MAZURZENIE JAKO CECHA JĘZYKOWA SŁUŻĄCA ARGUMENTACJI W SPRAWIE GENEZY POLSKIEGO JĘZYKA OGÓLNEGO I LITERACKIEGO

Cechą języka ogólnego, która jest najważniejszym dowodem na to, że rozwinął się on na podłożu gwary wielkopolskiej, jest brak mazurzenia.

Mazurzenie - zjawisko dialektycznego zrównania dwóch szeregów spółgłoskowych języka ogólnego: syczących zębowych [s, z, c, dz] i szumiących dziąsłowych [sz, ż (rz), cz, dż] w jednym szeregu syczących zębowych [np. sary ( szary), zaba ( żaba), cas ( czas), jezdzenie ( jeżdżenie)].

W Polsce mazurzyła: Małopolska z wyjątkiem okolic na południe i wschód od Rzeszowa, północny i środkowy Śląsk oraz wschodni skrawek okolicy Pszczyny, Bytomia, Katowic i Tarnowskich Gór. W Polsce nie mazurzyła: Wielkopolska z Kujawami i ziemią dobrzyńską, dawne województwo chełmińskie, pomorskie, malborskie, księstwo warmińskie, Podlasie, Suwalszczyzna.

Dwie hipotezy w sprawie genezy mazurzenia:

1. Rezultat wpływów obcojęzykowych - założenie o współżyciu nosicieli dwóch języków, z których jeden (A) ma swa szeregi spółgłosek typu `s' i `sz', a drugi zaś (B) ma tylko jeden szereg `s'. W wyniku kontaktów nosiciele języka B narzucają tę właściwość swojego systemu fonologicznego nosicielom języka A. W przypadku polskiego mazurzenia występowały przypuszczenia:

• B to podłoże fińskie (m.in. J. Baudouin de Courtenay, J. Rozwadowski),

• B to podłoże pruskie (m.in. S. Dobrzycki, T. Milewski),

• B to wpływ fiński za pośrednictwem pruskim (m.in. A. Sieliszczew),

• B to wpływ celtycki (m.in. T. Lehr-Spławiński).

Klemensiewicz uważa jednak, że hipoteza o obcym wpływie językowym jest mało wiarygodna i nie posiada mocnych argumentów.

2. Zjawisko rodzime, samodzielne i spontaniczne (m.in. A. Bruckner, K. Nitsch, M. Rudnicki, S. Szober, T. Brajerski).

Kiedy pojawiło się mazurzenie?

• do lat 30. XX w. uważano, że istniało już w prehistorycznej polszczyźnie, a nawet
  w prasłowiańszczyźnie. Nic nie popiera jednak tej hipotezy.

• M. Małecki - najwcześniej po X lub XI w.

• W. Taszycki - w Małopolsce w XVI w.

• M. Rudnicki - XIV lub XV w.

• van Wijk - w garze małopolskiej w XV w., na Podhalu w XVII w.

Tak więc czas powstania mazurzenia waha się aż między X a XVII w. Wg Klemensiewicza wiek mazurzenia jest ciągle niepewny, chociaż uważa, że należałoby się skłaniać ku hipotezie jego początków i wzrostu w dobie średniowiecznej polszczyzny.

Wg Klemensiewicza przekonywującą ilustracją pisowni opozycyjnej [s - sz itd.] są: Bulla gnieźnieńska, dokumenty wielkopolskie XII i XIII w., Bulla wrocławska, dokumenty śląskie z XII i XIII w., księga miejska krakowska z XIV w., Psałterz floriański cz. I, dokumenty małopolskie XIII w., Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, Rozmyślania przemyskie. M.in. na tej podstawie Klemensiewicz ustala brak mazurzenia w kształtującej się polszczyźnie ogólnej, a zwłaszcza w jej literackiej odmianie średniowiecza, na koniec XIV w. Zaczynano uznawać ten sposób wymowy za lepszy, dopatrywać się w nim wartości wskaźnika poprawności obowiązującej wykształconego Polaka i brać go pod opiekę normy. Odrzucono mazurzenie, przyznając wyższość właściwości dialektu wielkopolskiego.

1

---