6. 2016.11.21.

Alexius Meinong (1853-1920)

Alexius Meinong 1853-1920

Ur. we Lwowie. Usiłował utworzyć nową naukę filozoficzną, którą nazywał „teorią przedmiotów” (Über Gegenstandstheorie, 1904), a która miała mieć zakres szerszy jeszcze od metafizyki

Najogólniejszą dyscypliną filozoficzną jest teoria przedmiotu. Obejmuje ona

• wszystko, co istnieje

• i co realnie nie istnieje,

• przedmioty możliwe tylko,

• a nawet przedmioty niemożliwe, wewnętrznie sprzeczne itd.

Niekiedy mówi się o subzystencji takich realnie nie istniejących przedmiotów (jakby słabsza postać egzystencji, istnienia).

Taka teoria przedmiotu jest teorią aprioryczną. Teoria przedmiotu dzieli się na

• teorię ogólną

• i teorie szczegółowe.

Przykładem teorii szczegółowej jest matematyka. Mamy tu do czynienia z mnóstwem ciekawych problemów filozoficznych, np. jak istnieją przedmioty możliwe, co to są możliwe światy itd.

Pro­ble­matyka taka dotarła nawet do fizyki (tzw. interpretacja kopenhaska oraz tzw. wielo­światowa interpretacja mechaniki kwantowej Hugh Everetta; także wieloświat i subtelne dostrojenie).

Metafizyka jest nauką empiryczną o rzeczywistości. Jest nauką aposterioryczną z różnymi metodami dostępu do rzeczywistości, zarówno bezpośrednimi, własnymi, jak i pośrednimi, opartymi na empirycznych naukach szczegółowych.

w skrócie:

teoria przedmiotu obejmuje

• wszystko, co istnieje

• co realnie nie istnieje

• przedmioty możliwe

• przedmioty niemożliwe (np. wewnętrznie sprzeczne)

Martin Heidegger (1889-1976)

Martin Heidegger 1889-1976

Używał określeń „ontologia” i „metafizyka”, ale stosunek ich do siebie nie jest jasny (jak zresztą całej jego filozofii). Heidegger krytykuje dotychczasową metafizykę za to, że zapomniała o byciu i mówi tylko o bycie.

We wcześniejszych tekstach wolał używać terminu „ontologia”, zwłaszcza „ontologia fundamentalna”. Punktem wyjścia w dociekaniach musi być byt, który ma świadomość swego bycia. Takim wyjątkowym bytem jest człowiek. Jego bytowanie to egzystencja (stąd nazwa kierunku filozoficznego), a stosunek do innych bytów wyznacza sposób istnienia jako bycie-w-świecie.

Ontologia fundamentalna ma zajmować się badaniem sensu bycia, analizą bytu ludzkiego.

U Heideggera mamy dwie wizje metafizyki: tę, której przedmiotem jest byt, i tę, której przedmiotem jest bycie. Pierwsza musi być przezwyciężona przez drugą i wtedy metafizyka stanie się naprawdę sobą.

Nicolai Hartmann (1882-1950)

Nicolai Hartmann (1882-1950)

Ur. w Rydze, studiował w Petersburgu, Niemiec Bałtycki

Przedmiot doświadczenia, byt, posiada dwa oblicza: racjonalne i irracjonalne, dające się wyjaśniać i tajemnicze. Pierwszym zajmują się nauki szczegółowe i ontologia, drugim - metafizyka.

Ostatecznie mamy na myśli zawsze zagadkowość świata, jaki faktycznie istnieje. Ta zagadkowość nie jest ustanowiona przez człowieka i nie może być przez niego usunięta. Człowiek nie może odmienić świata, jaki istnieje, musi go przyjąć takim, jaki jest mu dany. A jeśli świat zadaje mu zagadki, musi je rozwiązywać.

(Hartmann, Systematyczne przedstawienie własnej filozofii)

Rozróżnia on dwa typy myślenia:

a) konstrukcyjne myślenie systemowe

- charakterystyczne dla filozofów, którzy budowali wielkie systemy filozoficzne, dbając o ich spójność logiczną. Pojawiające się problemy są rozwiązywane tak, by nie naruszyć integralności systemu.

b) myślenie problemowe

- dążące do rozwiązania problemów w ich autentycznej postaci, nie troszcząc się, czy rozwiązania będą zgodne z systemem, czy nie.

Ontologia jest podstawową nauką filozoficzną.

Hartmann zbudował system krytycznej ontologii (zasada: „maksimum danych faktycznych - minimum metafizyki”), w której można wyróżnić 2 podstawowe założenia.

• Pierwsze dotyczy wyróżnienia dwóch sposobów bycia, a mianowicie

- bytu idealnego

- i bytu realnego.

Przykładem bytu idealnego są np. twory matematyki, ale też wartości etyczne. Od tworów matematyki odróżnia je to, że nie wyrażają konieczności, lecz powinność.

• Drugim założeniem ontologii Hartmanna jest przekonanie o warstwowej budowie świata realnego. W sferze bytu realnego wyróżnił Hartmann 4 warstwy:

- nieorganiczna

- organiczna

- psychiczna

- duchowa

Ontologia miała badać kategorie rządzące poszczególnymi warstwami. Kategorie te określają strukturę świata.

Niezależnie od kategorii właściwych każdej warstwie, występują jednak kategorie, które te warstwy przekraczają - z tego powodu Hartmann nazywa je

• kategoriami fundamentalnymi (bo stanowią fundament budowy poszczególnych warstw).

Kategoriami fundamentalnymi są

• kategorie modalności,

• kategorie elementarne (forma-materia, jedność-wielość itp.)

• oraz prawa kategorialne.

Te ostatnie podzielił na 4 rodzaje i w każdym rodzaju wymieniał po kilka pozycji.

Prawa kategorialne ukazują ścisły związek poszczególnych warstw bytu realnego, z drugiej natomiast - stanowią argument przeciwko oddzieleniu bytu idealnego od bytu realnego. W sporze o filozofię Platona Hartmann sprzeciwiał się uznaniu nauki Platona za teorię dwóch światów.

Teorię warstwowej budowy świata realnego Hartmann wykorzystał np. w estetyce.

Warstwowa budowa dzieła sztuki

• realny plan pierwszy

• irrealny plan drugi

Wprowadził tutaj warstwową budowę dzieła sztuki, rozróżniając między realnym planem pierwszym a irrealnym planem drugim. Autorstwo tego pomysłu przypisywał sobie Roman Ingarden, oskarżając Hartmanna o plagiat. Ale historycy filozofii ustalili, że Hartmann o warstwach bytu oraz warstwach dzieła sztuki pisał już w 1925 roku.

Roman Ingarden (1893-1970)

Ontologia i metafizyka są tu dwiema różnymi dyscyplinami filozoficznymi.

Ontologia pojmowana jest jako nauka o możliwych sposobach istnienia. Jej systematycznym wykładem jest największe dzieło Ingardena, Spór o istnienie świata (1947-1948).

Ontologia jest

• czymś w rodzaju filozofii pierwszej, jest teoretyczną podstawą pozostałych dyscyplin filozoficznych

• bezzałożeniowa, niezależna od jakichkolwiek twierdzeń o faktach

• aprioryczna (niezależna od spostrzeżeń), opiera się jedynie na tzw. oglądzie ejdetycznym (eidos - idea, abstrakcyjna forma)

Ingarden wyróżniał następujące dziedziny istnienia

• przedmiotów indywidualnych

• idei

• jakości idealnych

Ontologia zajmuje się

• aprioryczną analizą zawartości idei,

• czystymi jakościami idealnymi i koniecznymi związkami między nimi,

• oraz czystymi możliwościami, jakie przez te związki są wyznaczone

Rozważanie ontologiczne

„najistotniejsze swe uzasadnienie posiada [...] w czystym uchwyceniu ostatecznych jakości idealnych („czystych istot”) i zachodzących między nimi związków koniecznych. Z drugiej strony jednak przedłuża się w analizę czystych możliwości, jakie dla indywidualnego bytu wynikają z tego, co stwierdzono w zawartości idei”

(Spór o istnienie świata, t. 1, s. 45)

Analiza ontologiczna i badanie zawartości idei, a w szczególności badanie czystych możliwości i występujących w zawartości idei związków koniecznych między jej elementami, to jedno i to samo.

(Spór o istnienie świata, t. 1, s. 54)

Uwaga krytyczna:

Wg Ingardena ontologia nie zakłada żadnych faktów. Ale to wątpliwe, gdyż skoro bada zawartość idei, to musi chyba zakładać jakieś ich istnienie? A jeśli nie zakłada się istnienia, to jak od tego, co myślowe, można przejść do tego, co realne? („Na namalowanym haku nie można niczego powiesić”.)

W szczególności teza o bezzałożenio­wości jest wątpliwa, zwłaszcza w świetle tego, co uczeni wykryli na temat wpływu biologicznej aparatury poznawczej na sposób i treść myślenia, wpływu języka i wpływu posiadanej wiedzy.

[teza Sapira-Whorfa, ewentyzm języka Hopi]

Dlatego krytyka tego poglądu poszła dwojaką drogą:

a) znajduje się inny punkt wyjścia w filozofii (np. sądy egzystencjalne w filozofii tomistycznej)

b) porzuca się myśl, by był jakiś czysty punkt wyjścia w filozofowaniu - każdy punkt wyjścia jest „zanieczyszczony” przez wspomniane czynniki, a docieranie do prawdy jest żmudnym ulepszaniem posiadanej wiedzy (przechodzeniem od jednego więzienia konceptualnego do innego, szerszego, wygodniejszego) bez gwarancji, że to się udaje i bez nadziei, że kiedykolwiek osiągniemy „czystą prawdę”.

Badając czyste jakości idealne oraz możliwe ich konkretyzacje, dochodzi się do wyróżnienia

• stałych

• i zmiennych zawartości idei.

Odkrywa się w ten sposób formalną strukturę idei. Podstawowym odkryciem Ingardena było dostrzeżenie tzw. dwustronnej budowy idei - tzn. idei jako idei oraz jej zawartości (dzięki której odnosi się ona do podpadających pod nią przedmiotów indywidualnych).

Przykład:

Jeżeli dla przykładu weźmiemy ogólną ideę „człowiek w ogóle”, to do jej własności jako idei należy m.in. jej niezmienność, jej pozaczasowość, jej ogólność, dwustronność jej budowy formalnej, m.in. zaś i ta własność, że posiada pewną zawartość. Natomiast składnikami zawartości tej idei są np. „żywość”, „bycie kręgowcem”, „dwunożność”, „rozumność” itp. Składniki te nie tworzą żadnych własności samej idei.

[Ingarden, Spór o istnienie świata, t. 1, s. 51]

Zadaniem ontologii jest analiza różnych idealnych możliwości - tego, jak się one mogą konkretyzować w przedmiotach indywidualnych. Badania te wyznaczają a priori możliwe i konieczne stany rzeczy. W tym sensie ontologia jest pierwsza wobec wszelkich innych badań. Na przykład ontologia wyklucza sprzeczne stany rzeczy, stwierdza związki konieczne i ukazuje sytuacje możliwe do zrealizowania.

Rozważania ontologiczne obejmują 3 obszary:

• egzystencjalny

(każdy przedmiot można rozpatrywać ze względu na jego sposób istnienia)

• formalny

(formą jest to, co niejakościowe w przedmiocie, np. bycie jakością, bycie podmiotem jakości)

• materialny

(uposażenie jakościowe - własności, które przedmiotowi przysługują)

W sposobie istnienia można wyróżnić momenty bytowe:

• samoistność (autonomia) i niesamoistność (heteronomia)

• pierwotność i pochodność

• samodzielność i niesamodzielność

• niezależność i zależność

• trwałość i kruchość

• nieszczelinowość i szczelinowość

• ogólność i ujednostkowienie

Kombinacje momentów bytowych wyznaczają możliwe sposoby istnienia:

• byt absolutny (ponadczasowy)

• byt pozaczasowy (idealny)

• byt czasowy (realny) w trzech odmianach: przeszłej, teraźniejszej i przyszłej

• byt czysto intencjonalny

Zagadnienia ontologii dotyczą

• samoistnego przedmiotu indywidualnego

• przedmiotu czysto intencjonalnego

• idei

• stanu rzeczy

• stosunku

• istoty przedmiotu indywidualnego

• tożsamości przedmiotu trwającego w czasie

• formy czystej świadomości

Ingarden badał zagadnienia związków przyczynowo-skutkowych i determinizmu. Uważał, że teraźniejszość jest rozciągła i że przyczyna oraz skutek są równoczesne.

Podstawę poznania filozoficznego stanowi ontologia, ale celem jest metafizyka - nauka o istocie faktycznie istniejącego bytu. Formułuje ona sądy egzystencjalne o wszystkich dziedzinach przedmiotowych, w tym o ideach. Wyznaczając możliwe związki między zawartościami idei, ontologia przygotowuje badania metafizyczne, które mają stwierdzić, czy owe związki rzeczywiście w świecie zachodzą.

Ontologia zajmuje się więc czystą możliwością czegoś, a metafizyka faktycznym istnieniem tego, co jako możliwe zostało przez ontologię ustalone.

Metafizyki - poza sformułowaniem ogólnej koncepcji - Ingarden nie zbudował. Nie rozstrzygnął metafizycznego problemu sposobu istnienia świata realnego, ale skłaniał się do rozstrzygnięcia realistycznego.

Filozofia analityczna

Cechy charakterystyczne tego XX-wiecznego nurtu w filozofii (wg Stanisława Kamińskiego):

• minimalizm w uprawianiu filozofii (przeprowadzanie szczegółowych, cząstkowych analiz, nie budowa wielkich systemów)

• język jako środek i przedmiot analiz

• filozofia ma charakter kognitywny (czyli nie bada natury świata, ale sposoby użycia języka i poprzez język dociera do rzeczywistości)

• analizy mają być intersubiektywne (dotyczyć stanów pozapodmiotowych)

Nurty filozofii analitycznej (wg Jana Woleńskiego):

• filozofia zdrowego rozsądku (George E. Moore)

• atomizm logiczny (Bertrand Russell i wczesny Ludwig Wittgenstein)

• empiryzm logiczny

• szkoła lwowsko-warszawska

• późny Wittgenstein

• oksfordzka filozofia języka potocznego

• filozofia formalna

Tylko Koło Wiedeńskie totalnie krytykowało metafizykę. Pozostałe nurty filozofii ana­li­tycznej mogły być krytyczne wobec pewnych typów metafizyki,

• np. filozofia zdrowego rozsądku i atomizm logiczny krytykowały metafizykę idealistyczną.

A w niektórych rozwijano teorie przedmiotu czy ontologie, np. Tadeusz Kotarbiński był twórcą reizmu

• istnieją tylko rzeczy cielesne [reizm pansomatyczny]

• krytyka hipostazowania [poglądu, że istnieją desygnaty nazw abstrakcyjnych]).

Dotąd 2016.11.21.

---