Maria Montessori i jej system wychowania przedszkolnego.

Pedagog, który chciałby zapewnić sobie trwałe miejsce w historii myśli

edukacyjnej ma przed sobą trudne zadanie. Z upływem czasu ulegają zmianom oceny
dorobku badawczego, następują przemiany społeczne i polityczne, ewoluuje kultura
określająca miejsce ludzkich dokonań. Pisane dzieje wychowania wymownie
wskazują, iż tylko nielicznym udało się pozostać w pamięci pokoleń. Marię
Montessori niewątpliwie do takich pedagogów należy zaliczyć. Jej działalność i
twórczość ma, bowiem światowy wymiar i ponadczasowy charakter. Obejmuje niemal
całe życie wychowanka i ewoluuje ku coraz szerszym horyzontom pedagogicznego
myślenia i działania. Pozyskuje sympatię, fascynuje i zmusza do refleksji w wielu
językach świata. Pracowała wytrwale i ciężko, lecz posiadała również umiejętności
zjednywania serc i umysłów na wielu kontynentach.

Ogromu dorobku badawczego i organizacyjnego Marii Montessori nikt dziś nie

kwestionuje. Nikt również nie próbuje podważać jego walorów teoretycznych czy
praktycznej przydatności w procesie wychowania nowych pokoleń. Nie oznacza to
wcale, iż zabrakło głosów krytyki wobec systemu Marii Montessori. Niewątpliwie,
system Marii Montessori jest dziś znany niemal w każdym zakątku świata, a jej idee
pedagogiczne w sposób istotny wyznaczyły kierunek podejmowanych działań na rzecz
rozwoju przedszkola.

Przygotowując opiekunki do pracy z dziećmi i nowymi pomocami, zalecała by

niczego dzieciom nie narzucały i nie przeszkadzały im w zajęciach, które same sobie
wybiorą. Z czasem dzieci chętniej interesowały się jej materiałem dydaktycznym niż
zwykłymi zabawkami, dlatego też zestaw pomocy został wzbogacony o nowe pomoce
do nauki: geografii, gramatyki, matematyki i innych przedmiotów nauczania. Maria
Montessori prowadząc swoje obserwacje zauważyła zafascynowanie dzieci ciszą i
włączyła ją do swojego systemu wychowawczego w postaci tzw. „Lekcji ciszy”. Jako
zasadę pedagogiczną obowiązującą w stosunku do dzieci, wprowadziła również
swobodny wybór materiałów dydaktycznych, dowolność miejsca i czasu pracy.
Ograniczyła czynność nauczyciela na rzecz samodzielności dzieci. Wprowadziła
naukę czytania i pisania oraz podstawy matematyki. W roku 1909 opublikowano jej
pierwsza książkę pt. „Metoda Montessori”

Podstawę działalności praktycznej i zagadnień teoretycznych Marii Montessori

stanowi dziecko i jego rozwój. Jej zdaniem dzieciństwo to bardzo ważny okres dla
rozwoju jednostki, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze,
nadające kształt osobowości. Następuje wówczas stały wzrost i postęp w sferze ciała i
ducha, które są ze sobą zintegrowane. Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną
energię, która skłania je do aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boja się
wysiłku, wręcz stale go poszukują i wytrwale realizują podjęte działanie. Zdaniem
Montessori na tej potrzebie spontanicznej i wszechstronnej aktywności dziecka należy
oprzeć wychowanie. Z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a
następnie w sposób zamierzony i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i
doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki
typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim jak: „absorbująca psychika”,
„okresy szczególnej wrażliwości”, „polaryzacja uwagi”.

„Absorbująca psychika” inaczej chłonny umysł, umożliwia okolicznościowe uczenie
się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w
podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i
tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku.
Skutkiem jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie
świadomości dziecka.
„Okresy szczególnej wrażliwości” tzw. „wrażliwe cykle”, to okresy, w których
wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo
wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a dziecko w toku
rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i
treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania, których dojrzało.
W tym czasie dziecko uczy się chętnie i intensywnie.
„Polaryzacja uwagi” to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym
przedmiotem lub jedną czynnością. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji, dzięki
której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając Montessori
przypisywała fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono
pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i
czerpiąc satysfakcję z efektu własnych działań. Zjawisko to występuje tylko wtedy,
gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka i gdy
wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.
Maria Montessori podzieliła dzieci ze względu na wiek:
I poziom – przedszkole – od 3 do 6 lat
II poziom – szkoła podstawowa – od 6 do 9 lat
III poziom – szkoła podstawowa – od9 do 12 lat

System wychowania Marii Montessori zwany jest też metodą Montessori.

Metoda ta daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju fizycznego i duchowego oraz
kulturowego i społecznego, wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność. Celem
metody jest rozwijanie indywidualnych cech osobowości, w formułowaniu
prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i
współdziałania. Jest to realizowanie poprzez pomoc dziecku w:

- rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły
- wypracowanie szacunku do porządku i di pracy
- wypracowanie zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej

i zbiorowej

-

osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem

- wypracowaniu podstaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na

zewnętrznym przymusie

- uniezależnieniu od nagrody
- formowaniu podstaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji
- szacunku dla pracy innych
- rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy
- osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego

posłuszeństwa

- umiłowanie do rzeczywistości i otoczenia

Głównymi zadaniami metody Marii Montessori są:

- uczenie przez działanie – dzieci zdobywają wiedze i praktyczne umiejętności

poprzez własna aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy
współpracy z nauczycielami

- samodzielność – dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę

pracy przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia
i uczą się realnej oceny swoich umiejętności

- koncentracja – dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu

konkretnych działań

-

lekcje ciszy – na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach
indywidualnych i grupowych

- porządek – dzieci zdobywają umiejętności postrzegania porządku w otoczeniu i

swoim działaniu

- społeczne reguły – dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w

grupy, sprzyja to wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Uczą się one
przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj

- obserwacja – jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z

szacunkiem i powagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego
przewodnikiem

- indywidualny tok rozwoju każdego dziecka – dziecko jest serdecznie przyjęte,

znajduje uwagę i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego
tempa i możliwości, podejmując zadania, do których jest już gotowe.

Podstawowym warunkiem rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie,
które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka – sprawia, że czuje
się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy. Najważniejszymi elementami
tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą – poprzez
spacery i wycieczki, piękno (wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane,
doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone) oraz materiały dydaktyczne.

Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego

zwany jest materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i
udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową.
Umożliwia on wyjście w uczeniu się dziecka od doświadczenia i poznania
zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się
osobowości.
Oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori posiada
takie cechy jak:

- prostota, precyzja i estetyka wykonania
- uwzględnienie zasady stopniowania trudności
- dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka
- budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka
- przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego
- konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów
- logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych

-

ograniczenie – dany rodzaj występuję tylko raz, w jednym egzemplarzu

Maria Montessori podzieliła materiał dydaktyczny na;

- materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związany z samoobsługą,

troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi;

-

materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin
wiedzy;

- materiał artystyczny związany z ekspresją muzyczną, plastyczną i

zręcznościową dziecka;

- materiał religijny, np. przedstawiające przypowieści biblijne;
- materiał sensoryczny, rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu

aktywności umysłowej.

Materiały Marii Montessori są estetyczne, precyzyjnie wykonane i trwałe. Dzięki tym
pomocom możliwe jest samodzielne wykonywanie różnych zadań i doświadczeń, w
myśl zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego własna praca.
Konstrukcja pomocy umożliwia zazwyczaj samokontrolę i korektę błędu. Materiały
dydaktyczne uwzględniają zasadę stopniowania trudności i są dostosowane do potrzeb
rozwojowych dziecka. Opis przykładowych materiałów dydaktycznych:

1.

Piramida – to wycięte trójkąty równoramienne, ich ilość może być różna w
zależności od ilości pięter, każdy brzeg trójkąta zaznaczony jest innym
kolorem. Przy pomocy tej metody dzieci musza dobrać wyniki do działań lub
odwrotnie na zasadzie gry w domino. Tylko w przypadku ułożenia prawidłowo
wszystkich elementów powstanie piramida.

2. Termometr – to zafoliowany schematyczny rysunek termometru, flamaster

suchościeralny, pasek do przesuwania (na przemian: z zapisaną temperaturą i
rysunkiem termometru do samokontroli). Można zastosować paski ze
zróżnicowanym stopniem trudności tj. temperatury dodatnie i ujemne.
Używając tej pomocy dziecko musi przesunąć pasek tak, aby możliwe było
odczytanie temperatury. Na rysunku zaznacza daną temperaturę i przesuwa
pasek, by w okienku pojawił się termometr do samokontroli (po przesunięciu
paska w okienku pojawia się termometr prawidłowo wskazujący daną
temperaturę). Po sprawdzeniu dziecko ściera i ponownie przesuwa pasek.
Celem jest nauka odczytywania wskazań termometru.

3. Zegar – to zafoliowana tarcza zegara, flamaster suchościeralny, pasek do

przesuwania (na przemian: z zapisaną godziną i tarczą zegara do samokontroli).
Można również zastosować paski ze zróżnicowanym stopniem trudności: pełne
godziny, godziny i minuty, godziny i minuty w systemie 24 godzin. Dziecko
musi przesunąć pasek tak, aby w okienku pojawiła się godzina, narysować
flamastrem na tarczy zegara wskazówki w odpowiednim położeniu i przesunąć
pasek tak,