Maria Montessori i jej system wychowania przedszkolnego

Nauczyciel, który chciałby zostać zapamiętany i być wspominany jeszcze po wielu, wielu latach musi włożyć w swą pracę pedagogiczną mnóstwo pracy, ale też wierzyć w siebie i ambitnie piąć się po szczeblach drabiny edukacyjnej. W ciągu kolejnych lat zmienia się społeczeństwo, system polityczny, gospodarczy oraz rozwija się kultura i nauka, a co za tym idzie zmianie podlega również ocena twórczości ludzkiej.

Historia wychowania pokazuje, że niewielu zdobyło sławę i pozostało w pamięci potomnych. Marię Monterssori- pierwszą kobietę- lekarkę bez wątpienia możemy w ten poczet zaliczyć.

Jej działania, pomysły i dorobek jest niezniszczalnym osiągnięciem w skali globalnej. Traktuje bowiem o całym życiu ucznia, próbując rozwijać go nowatorskimi metodami. Zamiast autokratycznego modelu wychowawcy, podporządkowującego sobie uczniów mamy do czynienia z miłym, wyrozumiałym, skłaniającym do refleksji pedagogiem dążącym do zyskania sympatii ze strony wychowanków. Jej dzieła przełożone zostały na kilka języków, a popularność, zważywszy na czasy i dziedzinę, w jakiej się wybiła jest niewyobrażalna. Ciągła cierpliwa i pilna praca w połączeniu z kochającym sercem, potrafiącym zjednać tysiące serc i umysłów zrodziła pedagoga wszechczasów.

Zaciekawiła, wręcz zafascynowała wielu bogatych, wpływowych i znanych ludzi. Budziła zachwyt, poważanie i chęć współdziałania- dzięki temu zyskiwała w szybkim tempie środki finansowe dla realizacji swoich projektów.

Współcześnie nikt nie poddaje w wątpliwość doniosłości warsztatu naukowego Marii Montessori, jest powszechnie szanowana i naśladowana. Nie ma również pedagogów kwestionujących jej teoretyczny program i jego przydatność w praktyce wychowawczej, co nie znaczy, że zabrakło krytyki pod adresem jej systemu. Zainteresowani wysuwają na czoło kilka kwestii dyskusyjnych, lecz nie zwracają większej uwagi na problemy i zagadnienia z nimi związane.

Niemniej brak głosów spornych, co do ważności systemu Montessori. Na każdym kontynencie jest on znany i stosowany, choćby w minimalnym stopniu. Postulaty głoszone przez nią znalazły oddźwięk na całym świecie tworząc nowe kierunki w rozwoju i działalności placówek przedszkolnych.

Metoda nauczanie Marii Montessori:

Metoda opiera się na pewnych psychologicznych podstawach. Fundamentalne znaczenie w metodzie Montessori przyznaje się dziecku i jego rozwojowi. Wyraża się to zarówno w teoretycznych przesłankach, jak i praktycznej działalności. Według niej lata dziecięce są bardzo istotnym czasem w rozwoju i kształtowaniu jednostki. Wtedy zachodzą wszelkie główne procesy twórczo modelujące osobowość.

Ciągły rozwój i progresja dotyczą nie tylko umysłu, ale także duszy ciała. Te wszystkie sfery są ze sobą ściśle zintegrowane. Każde dziecko posiada pewną dawkę wewnętrznego wigoru, który budzi wówczas nich aktywność, ciekawość świata i chęć doświadczania wysiłku poprzez realizację swych zamierzeń.

Montessori wykorzystywała w swej pracy wychowawczej tą wewnętrzną energię wyzwalającą spontaniczność i na niej zasadziła cały swój system.

To właśnie rzeczywistość, świat, który otacza dziecko, daje mu poznać smak wiedzy, nabyć doświadczeń, kierujących jego dalszym rozwojem i poznać uczucia. Ta procedura dotyczy praktycznie każdego osobnika w dziecięcym wieku, z uwagi na jego "absorbującą psychikę", "polaryzację uwagi" oraz "okresy szczególnej wrażliwości". Dla ułatwienia zrozumienia tych pojęć postaram się je krótko zdefiniować.

"Absorbująca psychika" mówi o chłonności i otwartości dziecięcego umysłu, które to stwarzają mu już od najmłodszych lat możliwość uczenia się (także nieplanowanego). Dzięki takiej absorpcji w sferze podświadomości zapisywane są wszelkie wiadomości pochodzące z otoczenia. Przesiąkając umysł tworzą jego kompetencje dotyczące sfery intelektualnej. Dzieje się to niezależnie od nas, bez trudów i starań. Rezultatem procesu są zarejestrowane w podświadomości obrazy i informacje, które składają się na substraty potrzebne do ukształtowania powstającej wówczas świadomości dziecka.

"Okresy szczególnej wrażliwości" często nazywane "wrażliwymi cyklami" są czasem,

kiedy czułość dziecka zorientowana jest na odbiór pewnego rodzaju impulsów. Wtedy łatwo może posiąść oznaczone zdolności.

Charakterystyczną cechą tych okresów jest brak stabilności, chwiejność i krótkotrwałość. Ciągły rozwój kieruje uwagę dziecka na coraz to nowe, bardziej interesujące na danym etapie rozwoju treści i umiejętności, których opanowanie nie jest już dla dziecka ponad siły, lecz staje się naturalne. W tym czasie wychowanek nabywa wiedzę z wielką chęcią i wzmożoną intensywnością.

"Polaryzacją uwagi" nazywamy fenomen wnikliwego i długo trwającego przejawiania zaciekawienia jakimś przedmiotem lub czynnością. Wydłużone i intensywne skupienie pozwala dzieciom samodzielnie odkrywać świat. To jemu Montessori przyznała tak wielkie znaczenie w rozwoju jednostki, ponieważ umożliwia mu pilną i systematyczną pracę połączoną z zadowoleniem oraz satysfakcją z osiągnięć. Jednak to zjawisko pojawia się jedynie po uwzględnieniu w wychowaniu potrzeb rozwojowych dzieci i odpowiednim wykorzystaniu "wrażliwych cyklów".

Maria Montessori stworzyła podział dzieci, obierając za kryterium wiek:

1 poziom skupiał przedszkolaków w wieku od 3 do 6 lat. Na drugim poziomie znajdował się uczeń szkoły podstawowej od 6 do 9 lat. Awans na trzeci poziom zdobywał uczeń podstawówki mający od 9 do 12 lat.

Cele i zadania metody:

Cały system wychowania stworzony przez Marię Montessori nazywany jest również skrótowo metodą Montessori. Stwarza on jednostce szansę na uniwersalny rozwój dotyczący zarówno umysłu, ciała, ale też duszy i kultury człowieka. Pobudza swobodną, niezamierzoną dziecięcą twórczość i samodzielne działanie. Zadanie metody Montessori zawiera się w rozwoju indywidualnych cech osobowości, kształtowaniu pożądanego charakteru i temperamentu, przekazywaniu potrzebnej wiedzy i zdolności.

Środkiem do zrealizowania takich zamierzeń jest pomoc w:

- dążeniu do samodzielnych działań, odczuwania pewności i wiary w siebie,

- wykształceniu w dziecku poważania dla pracy i ładu,

- wypracowanie chęci do indywidualnej, ale też grupowej pracy w ciszy i spokoju,

- utrzymywaniu się długo skupienia nad wypełnianym zadaniem,

- stworzeniu samodyscypliny, czerpiącej z dziecka, a nie wymuszanej z zewnątrz,

- umniejszeniu znaczenia nagrody, zdyskredytowanie ich,

- wykształceniu woli wzajemnej pomocy, zdolności współpracy bez zbędnej rywalizacji,

- wyrobieniu respektu dla pracy innych,

- rozwoju osobniczych zainteresowań indywidualnych zdolności,

- wyrobieniu postawy miłości wobec otoczenia.

Elementarne zamierzenia Montessori zakładają:

- uczenie poprzez działanie, co oznacza, że dzieci nabywają wiedzę i zdolności dzięki własnemu działaniu i aktywnej postawie wobec świata, współpracując i rozważając rady wychowawców.

- wolność- uczniowie samodzielnie decydują się na to gdzie, kiedy, i w jakiej formie podejmą pracę, oczywiście z uwzględnieniem norm samodzielność reguł społecznych. Dzięki temu rozwijają własne, niepowtarzalne zdolności, przyzwyczajają się do realnej oceny własnych możliwości samodzielność posiadanych umiejętności,

- skupienie- wychowankowie starają się byś dokładni, rzetelni i cierpliwi podczas wykonywania poszczególnych zadań,

- lekcje ciszy- dzieci uczą się jak pracować w spokoju i ciszy nie tylko indywidualnie, ale również z grupach,

- porządek- uczniowie uczą się jak utrzymywać ład w swoim otoczeniu, a także co robić, by ich aktywność była uporządkowana,

- reguły społeczne- dzieci w różnym wieku (zwykle trzy roczniki) wiąże się grupowo, co pozwala na integrację, wymianę doświadczeń, informacji i umiejętności. Przyzwyczajają się do przestrzegania norm grupowych traktujących m.in. o poszanowaniu czasu i osoby innych, przyjaznej postawie i powstrzymywaniu wszelkich dewastacji,

- obserwacja- prawidłowo przeprowadzona pozwoli poznać świat dzieci. Wychowawca powinien z uwagę spoglądać na reakcje dziecka w jego naturalnym środowisku, obserwować postępy i zastoje w nauce oraz być przewodnikiem po rzeczywistości,

- indywidualny tok rozwoju każdego dziecka- każdy powinien odczuwać opiekę ze strony ciała pedagogicznego, pracować we własnym tempie i podłóg własnych możliwości, realizując te zadania, do których czuje się przygotowany.

Głównym warunkiem harmonijnego rozwoju dziecka jest odpowiednie środowisko, które ma wspomagać prawidłowy rozwój jego osobowości poprzez czynienie go zadowolonym i szczęśliwym. Dzięki takiemu samopoczuciu dziecko szybciej i chętniej zdobywa wiedzę.

Głównymi częściami takiego otoczenia są: autonomia, ład, połączenie z rzeczywistością i przyrodą- przez rekreacyjne wycieczki, spacery i piękno natury (na ten wzór wszystko elementami klasie szkolnej musi być uporządkowane i odpowiednio zaplanowane, interesująco umiejscowione), elementami także pomoce naukowe.

Materiały dydaktyczne winny wspierać rozwój dziecka. Z tego powodu często nazywane są materiałami rozwojowymi. Preparacja, położenie i upowszechnianie ich wśród dzieci ma na celu połączenie go w logiczną i systematyczną całość. Pozwala dziecku obrać za punkt wyjścia w zdobywaniu wiedzy doświadczenie i poznanie zmysłowe. Rozwija intelektualnie i modeluje osobowość.

Autentyczny komplet pomocy naukowych, zwany materiałem Montessori posiada kilka stałych cech:

- łatwość, ścisłość i wygląd,

- poddanie zasadzie stopniowania trudności,

- dostosowanie do poziomu dziecka,

- pobudzenie zainteresowania wychowanka,

- od materiału rzeczowego przechodzimy do bardziej zawiłego i teoretycznego,

- budowa, dająca możliwość samokontroli,

- powiązanie tematyczne, logiczna spójność,

- ograniczenie do jednej sztuki.

Maria Montessori zastosowała podział pomocy naukowych na:

- pomoce konieczne do treningu życia praktycznego, powiązany z samodzielną obsługą, mające na względzie środowisko społeczne, obyczaje i reguły panującego w społeczeństwie,

- pomoce "akademickie" przeznaczone do nauki języka, matematyki i innych przedmiotów,

- pomoce artystyczne połączone z twórczością plastyczną, muzyczną i manualną dziecka,

- pomoce religijne obrazujące np. poszczególne ustępy biblijne,

- pomoce sensoryczne pobudzające umysł i wyzwalające poznanie zmysłowe.

Materiały dydaktyczne Marii Montessori są estetycznie wykonane, funkcjonalne, dokładnie wykonane i odporne na zniszczenia. Ułatwiają samodzielną realizację podjętych zadań, podkreślają wagę zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego samodzielnie wykonana praca.

Pomoce są zbudowane tak, by wychowankowie mogli sami nad swoim postępowaniem sprawować kontrolę i korygować ewentualne błędy. Materiały biorą pod uwagę regułę stopniowalności trudności i są odpowiednie dla prezentowanego przez dziecko poziomu.

Sądzę, że dla przybliżenia innym pomocy naukowych Montessori przydatny będzie tu ich skrótowy opis.

1.) Piramidę stanowią wycięte trójkąty o równych ramionach, ich liczba jest zróżnicowana i zależy od ilości pięter, każdy z brzegów trójkąta oznaczony jest różną barwą. Metoda ta ma być pomocna w doborze rezultatów do działań lub odwrotnie, według zasady domina. Jedynie wtedy, gdy wszystkie elementy zostaną umieszczone na właściwych im miejscach powstanie piramida.

Piramida służy do nauki podstawowych działań matematycznych: sumowania, odejmowania, mnożenia i dzielenia do 100.

2.) Termometrem zwie się szablonowy rysunek termometru, pisak ścieralny "na sucho", pasek do przesuwania (naprzemiennie: z zanotowaną temperaturą i szkicem termometru do samokontroli). Istnieje możliwość użycia pasków z różnym poziomem trudności (np. temperatury plusowe i minusowe).

Zadaniem wychowanka jest przesunięcie paska w taki sposób, by wykonalne było odczytanie temperatury. Na rysunku akcentuje pisakiem odczytaną temperaturę i przestawia pasek tak, by w okienku znalazł się termometr służący do samokontroli (przestawienie paska w okienku powoduje pojawienie się termometru wskazującego właściwą temperaturę). Po czynności kontrolnej dziecko ściera oznaczenia i kolejny raz przesuwa pasek.

Termometr ma za zadanie nauczyć prawidłowego odczytywania temperatury.

3.)Zegarem jest zafoliowana tarcza zegara, pisak, który zetrzeć można "na sucho", pasek do przesuwania (naprzemiennie z godziną, która została zanotowana i tarczą zegara, mającej na celu samodzielne kontrolowanie). Istnieje możliwość użytkowania pasków o różnym stopniu długości (godziny, godziny i minuty lub godziny i minuty w systemie 24godzinnym)

Zadanie dziecka sprowadza się do przestawienia paska, tak by w okienku zauważalna była godzina. Wówczas zaznaczamy pisakiem na tarczy zegara jego wskazówki w prawidłowym ułożeniu i przesunąć pasek tak, by w okienku ukazała się tarcza kontrolna (po przestawieniu paska w okienku wyłania się zegar z odpowiednim rozstawieniem wskazówek). Gdy dziecko dokona sprawdzenia ściera zaznaczenia i przestawia pasek na kolejną godzinę. Zegar służy do nauki odczytywania godzin i minut na tarczy zegara.

Rola nauczyciela:

Otoczenie, w jakim dorastać i zmieniać się będzie dziecko powinno być starannie spreparowane przez inteligentnego, empatycznego i łagodnego pedagoga, który również zalicza się do jednej z jego części. Jego zadaniem jest delikatne wspomaganie i kierowanie wysiłków dziecka na odpowiednie tory. Powinien wspierać uczniowską samodzielność i uważnie obserwować dziecięce działania. Przeoczenie pewnych zachowań, mogących być sygnałem dla wychowawcy, a szczególnie rozpoczęcia się okresu krytycznego może uniemożliwić udzielenie pomocy, gdy jej najbardziej potrzeba.

Nauczyciel nie może zapomnieć, że fundamentalną regułą Marii Montessori jest samodzielna aktywność dziecka. Nie może on niczego narzucać, lecz winien indywidualnie pomagać, gdy zachodzi taka konieczność lub na prośbę dziecka. Wszystko z zasadą "pomóż mi to zrobić samemu".

Zadaniem wychowawcy jest stworzenie odpowiednich warunków do uruchamiania

aktywności dziecięcej oraz wspomaganie działalności ucznia bez bezczelnego narzucania się.

W jego możliwości jest stosowanie pochwał i innych wzmocnień o charakterze społecznym, z tym że powinien ostrożnie oceniać pracę dziecka, gdyż może je łatwo urazić i pozbawić motywacji do dalszej pracy. Ponadto liczy się dziecięce poczucie satysfakcji z dokonanych osiągnięć i ciężkiej pracy, a nie powodowane uznaniem nauczyciela i in.

Warto podkreślić niemożność interwencji przy popełnieniu przez ucznia błędu podczas wykorzystywania pomocy, gdyż powodowałby zakłócenia w procesie sprzężenia zwrotnego. Nie powinien ingerować także wtedy, gdy dziecko zapoznaje się z nowymi pomocami lub zaznajamia się z nieznanymi mu dotąd sposobami ich użytkowania, jeżeli nie kłócą się z celami i spreparowania.

System wychowania przedszkolnego w Polsce:

Kształtowanie się systemu wychowania przedszkolnego czerpało z metody Montessori głównie w okresie międzywojennym. Niemniej mimo szerokiego jej rozpowszechnienia nie było instytucji, która zasadzałaby się tylko i wyłącznie na jej postulatach. Najistotniejszą przeszkodą we wprowadzaniu jej metody były finanse, finanse właściwie ich brak. Odpowiednie wyposażenie pomieszczeń oraz zakup pomocy dydaktycznych było zapora nie do przekroczenia w ówczesnym okresie. Pomimo tego placówki przedszkolne stosowały się do wielu wskazań sympatycznej włoskiej lekarki zarówno w zakresie organizacji jak i metodologii.

Najważniejsze z nich to:

- zapewnienie im umeblowania i sprzętu przystosowanego do wysokości i wieku wychowanków. Ów ekwipunek był zamienną dla ławek, stanowiących dotąd podstawowy mebel w instytucjach opiekuńczo- wychowawczych,

- stworzenie prawidłowych warunków sanitarnych, utrzymywanie czystości w pomieszczeniach,

- poszerzenie rodzajów i treści zabaw i zajęć dla dzieci o działania aktywizujące i skłaniające do samodzielnej, ekspresyjnej twórczości,

- uczynienie materiałów dydaktycznych uniwersalnymi,

- porządek, pilność i systematyczność obowiązkiem dzieci jak i dorosłych,

- podjęcie współpracy pedagoga z lekarzem i rodzicami, przenikanie się środowiska szkolnego i rodzinnego,

- przyłożenie większej wagi do rozwoju fizycznego wychowanków,

- przemiana dotycząca funkcji- z instytucji opiekuńczo- wychowawczej przedszkola przyjęły funkcję wychowawczo- kształcącą, coraz większy nacisk kładziono na edukację.

Przeprowadzona w 1932 roku reforma Janusza Jędrzejewicza odmieniła cele oraz zadania, które osiągać powinny przedszkola II Rzeczypospolitej. Instytucje wychowania przedszkolnego zmieniły się w oddziały dydaktyczno- wychowawcze łączące wychowanie umysłowe z moralnym oraz fizycznym. W konsekwencji zszedł na bok system Montessori.

Przez wiele lat nie pamiętano o metodzie Montessori, co zmieniło się w czasach współczesnych. Jej metoda jest odnawiana, ponownie wielorako interpretowana. Pedagodzy usiłują stosować jej wskazówki, tworząc przedszkola i szkoły montessoriańskie. To daje nadzieję na lepszą przyszłość i przygotowanie dzieci do życia w brutalnym świecie.

---