humaniści pogardzali sztuką średniowiecza, podchodzili do nich krytycznie i tworzyli własną literaturę z wzorców starożytnych.
Jan Gutenberg - 1445 r. , wynalezienie druku, powszechne udostępnienie książki, przez co upowszechniła się myśl humanistyczna. Książka drukowana stała się ważnym elementem kształcenia, mógł czytać każdy kto umiał czytać. Powszechne były również ulotki.
Humaniści cechowali się wielkimi odkryciami geograficznymi oraz naukowymi to powodowało przewrót w stosunkach gospodarczych i w naukach przyrodniczych oraz filozofii.
Mikołaj Kopernik - opracował teorię heliocentryczną, 1500 powstało pierwsze obserwatorium astronomiczne.
Uniwersytety straciły swoje znaczenie, rozwijały się teraz kluby działające na dworach. Na szeroką skalę rozwijał się mecenat, najpierw w Italii. W okresie humanizmu powstała nowa pedagogika
i szkoła humanistyczna, której program określano za Cyceronem jako studia humanitatis.
Italia. Początki humanistycznej myśli pedagogicznej. Szkoły dworskie.
Dante Alighieri - 1265 - 1321 wprowadził język włoski do literatury, uważany za geniusza literackiego.
Franciszek Petrarka - rozwinął nowy kierunek w Itali
Giovanni Boccaccio - autor Dekamerona
Mikołaj Machiavelli - kierunek humanistyczny zapoczątkował w polityce, doktryna polityki bez skrupułów , czyli makiawelizm
Głównymi ośrodkami humanizmu stały się bogate miasta włoskie, zwłaszcza Florencja Medyceuszów. Italia słynęła z architektury, malarstwa i rzeźby renesansowej. Od XIII wieku rozwijało się szkolnictwo niezależne od Kościoła, kształciła się tam całą młodzież mieszczańska w takich miastach jak : Florencja, Mediolan, Ferrarra, znajomość pisma stała się powszechna.
Medyceusze w 1348 założyli pierwszy miejski Uniwersytet we Florencji, stał się siedliskiem kultury humanistycznej. Sto lat później 1438 Kosma Medyceusz założył we Florencji Akademię Platońską. W wielu miastach włoskich powstawały biblioteki.
Humanizm włoski wypracował nową pedagogikę, kładł nacisk na odpowiednie przygotowanie nauczyciela, a za ideał wychowania przyjęto grecką kalokagathię. Wprowadzono do szkoły atmosferę życzliwości i sympatii.
Vittorino da Feltre - najwybitniejszy pedagog włoski, wszechstronnie wykształcony, surowy moralnie. Prowadził szkołę, która miała cechy Akademii rycerskiej. Była przeznaczona dla rodziny książęcej Gonzagów.( był na ich dworze). Wprowadził ćwiczenia fizyczne oraz zabawy na świeżym powietrzu. Uwzględniał zdolności indywidualne uczniów. Kładł duży nacisk na ćwiczenia pisemne. W szkole realizował program trifium i quatriwium uzupełniony filozofią według Platona i Arystotelesa, językiem greckim i kulturą starożytną. Uczył też matematyki i przyrody. Wychowanie religijne i moralne. Łączył naukę z zabawą. Opracował tabelaryczny plan zajęć, pobudzał ambicję wychowanków, kary fizyczne ograniczył do minimum. Nazwał swoją szkołę domem rozrywki czyli casa giocosa. Uczył dobrym manier, wyrażania się. Starał się wychować dobrego człowieka.
Pierwszy traktat pedagogiczny napisał Piotr Paweł Vergerio . Traktat nazywał się O szlachetnych obyczajach i studiach wyzwolonych. Był profesorem uniwersytetów w Bolonii,
Padwie i Rzymie. Krytykował wychowanie klasztorne, wzorował się na filozofii Platona. Celem wychowania był obywatel polityk przygotowany także do służby wojskowej, w jego programie dominowała filozofia moralna i retoryka, ale również historia, poezja i śpiew oraz arytmetyka, geometria i nauki przyrodnicze. Każdy chłopiec winien uczyć się wszystkiego.
Leonardo Bruni - napisał Rozprawka o studiach i naukach , uważał że łaciny należy uczyć na podstawie dzieł Cycerona. Liwiusza i Salustiusza.
E.S. Piccolominii - Traktat o wychowaniu dzieci, dużą wagę przywiązywał do wychowania fizycznego.
Maffeo Vegio - napisał 6 ksiąg o wychowaniu dzieci łączył pierwiastki starożytne z chrześcijańskimi, był przeciwnikiem kar cielesnych, radził rozwijać ambicję dzieci, według niego w 7 roku życia dziecko powinno zacząć uczyć się w szkole, rodzice powinni utrzymywać bliski kontakt z nauczycielami, ważne było wychowanie moralne, zwrócił uwagę na potrzebę kształcenia dziewcząt.
Lorenzo Valli - poprzednik Erazma z Roterdamu, autor dzieła O wytworności języka łacińskiego zalecał studiowanie Cycerona, Owidiusza, duży nacisk kładł na stylistykę, wzorem był dla niego Cyceron i krytycznie odnosił się do Arystotelesa i św. Tomasza. Zapoczątkował nowy kierunek
w rozwoju szkoły humanistycznej, oparty wyłącznie na języku łacińskim.
Szkoły Braci Wspólnego Życia. Niderlandzka myśl pedagogiczna.
Bracia Wspólnego Życia - odegrali dużą rolę w rozwoju szkół średnich i łacińskich, inspiratorem ruchu był niderlandzki mistyk i kaznodzieja ludowy diakon Gerard Groot. A założycielem jego uczeń ksiądz Florent Radewijns z Dewenter. Bracia stanowili zgromadzenie księży i świeckich, byli niepojeni przez inkwizycję, wynajmowali się jako nauczyciele w szkołach miejskich, zajmowali się kopiowaniem książek a później drukarstwem, głosili nową pobożność( devotio moderna). Byli rozczarowani scholastyką. Nowa pobożność polegała na odwróceniu się od świata, kontemplacji, obcowaniu z Bogiem i na naśladowaniu Chrystusa. Najsłynniejsze dzieło dotyczące nowej pobożności napisał Tomas Hemerken „O naśladowaniu Chrystusa”. Uchodzi ono za arcydzieło pedagogiki religijnej.
Bracia łączyli „nową pobożność” z humanizmem. Rozwinęli swą działalność głównie w krajach germańskich. Ze szkoły tradycyjnej Bracia usunęli ich zdaniem nieprzydatne przedmioty takie jak: dysputy, astronomię, elementy medycyny. Uczono łaciny klasycznej. Podstawą nauki religii był Nowy Testament. Założyli szkołę w Zwolle (XVw.) gdzie Jan Cele wprowadził podział uczniów języka łacińskiego na klasy. Wprowadzili zasadę, że każdy uczeń ma posiadać własny podręcznik, dlatego założyli drukarnię. Ze szkoły Braci wyszedł m.in. Erazm z Rotterdamu
Erazm z Rotterdamu(1466-1536)- Był wychowankiem Aleksandra Hegiusa w szkole Braci Wspólnego Życia w Deventer. Wstąpił do zakonu augustianów i przyjął w 1492 roku święcenia. Odbył studia teologiczne w Paryżu i Leuven. W Cambridge otrzymał w 1506r. doktorat z teologii. Był humanistą i kosmopolitą. Promował reformę w Kościele. Opuścił zakon i żył jako ksiądz świecki. Przebywał m.in. w Paryżu, Brukseli, zwiedził Italię i papieski Rzym, gdzie przyjrzał się bliżej życiu dostojników kościelnych. Będąc w Anglii poznał humanistę profesora Johna Coleta (profesor Nowego Testamentu w Oksfordzie) oraz Tomasza Morusa. Umarł w Bazylei. Zdobył sławę pisarza i wybitnego humanisty. Erazm drwił ze scholastyki, uznawał autorytet Kościoła, ale nie był pewien czy znajduje się w nim prawda. Twierdził, że skoro niewiadomo gdzie jest prawda to należy dyskutować z innowiercami, a nie prześladować ich. W sporach religijnych chciał pozostać neutralny, został nazwany „człowiekiem środka”.
Ideałem wychowawczym Erazma był chrześcijanin wykształcony, a nie pobożny. Sądził, że Biblia powinna być powszechnie dostępna. Duchowni nie mają prawa narzucać jej interpretacji. Nie widział różnicy między duchownymi a świeckimi. Korzystał głównie z dzieł Platona, ale też Arystotelesa, Seneki, Plutarcha i Kwintyliana. Głosił „nową teologię”, którą nazwał „filozofią chrześcijańska”.
Dzieła Erazma nasycone były wskazówkami dydaktycznymi i pedagogicznymi. Kilka traktatów poświęcił wyłącznie wychowaniu np. „O pisaniu listów”, „O sposobie studiów”, „O wychowaniu księcia chrześcijańskiego”.
W 1518r. napisał „Rozmowy potoczne”, a w swojej rozprawie „Przeciwko barbarzyńcom” zaatakował szkolnictwo średniowieczne. Duże znaczenie wychowawcze miał jego zestaw przysłów (Adagiorum collectanea). Poglądy pedagogiczne Erazma są widoczne m.in. w jego dziełach „ O wczesnym rozpoczynaniu kształcenia chłopców” i „O wytworności obyczajów chłopięcych”. Dotyczyły one „dobrego wychowania”- prawidłowego zachowania, manier, itp.
Erazm był zwolennikiem edukacji indywidualnej, domowej. Za cel wykształcenia uważał umiejętność wygłaszania mów. Sądził, że studia literackie czynią człowieka człowiekiem, a język jest matką nauk. Aby stać się mistrzem mowy trzeba znać łacinę i grekę klasyczną (nauka przez konwersacje). Na poziomie średnim podstawą kształcenia powinna być łacina i greka. Uważał, że nauczanie historii, geografii, astronomii, architektury, rolnictwa ma sens tylko jeśli służy lepszemu zrozumieniu tekstu literackiego.
Zajął się też problemem wychowania dziewcząt. Powinny one uczyć się prac ręcznych oraz zdobywać wykształcenie umysłowe, ale nie wyższe. Kobieta nie powinna być uczoną, lecz żoną, matką lub zakonnicą.
Pedagogika Erazma miała charakter arystokratyczny. Dążył on do zespolenia czystej kultury klasycznej z czystym chrześcijaństwem. Erazm był człowiekiem pokoju. Chrześcijanin powinien być wychowywany zgodnie z trzema cnotami: niewinność, miłość, cierpliwość. Napisał w 1509r. (wydane w 1511) „Pochwałę głupoty”. Była to satyra opisująca sytuację panującą w papieskim Rzymie. Był to manifest odnowy chrześcijaństwa. Erazm zyskał dzięki temu sławę.
Jan Ludwik Vives(1492- 1540)- urodził się w mieszczańskiej rodzinie pochodzenia żydowskiego w Walencji. Tam też studiował. Później studiował także w Paryżu. Był profesorem w Leuven i w Oksfordzie. Oprócz łaciny i greki znał też hiszpański, francuski, włoski, flamandzki, angielski. Pracował jako nauczyciel prywatny. Był wychowawcą córki Katarzyny Aragońskiej.
Był przedstawicielem moralnego teologicznego i filozoficznego humanizmu północnego, który różnił się od estetycznego i literackiego humanizmu włoskiego. Vives był głównie pisarzem pedagogicznym. Zasłużył na miano „Apostoła pokoju”, ponieważ dożył do bezkonfliktowego regulowania sporów religijnych. Cechował go rygoryzm religijny i moralny. W wychowaniu kładł nacisk na rozumna pobożność. Interesowały go problemy psychologii, jako podstawy wychowania i kształcenia. Jego dzieło „ O duszy i życiu” było pierwszym traktatem o psychologii empirycznej. Był zwolennikiem edukacji szkolnej dziewcząt co wyraził w dziele „ O kształceniu kobiety chrześcijańskiej”. Zwracał uwagę na odpowiednią higienę uczniów. Szkoła miała znajdować się poza zgiełkiem miejskim w miejscu bezpiecznym moralnie i zasobnym w żywność. W traktacie „ O podawaniu umiejętności” opowiadał się za zmodyfikowanym programem szkoły humanistycznej. Naczelne miejsce miała zajmować łacina. Nawoływał do tworzeni szkół językowych: łaciny, greki, hebrajskiego, arabskiego. Język odróżnia przecież człowieka od zwierzęcia i jest podstawowym narzędziem uczenia się. Na pierwszym miejscu powinna być łacina, a na drugim greka.
Edukacja dzieci na stopniu początkowym powinna trwać od 7. do 15. roku życia z uwzględnieniem indywidualnych zdolności. W kształceniu duże znaczenie miała łacina, greka, język ojczysty, ale także inne języki narodowe. Kształcić należy tylko młodzież zdolną. Szczegółowo analizował on metody uczenia się od elementów aż do edukacji uniwersyteckiej. Podkreślał znaczenie wzroku i słuchu podczas uczenia się oraz takich pomocy jak np. słownik. Twierdził, że uczniowie do pewnych reguł powinni dochodzić sami w sposób krytyczny. Retoryki radził nauczać na podstawie teksów klasycznych. Natomiast w nauce logiki ważne jest odkrywanie prawdy, Anie zbędne dysputy. Po zakończeniu kształcenia formalnego należy przejść do kształcenia rzeczowego. Vives podkreślał potrzebę nauczania historii, matematyki i nauk przyrodniczych. Nauka historii posiada sens moralny. Indukcja i doświadczenie to jedyne metody naukowe (należy je stosować w nauczaniu).
Stawiał nauczycielom duże wymagania, mieli oni być opłacani z kasy publicznej. Powinni oni być skromni, mieć wiedzę oraz talent pedagogiczny. Nauczyciel powinien być cierpliwy, „zręczny i biegły w nauczaniu”. Powinien postępować z uczniami tak jakby był ich ojcem, a nie druhem. Moralność nauczyciela powinna być godna naśladowania. Każda gmina powinna mieć własną szkołę. Vives postulował okresowe konferencje nauczycieli, aby mogli oni wymieniać się doświadczeniami. Kładł nacisk na rozwój szkół miejskich.
Charakterystyczną cechą jego pedagogiki była dbałość o rozwój fizyczny i duchowy dziecka. Nazwano go „ojcem nowoczesnej pedagogiki”. Wywarł wpływ na takich myślicieli jak Kartezjusz, Komeński, Andrzej Frycz Modrzewski, itd.
4. Odmienność angielskiej myśli pedagogicznej.
Rozwój rzemiosła i handlu oraz ogólny wzrost zaludnienia w Anglii zwiększył zapotrzebowanie na naukę i szkoły. Dla reformy szkolnictwa duże znaczenie miał humanizm północny.
Johan Colet (1466- 1519)- studiował na Oksfordzie, przyjaciel Erazma z Rotterdamu. Zreformował szkołę przy katedrze św. Pawła w Londynie. Mniej uwagi zwracał na perfekcjonizm w łacinie. Podzielił szkołę na trzy klasy. Przyjmowali do niej chłopców niezależnie od pochodzenia, którzy umieli czytać i pisać pa angielsku i po łacinie. Wprowadził w program szkoły sport.
Tomasz Morus (More 1478-1535)- syn prawnika londyńskiego. Wybitny prawnik i humanista. Zajmował najwyższe stanowisko państwowe, za swe przekonania katolickie poniósł śmierć (męczennik). Przez pewien czas przebywał w klasztorze kartuzów w Londynie. Był wzorem męża, ojca oraz człowiekiem wszechstronnie utalentowanym. Jego dom w Londynie stał się miejscem spotkań wybitnych humanistów. W jego domu odbywały się dysputy uczonych.
W 1516 ukazało się jego dzieło „Utopia”.. Dzieło to interpretowano jako dzieło katolickie, jako manifest czy też satyrę polityczną. Zapoczątkowało ono nowy gatunek tzw. Utopię.
Tomasz Marus w swym dziele przedstawił model ustroju politycznego opartego na tolerancji religijnej i sprawiedliwości. Dlatego ogłoszono go ojcem socjalizmu utopijnego. Nawiązywał do dzieła Platona „Rzeczpospolita”. (w jego dziele opis fikcyjnego państwa na wyspie Utopii)Był przeciwnikiem własności prywatnej, głosił powszechny obowiązek pracy oraz równość mężczyzn i kobiet. Każdy miał obowiązek pracować sześć godzin dziennie resztę miał poświęcić na samokształcenie. Pieniądz nie istniał, handel miał charakter wymienny.
Wychowaniem na tym fikcyjnym państwie zajmowały się szkoły i rodzice. Istniał system powszechnej oświaty elementarnej, jednakowej dla obydwu płci. Celem wychowania było odpowiednie ukształtowanie moralne oraz wyrobienie zamiłowania do pracy. Wpajano zasadę życia zgodnego z naturą. Młodzież miała pracować, cel pracy był moralno- wychowawczy. Praca powinna być także czynnikiem rozwoju sił fizycznych dziecka. Ważne było także wychowanie wojskowe. Tomasz Morus na wyspie Utopia przedstawił system wychowawczy podobny do Greków- rozwój zarówno fizyczny jak i duchowy człowieka.
Nauka była bezpłatna, odbywała się w języku ojczystym. Zmodernizowany program trivium i quadrivium. Bardziej jednak kładziono nacisk na nauki ścisłe. Wykształcenie wyższe mieli szansę zdobywać najzdolniejsi wybrani w tajnym głosowaniu. Byli oni zwolnieni od pracy fizycznej. W przyszłości mieli zajmować kierownicze stanowiska w państwie. Ważna była religia, ale stosowano zasadę tolerancji.
Tomasz Morus podkreślił równorzędne wychowanie dziewcząt i chłopców.
Wyznawał on tezę o przyrodzonej dobroci człowieka. Wywarł wpływ na późniejszych pisarzy pedagogicznych.
Tomasz Elyot (1490- 1546)- znany pisarz angielski, wyznawał podobne poglądy jak Tomasz Morus. Głosił bardziej elitarną pedagogikę. Odwoływał się do Platona. W Wychowaniu dziewcząt nie wychodził poza tradycyjny model. Do wychowania podchodził praktycznie. Ponieważ krajem rządziła arystokracja jej potrzebne było wykształcenie. W dziele „ Księga zwana gubernatorem” dzielił edukację chłopca na cztery etapy. W pierwszym z nich ( do 7.roku) wychowywała matka i piastunka, w drugim (od 7. Do 14.) władzę przejmował ojciec a jego nauczycielem miał być tutor (prywatny, dworski wychowawca). Następne okresy (17.- 21.) miał być poświęcony edukacji w zakresie 7 sztuk wyzwolonych oraz logiki, filozofii, etyki. Celem wychowania była mądrość. Kładł nacisk na wychowanie moralne oraz na łacinę klasyczną przyszłych dostojników państwowych. Ważna była też dbałość o język ojczysty, Kładł nacisk na wychowanie fizyczne, szczególnie strzelanie z łuku i taniec. Sądził, że chłopców z arystokracji należy uczyć także rzemiosła. Elyot formułował też przesłanki wychowanie angielskiego gentelmana.
5. College de France. Humanistyczna myśl pedagogiczna we Francji.
Do Francji humanizm dotarł z pewnym opóźnieniem (przez wojnę stuletnią z Anglią 1337- 1453) Dopiero zwycięskie wyprawy Franciszka I do Italii stały się nawiązaniem kontaktu z humanizmem. Król ufundował w Paryżu Kolegium Królewskie (College Royal), czyli kolegium trzech języków nazwane później Kolegium Francuskim.
Do czołowych przedstawicieli humanistyki francuskiej należeli Franciszek Rabelais i Michał Montaigne.
Franciszek Rabelais( 1494- 1553)- duchowny, najpierw był franciszkaninem potem benedyktynem, a w końcu księdzem diecezjalnym. Później podróżował jako człowiek świecki. Był znawcą literatury starożytnej. Orientował się w prawie, naukach przyrodniczych i medycynie. Medycynę studiował w 1530 roku na uniwersytecie w Montpellier. Napisał monumentalną powieść fantastyczno- satyryczną „Gargantua i Pantagruel”(1532-34).
Zaatakował tam wychowanie scholastycznego dał obraz nowego wychowania humanistycznego. Był zwolennikiem wychowania i kształcenia indywidualnego. Postulował różne rodzaje sportu w wychowaniu fizyacznym, a w wychowaniu moralnym uznawał zasadę: postępować zgodnie z naturą. Marzyło idealnym społeczeństwie humanistycznym, krytykował niektóre nauki religijne.
Charakteryzował go encyklopedyzm. Uważał, że należy uczyć wszystkich nauk, a przede wszystkim języków starożytnych. Oprócz języków należy uczyć historii, arytmetyki, astronomii, botaniki, zoologii, mineralogii oraz nauk o człowieku. Wiedzę należy czerpać z doświadczenia i literatury starożytnej. Nauczanie miało odbywać się w przyjemnej atmosferze i trwać ok.8 godzin dziennie.
Pedagogikę Rabelais'go cechuje z jednej strony zachwyt literaturą i filozofią starożytną a z drugiej strony otwarcie się na kierunki przyrodnicze. Chciał uczynić z wychowanka nadczłowieka.
Michał Montaigne(1533- 1592)- pochodził z arystokratycznej rodziny francusko- hiszpańskiej. Już w domu biegle operował łaciną. Studiował prawo. Dużo podróżował, był oczytany. Swoje spostrzeżenia uogólnił w dziele „Próby”. Opisał tam problemy polityczne, obyczajowe i religijne oraz sprawy edukacji. Był zwolennikiem wychowania domowego, indywidualnego. Był odkrywcą zasady ludzkiej niepowtarzalności. Ze względu na ową niepowtarzalność pedagogika nie może dysponować jednakowymi regułami wychowawczymi.
Potępiał on encyklopedyzm. Sprzeciwiał się kształceniu kobiet. Sądził, że wiedzę należy czerpać nie tylko z książek, ale także z obserwacji i z doświadczenia. Miały temu służyć podróże. Sprzeciwiał się nadużywaniu dialektyki. Ostro krytykował szkołę humanistyczną, gdyż ćwiczyła pamięc,a nie rozwijała samodzielnego myślenia. Harmonijnie łączył wychowanie fizyczne z intelektualnym i moralnym. Postulował doskonałe opanowanie języka łacińskiego włoskiego oraz francuskiego. Był przeciwnikiem nauczania pamięciowego. Był zwolennikiem tolerancji religijnej. Sądził, że sama wiedza nie pozwala jeszcze odkryć prawdy. Wiedza jest względna. Należy dać wychowankowi możliwości wyboru między różnymi poglądami, by mógł sam dojść do prawdy. Celem wychowania było ukształtowanie człowieka mądrego, praktycznego i wysoko stojącego pod względem moralnym. Poglądy Montaigne'a oznaczają w pedagogice zwrotu ku realizmowi
Piotr Ramus (1515-1572)- filozof, matematyk, profesor Sorbony i College de France. Krytykował Arystotelesa i scholastykę, a nawet humanistów za zbytnią uległość wobec myślicieli starożytnych. Dążył do reformy uniwersytetu paryskiego. Postulował zniesienie systemu beneficjalnego i wprowadzenie stałej pensji dla profesorów. Domagał się wykładów z matematyki i nauk przyrodniczych na Sorbonie oraz języka francuskiego jak wykładowego. Studia uniwersyteckie powinny mieć charakter praktyczny.