Eurypides - Medea

Eurypides ok. 480 - 406 p.n.e. - jeden z najwybitniejszych dramaturgów starożytnej Grecji. Napisał przeszło 90 sztuk, z czego zachowało się 18 tragedii: Alkestis, Andromacha, Bachantki, Błagalnice, Elektra, Fenicjanki, Hekabe, Helena, Herakles, Heraklidzi, Hippolytos uwieńczony, Ifigenia w Taurydzie, Ifigenia w Aulidzie, Ion, Medea, Orestes, Trojanki oraz dramat satyrowy Cyklop.

W sztukach Eurypidesa Andromacha, Medea i Ifigenia w Taurydzie znalazły odbicie tragiczne dzieje Grecji z okresu wojny peloponeskiej, toczonej między Spartą i Atenami w V w. p.n.e. Atakowany za zbytnią nowoczesność swojej twórczości, pod koniec życia przeniósł się z Aten na dwór króla macedońskiego Archelaosa I. Jego nowatorstwo objawiało się zarówno w formie (prolog, pieśni chóru i arie nie musiały się łączyć z akcją sztuki - w jej przebieg interweniowali bogowie, pomagając w rozwiązywaniu skomplikowanej intrygi, tzw. deus ex machina), jak i w treści (m.in. bohaterowie byli często prostymi ludźmi, zaś technika monologu pozwalała głębiej sięgnąć do motywów ich działania), występował w obronie kryzysu demokracji ateńskiej, odwołując się do średnich warstw społecznych, głównie wieśniaków. Głosił idee równości wszystkich ludzi, popadając w konflikt ze zwolennikami tradycyjnych stosunków społecznych. Doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów po dziś. Nie wiadomo w jakich okolicznościach skonał Eurypides, prawdopodobnie zmarł śmiercią naturalną w 406 r. p.n.e.

Osoby dramatu: Piastunka Medei, Chór kobiet korynckich, Medea, Kreon - władca Koryntu, Chłopcy - dzieci Medei, Jazon, Aigeus - król Aten, Posłaniec - sługa Jazona

Tragedia została wystawiona jako pierwsza z 4 sztuk na wielkich Dionizjach 431 r. p. n. e. w Atenach.

W skrócie:

Jazon bierze sobie nową żonę - córkę Kreona. Medea - czarownica jest tym bardzo oburzona i zaczyna nienawidzić męża (według prawa Koryntu małżeństwa z barbarzyńcami są nieważne). Postanawia zabić czarami (za pomocą sukni i diademu ofiarowanymi córce Kreona) rywalkę, a następnie zabić własne dzieci, by sprawić ból Jazonowi. Potem za zgodą ucieka do króla Aten, a ciała dzieci porywa ze sobą. Jazon bardzo cierpi.

Ajschylos - Agamemnon, Ofiarnice (Choefory), Eumenidy (Święto Pojednania) czyli ORESTEJA

Gatunek literacki: trylogia antyczna. Rodzaj literacki: dramat. Bohaterami są ludzie (Agamemnon - brat Menelaosa, wódz wojsk greckich spod Troi, który zostaje zamordowany przez swoją żonę Klitajmestrę - siostrę Heleny i kochankę Ajgistosa, za to, że zostawił ją samą w Argos i zabił dla ofiary ich córkę Ifigenię, a wcześniej zabił żony pierwszego męża i dziecko, Ajgistos - współwinny zbrodni, ginie z ręki Orestesa, Elektra - siostra Orestesa, Kilissa - niańka Orestesa i Kasandra - branka Agamemnona, wieszczka trojańska) i bogowie (Apollo o przydomku Loksjas - wieszcz, nakazuje Orestesowi pomścić śmierć ojca, Atena w imieniu Dzeusa rozstrzyga o niewinności Orestesa, Erynie - boginie zemsty ścigające Orestesa za zbrodnie matkobójstwa). Problem zdrady, zbrodni, człowieka wobec losu (Apollo i Erynie działają z polecenia Losu - Mojry).

Życie i twórczość Ajschylosa;

Inaczej Eschyl, obok Sofoklesa i Eurypidesa jeden z 3 najwybitniejszych starożytnych, greckich tragików. Ok. 525 - 456 r. p. n. e. Urodził się w Eleusis, ale szybko związał się z Atenami (stolicą Attyki). Pochodził z rodziny arystokratycznej, ale był zwolennikiem demokracji ateńskiej, która dopiero zaczynała się tworzyć na skutek rozwoju Aten (kulturalnego) w V wieku p. n. e. W Prometeuszu skowanym pokazał kontrast tyran Dzeus - dobry Tytan Prometeusz, w tragedii Persowie opisał triumf demokracji nad despotyzmem nadchodzącym ze wschodu, Oresteja pokazuje rozwój demokracji od wspólnoty plemiennej - kończy się ustanowieniem Areopagu (trybunału ateńskiego) przez Atenę.

Ajschylos otrzymał dobre wykształcenie, parał się aktorstwem, Dopiero po 40 latach doceniono jego teksty (brał udział w zawodach dramatycznych). Ajschylos był patriotą (Persowie) i walczył pod Maratonem i Salaminą. Trzykrotnie był na Sycylii, gdzie tyran Hieronim założył miasto Etna lubiące poetów. Ajschylos napisał wtedy Etnijki. Zmarł na Sycylii w mieście Gela mając prawdopodobnie 69 lat, w czasie trzeciej podróży sycylijskiej. Uważamy go za twórcę tragedii klasycznej - zmarł ponoć zabity przez orła, który na jego głowie chciał rozbić skorupę żółwia. Przed nim był jeszcze Tespis, ale:

- wprowadził drugiego aktora, co ożywiło dialog,

- w niektórych scenach i późniejszych tragediach także trzeciego, rozbudował akcję,

- ograniczył znaczenie chóru (tragedia antyczna wywodzi się przecież z dramatów chóralnych),

- wprowadził opisy i opowiadania dotyczące wydarzeń rozgrywających się za sceną, zwrócił uwagę na nastrój,

Tragedie Ajschylosa są skomplikowane pod względem religijno-etycznym. Napisał blisko 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Do naszych czasów przetrwało jednak tylko 7 utworów: Błagalnice, Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Prometeusz skowany i trylogia Oresteja.

Geneza dramatu antycznego;

Narodził się w starożytnej Grecji około VIII wieku p. n. e. w czasie misteriów dionizyjskich, kiedy to śpiewano tzw. Dytyramby - pieśni pochwalne ku czci boga Dionizosa. Organizowano wtedy procesje dla zwykłych ludzi, którzy w górskich ustroniach tańczyli, śpiewali i pili wino doprowadzając się do istnej ekstazy, w czasie której dusza uwalnia się z ciała i łączy z przyrodą. Pisze o tym np. Arystoteles w Poetyce. Tak powstała tragedia. Z pieśni fallicznych wykształciła się natomiast komedia (śpiewano tam jednoznaczne pieśni o płodności). Oba gatunki różniły się tematyką oraz zakończeniem - tragedia kończyła się nieuniknioną katastrofą i została uznana za gatunek wysoki, komedia - styl niski, mowa potoczna występowała. Między VIII a VI w. p. n. e. wyróżniony został przewodnik chóru zwany Koryfeuszem, wszczynającym pieśń (dytyramb). Być może to jego wprowadził Tespis. Zaczęto zakładać maski, pojawiło się więcej aktorów. Drugiego aktora miał wprowadzić Ajschylos, a trzeciego Sofokles. Był to V wiek, zaczęto nosić koturny. Wszystko to celem lepszej widoczności. Dramaty antyczne były tworzone na zasadzie mimesis (z gr. Naśladowanie), łacińskie imitatio. Pójście do teatru było dla Greka obowiązkiem jeśli nie religijnym to obywatelskim. Orchestra - tam stał chór, proskenion - scena, skene - tam trzymano stroje, machiny, stamtąd wychodzili aktorzy.

Cechy dramatu antycznego;

1. Zasada 3 jedności;

- czasu - cała akcja utworu zamyka się w 24 h, zazwyczaj od wschodu do zachodu Słońca,

- miejsca - wszystkie zdarzenia rozgrywają się w jednym miejscu, a o zdarzeniach, które zdarzyły się gdzie indziej informują posłańcy, Eumenidy to wyjątek - 2 prologi - akcja jednego toczy się w Delfach, a drugiego w Atenach,

- akcji - jeden główny wątek, brak wątków pobocznych, brak epizodów, które nie rozwijają akcji,

2. Istnienie chóru, który miał ściśle ograniczone kompetencje - mógł wprowadzać aktorów na scenę i komentować przebieg zdarzeń. Ajschylos zwiększył liczebność chóru z 12 do 15 osób.

3. Zasada decorum (stosowności) - tragedie musiały być pisane wyłącznie stylem wysokim, komedie - niskim.

4. Wynikające z decorum nie pokazywanie scen śmierci, ran i pojedynków. O tym informują posłańcy.

5. Zasada jedności estetyki - niemożliwość przeplatania scen tragicznych komicznymi.

6. Konstrukcja bohaterów, którymi mogły być jedynie wybitne jednostki, pochodzące z wyższych sfer.

7. Tytułowanie utworu imieniem głównego bohatera.

8. Brak scen zbiorowych, jednocześnie mogą być na scenie 3 osoby.

9. Konstrukcja utworu, czyli podział na sceny dialogowe (epeisodia) i pieśni chóru (stasima).

Tragedia antyczna - kluczowe pojęcia;

„Tragos” - kozioł, „ode” - pieśń - stąd tragedia - pieśń kozła. Konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłą wyższą. Bohater zostaje postawiony w sytuacji wyboru pomiędzy dwoma równorzędnymi wartościami - konflikt tragiczny. Działania bohatera są z góry skazane na niepowodzenia, a każda podejmowana przez niego decyzja prowadzi do finalnej klęski - bohater tragiczny. Ciąży na nim wina tragiczna związana z zbłądzeniem tragicznym (zbrodnia popełniona przez bohatera, w chwili, w której nie zdawał sobie sprawy z więzów łączących go z ofiarą). Sytuację bohatera dodatkowo pogarsza hybris - jego własna pycha, zgubna duma, powodująca sprzeniewierzenie się woli bogów, a w efekcie katastrofę. Ostateczną tragedię poprzedza rozpoznanie - moment, w który przed bohaterem odsłonięte zostają wszelkie tajemnice. Celem tragedii było wywołanie u widza katharsis (oczyszczenia), spowodowanego przez uczucia litości i trwogi, towarzyszące mu w czasie obcowania ze sztuką.

Oresteja w przekładzie Jana Kasprowicza;

Każda z 3 części zbudowana jest z Prologu, Paradosu, Epeisodia, Stasima i Exodos. W Eumenidach są 2 prologi i paradosy. Norma: Prolog, Parodos, Epeisodion pierwsze, stasimon pierwsze, Epejsodion drugie, stasimon drugie, epejsodion trzecie, stasimon trzecie, Exodos. W przypadku Eumenid - po Epeisodion pierwszym mamy Prolog II, Parodos II, Epeisodion II i dopiero stasimon I, Epeisodion III, stasimon II i Epeisodion IV i exodus. Historia o zbrodni - Agamemnon, karze - Ofiarnice i przebaczeniu - Eumenidy.

Dionizosa, obok Hermesa najbardziej tajemniczy z całej dwunastki. Matka jego, tebańska księżniczka Semele, została tknięta przez Dzeusa i dotknięcie to było brzemienne w skutkach. Namówiona przez Herę, poprosiła Dzeusa, by ten ukazał się jej tak, jak widzi go Bogini o oczach jałówki. To ja zabiło. Dzeus zasmucił się, płód schował pod kolano. Tak się urodził po raz wtóry. Hermes się nim opiekował, potem nimfy, potem Hera go strasznie nie lubiła i kazała zjeść tytanom. Tytani go zjedli (uprzednio ugotowawszy). Babcia Dionizosa zasmuciła się tym faktem i scaliła go na powrót z serca. Herze wcale się to nie podobało. Nie zostawiła przyszłego boga wina lecz tchnęła go szaleństwem. Później wędrował po świecie, zebrał sobie świtę (sylena, satyrów, bachantki) zamieniał marynarzy w delfiny. Dionizos był obrazem cierpienia ludzkiego, najbardziej tragiczny z bogów. Czciciele Dionizosa przebrani za kozły, ale te skóry przypominały raczej o rzeczach tragicznych. Dytyramb, streszczał historię Dionizosa.

Zacznijmy od zdania: „najgorszym jest wnet umrzeć, drugim najgorszym w ogóle umrzeć.” Grecy jako naród zdolny do odczuwania ponad przeciętność, panicznie bali się tego skąd przychodzi śmierć. Krótko mówiąc bali się panicznie natury. Żeby jakoś wytrzymać stworzyli sobie sztukę, która odcięła Greków od ich własnego przerażenia… Tak też powstał żywioł Apolliński. Stworzył bogów. Czyste mity należą do tego pierwszego świata. Tragedia (życie, które ludzie chcieli śnić).

Jeżeli sen jest „pozorem pozoru”, to tragedia attycka swoją iluzoryczność wykorzystuje do oddania rzeczywistości natury przepojonej „tytanicznością i barbarzyństwem”. Niech do ilustracji tej tezy służy przykład chóru. Zaczęło się od dytyrambu („amoibaicznego”). A wykonawcą dytyrambu był satyr. A jak wiemy satyr to D Z I K I mąż. Czyli nie kulturalny, nie cywilizowany, czyli naturalny. Jeśli mamy do czynienia z całym chórem takich satyrów to spotykamy na swojej drodze wizerunku samej natury. Cały myk z katharsis - chór był swego rodzaju widzem, przyglądał się losom bohatera. Przez to, ze chór był widzem, widz stawał się chórem i satyrem, a tym samym zyskiwał wejście do natury - stawał się dziki…

Bohater:

Stosowny (postępuje zgodnie z tym, kim jest), Podobieństwo (do nas), Konsekwencja (ciągle taka sam postawa)

Oczywiście, musi być wyższy od nas, bo inaczej wzbudzałby śmiech a nie litość. Tragedia ma wzbudzać litość i trwogę prowadząc go katharsis. Pathos - bolesne i zgubne zdarzenie.

Perypetia - zmiana kierunku biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom postaci.

Tragedia naśladuje nie ludzi, lecz działanie. Może istnieć bez charakterów, bez działania nigdy.

Z czego składa się tragedia:

Wysłowienie (Leksis)

Śpiew (melopia)

widowisko (kosmos opseos)

charakter postaci (ethos)

postać myśląca (dionoia)

Zwodzenie (apate) i zaślepienie (ate) wywołują hybris. W schemacie całą sprawa wygląda następująco:

Olbos(szczęście) -> koros (przesyt) -> hybris (pycha) -> ate

Skoro już zacząłem wymieniać te wszystkie śmieszne nazwy, to niech będzie dalej:

Tyche - los, Ananke - nieuniknioność/ konieczność, Fatum - jak wyżej

Hamartia- zbłądzenie, chybienie celu wynikające z ograniczonych możliwości poznawczych bohatera(Arystoteles), wina tragiczna, której my nie jesteśmy jesteśmy stanie uniknąć. To zderzenie dwóch wielkich racji(Borowski) (jak w Prometeuszu skowanym; techne zderza się z sophią. Wiadomo kto musi wygrać, ale sam spór to coś nad czym warto poświęcić chwilę refleksji)

Afrosyne -szaleństwo, nieznanie własnej miary, występowanie przeciw bogom.

Sofrosyne - pobożność, świadomość swoich własnych ograniczeń.

Kosmos - ład przeciwieństwo chaosu.

Nemezis - sprawiedliwość, która odwiedzała wszystkich niepokornych, pysznych i innych, którym się należało.

Agamemnon.

Uboga akcja sceniczna, ale dzięki antycypacjom i retrospekcjom, powstaje naprawdę rozbudowany świat. Wg Chodkowskiego Agamemnon nie jest tragedią akcji, lecz tragedią liryczną. Dąży raczej do ukazania nowych znaczeń dwóch głównych wydarzeń: upadku Ilionu i zabójstwa starszego z Atrydów. Kasandra przepowiada co ma być, wzywa Apollina na pomoc, za co chór ją karci. ? Dlatego, że nie wolno do spraw związanych ze śmiercią wzywać boga światła. Kasandra bluźniła...

Przed jej śmiercią jest jeszcze jedna ważna scena. Przejście Agamemnona po dywanie. Sam dywan. Jak wiadomo jest on czerwony (krew). Jest drogocenny. Jest taki, ze tylko bogowie mogą po nim chodzić. Wejście na niego stanowi więc pogwałcenie pewnej granicy, oddzielającej przywileje boskie od ludzkich. Wstąpienie Ag. Na dywan miało wywołać gniew boski (phtonos), mimo, że król zrobił to boso i z zastrzeżeniem, by niebianie nie patrzyli na niego spod byka. Są też interpretacje, że Klitajmestra aranżując sam dywan po prostu daje wielkiemu wodzowi, pogromcy Trojan, stojącemu ponad wszystkimi innymi dowódcami, szansę by wydobył ze swojej podświadomości najbardziej ludzką chęć rywalizowania z bogami, tym samym wpędza męża w najzwyklejszą pychę (hybris).

Ofiarnice

Orestes wraca. To Elektra wraz z ofiarnicami nawiedza grób ojca. Matka wysłała ją tam, bo miała koszmar. Urodziła węża, który potem ją zabił. Elektra nie bardzo wie, czy wolno jej na grobie złożyć ofiarę za Klitajmestrę. Znajduje pukiel, poznaje, modli się o powrót Orestesa. Mówi, że jest dumny z siostry, wykazuje jednak, że nie jest zdecydowany, co robić. Postanawia zgładzi matkę przy pomocy podstępu. Tak, żeby kara była równomierna do winy.

Idzie do domu swojego z wieścią, że Orestes nie żyje. Klitajmestrze jest przykro, potem czuje ulgę. Wysyła Piastunkę po Ajgistosa, by ten przybył z oddziałem zbrojnych. Piastunka wzywa tylko Ajgistosa. Orestes go likwiduje. Orestes powrócił jako tułacz i wygnaniec. Tak też Korynt opuści. Po pierwsze gra, jaka toczy się między Orestesem a jego matką. Gra, której celem jest przekroczenie progu pałacu, a stawką życie Klitajmestry. Chodzi o to, czy wejdzie ona do środka, by Orestes tam mógł ją uśmiercić. To Klitajmestra kontrolowała przez całego Agamemnona próg... teraz traci tę kontrolę. Jeśli przegra, próg będzie Orestesa, a ona co najwyżej może być martwa.

Podczas tej słownej batalii między matką a synem przewija się motyw krwi i mleka (śmierć i życie) ona go wykarmiła, życie, a on chce z niej wytoczyć krew. Oczywiście do końca nie wie czy chce, waha się, ociąga, ale od czego ma się przyjaciół. Pylades wspiera go w momencie największego kryzysu. I Orestes dokonuje swego czynu.

Eumenidy.

Orestes goniony pościgiem dociera do Aten. Tam ma miejsce jego proces. Sędzią jest rada zacnych obywateli na czele z Palladą. Oskarżycielkami Erynie, natomiast obrony podejmuje się Febus. To będzie konfrontacja między starym „świętym, podług Erynii światem, a tym, który jest de facto reprezentowany przez osądzających. Erynie bardzo ostro atakują Orestesa, serią pytań chcą doprowadzić do tego, by sam przyznał się do winy. Apollo kontrargumentuje, że co z tego, że matka. Matka przecież jest jak gleba, do które wrzuca się ziarno, a ziarno, gdy jest już w glebie samo wzrasta. Odbywa się głosowanie. Wynik 50/50 decydujący głos należy do Ateny. Ta wstawia się po stronie Orestesa, bo sama była łebską boginią bez matki. Apollo i Orestes odchodzą. Erynie kotłują się trochę, chcą niszczyć Ateny, ale bogini przekonuje je. Niech niosą miastu błogosławieństwo, w zamian za co wszyscy otoczą je czcią.

1. Jaki dramaturg poruszał, prócz Ajschylosa, temat wojny z Persami? FRYNICHOS, a tytuł tragedii to Fenicjanki.

2. Jakie są inne prócz liry instrumenty greckie? Aulos, Kithara, forminks, baritos, pektis, sambyke.

mimesis

Źródło działania

---