Renesans w Europie, podr., s. 22 - 30 oprac. RM

A. Renesans - pochodzenie pojęcia (terminem renesans w odniesieniu do odrodzenia sztuki zaczął

się posługiwać jako pierwszy Giorgio Vasari, pochodzący z Florencji XVI wieczny pisarz -

humanista, autor biografii renesansowych artystów (Żywoty sławnych malarzy, architektów i rzeźbiarzy), Vasari

pisał o odrodzeniu sztuki („rinascita dell arte”) w czasach jemu współczesnych, miał na myśli

odrodzenie nawiązujące do antyku i będące w opozycji wobec sztuki „wieków średnich”

Renaissance - „odrodzenie” w j. francuskim B. Poglądy Jakuba Burckhardta (XIX wieczny szwajcarski historyk kultury, autor głośnej książki Kultura

odrodzenia we Włoszech) na temat istoty renesansu i ich krytyka przez późniejszych historyków kultury

Poglądy J. Burckhardta na temat istoty renesansu:

• w dobie renesansu człowiek został wydobyty z mroków średniowiecza, gdzie był tylko zagubioną cząstką

anonimowej, bezimiennej zbiorowości

• renesans to antyteza średniowiecza

• renesans miał charakter laicki (areligijny, antykościelny)

▪ prymat Włoch w kulturze renesansu

Późniejsi historycy kultury podważyli tezy J. Burckhardta (m.in. kwestionując laicki charakter renesansu,

tezę o włoskim prymacie w kulturze renesansu, przeciwstawianie renesansu średniowieczu)

C. Dwie fazy renesansu włoskiego:

▪ wczesny renesans: Quattrocento (lata „cztery - setne”, czyli XV wiek)

▪ późny renesans: Cinquecento (lata „pięć - setne”, czyli XVI wiek)

wniosek: wczesna faza renesansu włoskiego (wiek XV) przypada na okres, w którym w innych krajach Europy (kraje na północ od Alp)

rozwijała się jeszcze kultura późnego średniowiecza (piszą o tym m.in. tacy znani badacze jak wybitny holenderski historyk kultury

Johan Huizinga (autor głośnej książki Jesień średniowiecza, w której omawia kulturę późnego średniowiecza Niderlandów i Francji)

oraz Henryk Samsonowicz, książka Złota jesień polskiego średniowiecza)

D. Początki druku - wynalazek Jana Gutenberga i jego znaczenie, podr. s.23 E. Myśl doby renesansu

1.Humanizm - znaczenie pojęcia

- nurt intelektualny u progu epoki nowożytnej (na przełomie średniowiecza i renesansu), którego

cechą charakterystyczną było dążenie do wszechstronnego poznania człowieka jako jednostki,

poprzez odrodzenie znajomości antyku i studiów nad językami klasycznymi (greką, łaciną, hebrajskim).

Humaniści wierzyli, że wszechstronne poznanie człowieka jako jednostki będzie możliwe dzięki znajomości antyku (m.in. jego języków), byli przekonani, że to właśnie antyk lepiej rozumiał człowieka niż średniowiecze, które w epoce renesansu zaczęto określać pogardliwie „wiekami średnimi”, czyli okresem przejściowym między starożytnością (antykiem) a renesansem

2. Humanistyczna filozofia człowieka - antropocentryzm

a) Marsilio Ficino oraz Giovanni Pico della Mirandola jako przedstawiciele antropocentryzmu

(dwaj uczeni - humaniści, znawcy myśli Platona, wiążemy ich z XV - wieczną Florencją w okresie rządów

Wawrzyńca Medyceusza zwanego Wspaniałym, który w swoim mieście założył odrodzoną Akademię Platońską,

nawiązującą do ateńskiej założonej przez Platona i zamkniętej z rozkazu cesarza Justyniana Wielkiego)

▪ antropocentryzm - przekonanie, że człowiek we wszechświecie zajmuje szczególne miejsce,

jest kimś wyjątkowym i najważniejszym na tle wszystkich innych istnień (istot stworzonych przez

Boga), na gruncie antropocentryzmu człowiek to - jak określił M. Ficino - „deus in terra” („bóg

na ziemi”)

▪ Giovanni Pico della Mirandola jako zwolennik antropocentryzmu - podkreślał fakt, że Bóg

stwarzając człowieka wyznaczył mu wyjątkowe miejsce na ziemi, obdarzając wolną wolą

▪ istota antropocentryzmu: „Człowiek nie może uznawać nikogo wyższego ani nawet równego

sobie,(...) nie może pogodzić się z tym, aby istnieć miało ponad nim jakieś królestwo, z którego

byłby wyłączony. Tylko Bóg zajmować może taką postawę. Jak Bóg chce człowiek wszędzie

rządzić, przez wszystkich być uwielbiany. Jak Bóg stara się być wszędzie, jak Bóg stara się być

zawsze”, Marsilio Ficino, Theologia Plathonica

b) Leonardo da Vinci (1452 - 1519) jako myśliciel

▪ „Sprzedajesz nam Boże wszelkie dobra za cenę trudu” (Leonardo da Vinci)

▪ przejawem wyjątkowego znaczenia człowieka jest dla L. da Vinci twórczość artystyczna i postęp techniczny, zdobycze

techniki człowiek jednak wykorzystuje przeciw sobie, co może prowadzić ludzkość do zagłady

3. Erazm z Rotterdamu (1467 - 1536) jako myśliciel i przedstawiciel humanistycznej filozofii człowieka, zwany„księciem humanistów”

▪ Erazm był znawcą filologii klasycznej, autorem nowego przekładu Nowego Testamentu z greki na łacinę,

w którym starał się skorygować błędy w Wulgacie (przekładzie Biblii dokonanym w IV w. przez św. Hieronima,

Wulgatę Kościół średniowieczny uznawał za przekład oficjalny, który można przyjąć w liturgii)

▪ teza o głupocie determinującej zachowanie człowieka (książka Pochwała głupoty)

▪ opowiadał się za połączeniem wartości antyku i chrześcijaństwa, był głęboko wierzący, jako humanista

uważał, że Kościół jest dla człowieka a nie człowiek dla Kościoła, wierzył, „że wykształcenie

humanistyczne to droga do doskonałości”, postać Erazma z Rotterdamu, podr., s.23

3. Myśl polityczna i społeczna doby renesansu

- czynniki wpływające na jej kształtowanie się: humanizm, antropocentryzm, przekształcanie się

późnośredniowiecznych monarchii stanowych w absolutne, wpływ poglądów legistów (prawnicy,

zwolennicy szerokiego zakresu władzy króla) i idei suwerenności władcy zgodnie z zasadą „rex est

imperator in regno suo”, sytuacja polityczna w poszczególnych krajach, np. wpływ wojen

włoskich i anarchii politycznej w Italii na poglądy Machiavellego

- Nicolo Machiavelli (1469 - 1527), pochodził z Florencji, najbardziej znana jego książka to Książę

▪ Książę Machiavellego to wnikliwy opis mechanizmów sprawowania władzy, władca ma prawo

sprawować rządy w myśl zasady „cel uświęca środki , ma prawo postępować niemoralnie dla

dobra państwa (ma mieć naturę lwa i lisa), fragmenty Księcia (podr. ,s.30), o Machiavellim, podr., s. 43

- Tomasz Morus (More) (1478 - 1535), autor książki Utopia

▪ przedstawia obraz idealnego społeczeństwa na wyspie Utopii, gdzie brak pieniądza i własności

prywatnej a ludzie są szczęśliwi: „Jestem więc mocno o tym przekonany, że zupełne zniesienie

prawa własności jest jedynym środkiem do równego i sprawiedliwego podziału dóbr i do

zapewnienia ludziom szczęścia. Lecz dopóki prawo własności stanowić będzie podstawy ustroju

społecznego, dopóty najliczniejszą i najciemniejszą warstwę społeczeństwa stale niepokoić i

dręczyć będzie nieuniknione brzemię nędzy i utrapień”, Tomasz Morus, Utopia

inne fragmenty Utopii - podr. s. 29 - 30

▪ Tomasz Morus (More) był kanclerzem królestwa Anglii, doradcą króla Henryka VIII, gdy jednak król

zerwał z Kościołem katolickim (ogłaszając się głową Kościoła anglikańskiego) Tomasz za wierność swojej religii

(katolicyzmowi) został skazany na śmierć, kanonizowany w 1935 r. (obecnie w Kościele jako patron polityków)

zob. słynne opowiadanie Hanny Malewskiej: Sir Tomasz More odmawia (książka ważna w okresie PRL

dla opozycji antykomunistycznej, zwłaszcza opcji katolickiej, kręgu „Znaku” i „Tygodnika Powszechnego”)

- Jean Bodin (1530 - 1596), Sześć ksiąg o Rzeczpospolitej (Les six livres de la republique)

▪ legista, zwolennik monarchii absolutnej, monarszego absolutyzmu, monarchia absolutna

najlepiej realizuje ideę suwerenności państwa, król powinien stać ponad prawem ziemskim, jego

władzę ogranicza tylko prawo boskie (prawo naturalne),władza króla pochodzi od Boga, podr. s.43

- Tomasz Campanella (1568 - 1639), autor książki Miasto słońca

▪ nawiązywał poglądami do Utopii T. Morusa (przeciwnik pieniądza i własności prywatnej),

uważał, że życie mieszkańców „miasta słońca” powinno zostać poddane kontroli urzędników,

którzy mają decydować np. o doborze w pary małżeńskie

- Andrzej Frycz Modrzewski, zob. temat: Kultura renesansu w Polsce

4. Literatura piękna doby renesansu - wzrasta znaczenie literatury w językach narodowych, podr., s.28

- literatura włoska, np. Ludowico Ariosto (poemat Orland Szalony), Baltazar Castiglione (poemat Dworzanin),

włoska commedia dell arte („widowiska sceniczne oparte na improwizacji aktorskiej”)

- literatura francuska, np. Francois Rabelais, Gargantua i Pantagruel - satyra na ówczesne społeczeństwo i

„przestarzałe instytucje feudalne”

- literatura hiszpańska: M. Cervantes, Don Kichot (satyra na średniowieczny etos rycerski)

- teatr angielski „epoki elżbietańskiej” i początków panowania Stuartów: William Szekspir (1564-1616), il. w podr.s.28

5. Nauki ścisłe doby renesansu (m.in. astronomia, medycyna, kartografia, myśl ekonomiczna i techniczna)

- Leonardo da Vinci jako przedstawiciel myśli technicznej (np. projekty łodzi podwodnej, machiny latającej), il. w podr.,s.25

- medycyna: Andreas Vesalius, Miguel Servet (odkrył krwioobieg płucny, dokonywał sekcji zwłok),

- farmacja (Paracelsus w Szwajcarii)

- kartografia (niemiecki wydawca map Gerhard Mercator, upowszechnił m.in. nazwę Ameryka na cześć

żeglarza Amerigo Vespucciego)

- astronomia:

▪ Mikołaj Kopernik (1473 - 1543), twórca systemu heliocentrycznego (słońce w centrum wszechświata), swoje

poglądy zawarł w dziele O obrotach sfer niebieskich (De revolutionibus orbium coelestium), wydanym w

Norymberdze w roku jego śmierci (1543), poprzedził swoje dzieło przedmową dedykowaną papieżowi

Pawłowi III, gdzie tłumaczy że nie jest jego celem podważanie prawd wiary, ale ukazanie wspaniałego

dzieła Boga (dzieło Kopernika zostało najpierw potępione przez protestantów, a później w 1606 r. znalazło

się na sporządzonym przez Kościół w 1559 r. indeksie ksiąg zakazanych), Kopernik, podr., s.24, s. 100

▪ Giordano Bruno (teoria o nieskończoności Wszechświata oraz zwolennik panteizmu, spalony na stosie w 1600 r.)

- myśl ekonomiczna (M. Kopernik jako autor dwóch traktatów poświęconych obiegowi pieniądza,

sformułował prawo o wypieraniu monety dobrej przez złą), Kopernik, podr., s.24, s. 100

F. Mecenat kulturalny doby renesansu

- Florencja jako kolebka włoskiego renesansu, rządy rodziny Medyceuszy we Florencji: Cosimo Medici

(1434 - 1464), Wawrzyniec Wspaniały, czyli Lorenzo Medici „il Magnifico” (1469 - 1492), założył we Florencji

Bibliotekę Laurenziana oraz Akademię Platońską

- papieże jako mecenasi kultury renesansowej, np. Mikołaj V (1447 - 1455): założył Bibliotekę Watykańską,

Pius II (1458 - 1464): słynny humanista Eneasz Sylwiusz Piccolomini, autor dzieła De Europa (podr. do średn, s. ), gdy został

papieżem miał powiedzieć „Żegnaj Eneaszu, witaj Piusie” , Sykstus IV (1471 - 1484): Kaplica Sykstyńska, Juliusz II (1503 -

1513): za jego pontyfikatu rozpoczęto budowę nowej, renesansowej bazyliki św. Piotra, zaś Michał Anioł rozpoczął malowanie

fresków w Kaplicy Sykstyńskiej, Leon X (1513 - 1521): syn Wawrzyńca Wspaniałego, za jego pontyfikatu rozpoczęła się

reformacja, Paweł III (1534 - 1549): za jego pontyfikatu Michał Anioł namalował w Kaplicy Sykstyńskiej słynny fresk Sąd

Ostateczny, Mikołaj Kopernik zadedykował mu swoje dzieło O obrotach sfer niebieskich, papież ten rozpoczął sobór trydencki,

zatwierdził także zakon jezuitów, sportretował go Tycjan (Paweł III z nepotami, WM, s.21)

- rody książęce Sforzów w Mediolanie: książęta Ludwik (Lodovico il Moro* ) i Franciszek Sforzowie, z rodu

Sforzów wywodziła się królowa Bona (żona Zygmunta I Starego), Gonzagów w Modenie, Este w Ferrarze, Malatesta w

Rimini, Montefeltro w Rimini

* na zamówienie księcia Mediolanu Ludwika Sforzy Leonardo da Vinci sportretował Cecylię Gallerani („Dama z gronostajem”), jak obraz ten znalazł się w Polsce? (zakupił go we Włoszech w 1799 r. książę Adam Jerzy Czartoryski jako prezent dla swojej mamy księżnej Izabeli Czartoryskiej, początkowo obraz ten znajdował się w pałacu Czartoryskich w Puławach

- władcy poszczególnych krajów Europu jako mecenasi kultury renesansowej, np.

cesarz Karol V (portretował go Tycjan - WM, s. 4, 20, podr., s.44), król Hiszpanii Filip II (zamawiał obrazy u Tycjana,

kazał wybudować słynny pałac Escorial, podr., s.47), król Francji Franciszek I (sportretował go Tycjan - WM, s. 21,

Leonardo da Vinci sprezentował mu obraz Gioconda - Mona Lisa ), król Anglii Henryk VIII (portretował go i jego rodzinę

Hans Holbein - WM, s. 20, 22, 24,25), Zygmunt I Stary (przebudowa w stylu renesansowym zamku królewskiego na Wawelu

przez architekta Franciszka Florentczyka, Kaplica Zygmuntowska przy katedrze na Wawelu jako dzieło architekta Bartłomieja

Berecciego), Zygmunt II August, zob. temat: Kultura renesansu w Polsce, il. w podr. ,s.104, 79

G. Cechy sztuki renesansowej i jej najwybitniejsi przedstawiciele (il. w podr., s. 25 - 27)

- cechy sztuki renesansowej: starożytność jako źródło inspiracji zarówno w formie jak i w treści,

antropocentryzm (kult człowieka), ukazanie piękna ciała ludzkiego, realizm z silnym pierwiastkiem

idealizacji, ukazanie piękna, ładu, harmonii, spokoju, dbałość o idealne miary i proporcje,

współistnienie motywów antycznych z chrześcijańskimi, np. na zasadzie „antykizacji” motywu

chrześcijańskiego (np. Chrystus w scenie Sądu Ostatecznego pędzla Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej - WM, s. 25) bądź

starotestamentowego (np. rzeźby Mojżesz, Dawid dłuta Michała Anioła) lub „chrystianizowania” motywu

antycznego, temat religijny dzieła sztuki czasem traktowany jest jako pretekst do wydobycia prawdy

o człowieku lub ukazania pięknego ciała (dlatego słynny kaznodzieja, dominikanin Savonarola we Florencji schyłku XVw.

zarzucał w swoich płomiennych kazaniach renesansowym artystom niemoralność)

▪ malarstwo - przyjęcie zasady perspektywy, trójwymiarowość, barwy pośrednie zamiast

jednolitych, co sprzyja realizmowi prezentowanego tematu

▪ architektura - okrągłe łuki, arkady i kopuły (nawiązanie do architektury starożytnego Rzymu), klasyczne

kolumny (nawiązanie do architektury starożytnej Grecji i Rzymu)

▪ sfumato - modelunek malarski charakteryzujący się łagodnymi przejściami światłocieniowymi, zacierający

wyrazistość konturu, sprawiający wrażenie oglądania malowidła przez lekką mgiełkę lub dym. (np. obrazy

Leonarda da Vinci - Madonna w grocie, Gioconda - WM, s.17, 22)

▪ sansowinowski typ nagrobka renesansowego (nazwa pochodzi od rzeźbiarza Andrea Sansovino): postać zmarłego robi

wrażenie jakby za chwilę miała się przebudzić, tors lekko wsparty na łokciu, jedna noga ugięta w kolanach (zob. np.

nagrobki Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta w Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, dłuta Bartłomieja

Berecciego i Santi Gucciego), il. w podr., s.79, zob. temat: Kultura renesansu w Polsce, il. w podr., s.79

- rzeźbiarze: Donatello, Andrea Sansovino, Michał Anioł Buonarotti (Pieta, podr. ,s. 26), Mojżesz, Dawid

- architekci:

▪ Filip Brunellschi w XV w. jako twórca renesansowej architektury (projekt kopuły katedry we

Florencji, il. w podr., s. 27),

▪ Donato Bramante (zaprojektował bazylikę św. Piotra w Rzymie),

▪ Rafael Santi jako architekt (uczeń Bramantego, kieruje po nim budową bazyliki św. Piotra),

▪ Michał Anioł jako architekt (budowa kopuły bazyliki św. Piotra w Rzymie jako zapowiedź baroku)

- malarze włoscy, np.:

▪ Giotto di Bondone jako średniowieczny prekursor malarstwa renesansowego (żył na przełomie

XIII/XIV w., przedstawiciel sztuki trecenta, czyli XIV w.), przyjął zasadę perspektywy, barwy pośrednie zamiast jednolitych,

▪ Masaccio - malarz Quattrocenta

▪ Piero della Francesca - malarz Quattrocenta

▪ Sandro Botticelli: np. Primavera (Wiosna), Narodziny Wenus

▪ Andrea Mantegna

▪ Leonardo da Vinci: fresk Ostatnia Wieczerza (próba ukazania reakcji apostołów na słowa Chrystusa

„Jeden z was Mnie zdradzi”), portrety Ginevry Benci, Cecylii Galerani („Dama z gronostajem”),

Madonna Benois, Mona Lisa - Gioconda, Madonna w grocie

„Rysował z takim zamiłowaniem i tak dobrze, że w tej doskonałości nikt go nie mógł prześcignąć”, Giorgio

Vasari o Leonardzie da Vinci (WM, s. 14)

▪ Rafael Santi: zwany malarzem kobiecego wdzięku, cykl Madonn (il. w podr., s. 26), portret poety

Baltasara Castiglione (WM, s.29), wielki fresk Szkoła Ateńska w pałacu watykańskim na

zamówienie papieża Juliusza II: „w tej monumentalnej kompozycji Rafael przedstawił wielką ilość

filozofów, zarówno starożytnych, jak i współczesnych swojej epoce. Oto, pośrodku obrazu, Platon z

„Timaiosem” w jednej ręce, palcem drugiej wskazuje niebo - świat idei doskonałych; stojący obok Arystoteles

trzyma w lewej ręce „Etykę”, a prawą wskazuje na ziemię”. Można te gesty interpretować jako wyraz

przeciwieństw: idealizmu pierwszego z tych myślicieli i filozoficznej doktryny środka głoszonej przez

drugiego”, Rafael w Szkole Ateńskiej „w genialny i prosty sposób zilustrował skomplikowane idee” (WM,

s. 14)

▪ Michał Anioł Buonarotti (il. w podr., s. 26), freski w Kaplicy Sykstyńskiej, w tym scena Sądu

Ostatecznego

▪ Giorgione: Trzej filozofowie (interpretacje obrazu, WM, s.16), Burza (interpretacje obrazu, WM, s.20)

▪ Tycjan: portrety cesarza Karola V Habsburga (il. w podr., s. 44, WM, s. 4, 20), króla Francji Franciszka I

Walezjusza ( WM, s. 21), papieża Pawła III z nepotami (WM, s.21),.

▪ Paolo Caliari zw. Veronese

▪ Tintoretto,

▪ Giovanni Bellini,

▪ Caravaggio (manieryzm, wczesny barok)

- malarze poza Italią, np.: ▪ Niderlandy - Jan van Eyck (XV w.): podpisywał swe obrazy słowami „als ich kan”,

Roger van der Weyden (XV w.), Quentin Massys, Marinus van Roemerswaele,

Peter Bruegel Starszy, zw. Chłopskim („wprowadził do sztuki temat chłopstwa , zasłynął również jako

pejzażysta”, podr., s. 27), Hieronim Bosch,

▪ Niemcy - Albrecht Durer z Norymbergi (il., s. 27), np. cykl jego autoportetów oraz grafik

Łukasz Cranach Starszy: portret Marcina Lutra (podr., il., s. 33, WM, s.4),

portret elektora księcia Saksonii Fryderyka Mądrego (WM, s.3), który Lutrowi udzielił schronienia,

portret królowej Bony (podr., s. 63),

Mathias Grunewald, Albrecht Altdorfer,

Hans Holbein jako portrecista (np. portrety Erazma z Rotterdamu, il. w podr., s. 23,WM, s. 8,9,

portret Tomasza Morusa, portrety króla Anglii Henryka VIII I jego rodziny WM, s. 20, 22, 24,25),

„Portrety Holbeina nie mają nic z dramatyzmu I nie starają się olśniewać, lecz im bardziej im się

przyglądamy, tym żywsze odnosimy wrażenie zgłębiania charakteru i osobowości modela”, E. H.

Gombrich (cyt. za WM, s.7)

▪ Francja: Jean Clouet

▪ Hiszpania: El Greco jako malarz początków baroku, (z pochodzenia był Grekiem, malował przede

wszystkim w Hiszpanii), zob. il. w podr., s. 38

4

---