„Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie” Ryszard Tokarski
Współczesny język polski należy do języków o w pełni rozwiniętej leksyce kolorów. Semantyczny obraz barw w polszczyźnie odtwarzany jest na podstawie utrwalonych w języku ogólnym derywatów semantycznych i słowotwórczych, frazeologizmów, przysłów. To język poetycki umożliwia znacznie pełniejsze dotarcie do głębokiego, nieraz ukrytego kulturalnego tła nazw barw i zarazem pokazuje wielokierunkowość semantycznych transformacji, jakim podlegają barwy.
Autor wychodzi od stwierdzenia, że nie ma sensownej interpretacji wypowiedzenia bez odwołania się do pełnego semantycznego obrazu obiektów, ich właściwości, a szerzej obrazu świata, właściwego danej społeczności językowej czy nawet indywidualnemu postrzeganiu świata.
Nawet najbardziej szczegółowa interpretacja semantyczna pojedynczego słowa czy wyrażenia odtwarza zazwyczaj sposób językowego postrzegania konkretnego obiektu, zjawiska, czy czynności.
Grupa barw jest istotna z kilku powodów:
1)Fizyczne właściwości barw stanowią niezmienną jakość dla ludzi żyjących w różnych kulturach. Wszelkich różnic w nominacyjnych systemach leksyki barw w różnych językach należy upatrywać w odmiennościach kulturowych. Sfera rzeczywistości pozajęzykowej stanowi tu wartość niezmienną, a sfera rzeczywistości kulturowej zmienia się, także w ilościowym rozwoju nazw barw w danym języku.
2) Kłopoty z tworzeniem dla nazw barw zadowalających definicji znaczeniowych, tzn. takich, które przy zachowaniu pełnej precyzji odwoływałyby się zarazem do kryteriów językowych, a nie fizycznych, czy percepcyjnych. Udowodnione jest, że nazwy barw wiążą się z elementarnymi doznaniami, z jakimi ma do czynienia człowiek żyjący w rozmaitych środowiskach fizycznych i kulturowych.
3) Nazwy barw stanowią grupę leksykalną bardzo mocno obciążoną kulturowo. Bogata symbolika barw, a na poziomie językowym semantyczne konotacje ich nazw , stanowią interesujące pole obserwacji znaczeniowych.
4) Analiza nazw barw nie tylko w skonwencjonalizowanych użycia języka ogólnego , lecz także w tekstach poetyckich, gdzie pojawia się pytanie o granice opisu znaczeniowego tej kategorii.
SYSTEMY PODSTAWOWYCH NAZW BARW
- dotyczy zjawisk nominacyjnych w językach o różnym stopniu rozwoju leksyki barw
Inspiracją dla współczesnych badań nad semantyką nazw barw była pionierska praca lingwistów- antropologów B. Berlina i P. Kaya, którzy zanalizowali blisko 100 języków i ustalili inwentarz maksymalnie 11 podstawowych nazw barw. Języki o słabiej rozbudowanym zasobie leksykalnym nie wykorzystują pełnego modelu barw. Kryteria wydzielania podstawowych nazw barw mają charakter przede wszystkim lingwistyczny:
brak semantycznego przyporządkowania innej nazwie barwy, np. polski czerwony, nie może być definiowany przez inną nazwę koloru, z kolei szkarłatny traktuje się jako niepodstawowy semantyczny wariant barwy czerwonej.
Prostota morfologiczna: złożenia typu ciemnoniebieski, a także nazwy barw synchronicznie motywowane przez nazwy obiektów stanowiących podstawę określenia barwy, np. stalowy czy ceglasty, warunku tego nie spełniają
Szeroki zakres łączliwości: blond, kary, odnoszące się przede wszystkim do koloru ludzkich włosów, bądź sierści zwierząt, mają łączliwość zredukowaną
Wyrazistość psychologiczna: podstawowe nazwy barw są najczęściej używane, najszybciej i trwale zapamiętywane, w testach psychologicznych najłatwiej kojarzone
Hierarchia implikacyjna podstawowych nazw barw: siwy
Czarny żółty pomarańczowy
< czerwony < < niebieski < brązowy <
Biały zielony fioletowy
Różowy
jeśli w danym języku istnieje nazwa oznaczająca, np. ogniskową zieleń, co w angielskim odpowiada ogniskowemu green, wówczas w tym języku powinny występować wszystkie nazwy znajdujące się na lewo od green, a więc odpowiedniki angielskich ogniskowych black, white i red.
Oznacza to, że istnieją języki, w których występują wszystkie podstawowe nazwy barw (np. w większości języków europejskich, ale są takie języki, w których całe barwne spektrum dzieli się na 2 strefy związane z ogniskową bielą i ogniskową czernią (nowogwinejskie plemię Dugam Dani).
Wprowadzone pojęcie „barw ogniskowych” oznacza podział barw na tyle segmentów, ile w danym języku istnieje podstawowych nazw barw.
Przy dwudzielnej segmentacji ogniskowa biel (makrobiały) odnosić się może do wszystkich barw jasnych i ciepłych, a więc bieli, żółcieni, czerwieni. Ogniskowa czerń staje (makroczarny) staje się konwencjonalnym określeniem barw ciemnych i zimnych. W niektórych językach wyodrębnia się także makroczerwień.
KATEGORIA PROTOTYPÓW A PODSTAWOWE NAZWY BARW:
prototyp pierwowzór; pierwszy, próbny, doświadczalny egzemplarz nowego typu; wzorzec.
- wiąże się z językowymi i kulturowymi kryteriami definiowania leksyki kolorystycznej, a dokładnie z ustaleniem, które z podstawowych barw mają wzorce prototypowe, które zaś jako barwy mieszane wymagają innych technik definicyjnych
Wprowadzenie podstawowych nazw barw wprowadza pierwsze możliwe kulturowe różnicowanie języków, zależne od ilościowego sposobu rozbudowy leksyki barw, a co za tym idzie odmiennych sposobów konceptualizacji świata.
Barwa jest kategorią fizyczną i jako fala świetlna o określonej długości może być bardzo precyzyjnie mierzona. Barw jest kategorią biologiczną i neurofizjologiczną, bo wrażenia kolorystyczne są pochodną reakcji nerwowych w oku i mózgu ludzkim. Barwa jest kategorią psychologiczną, pozwalającą obserwować typy, czasy reakcji, czy zdolności zapamiętywania, kojarzenia barw z ich nazwami.
Pytanie o znaczenie słowa, jest pytaniem o to, co ludzie ROZUMIEJĄ, co MAJĄ NA MYŚLI, gdy danym słowem się posługują. Najpopularniejsze skojarzenia:
czarny- sadza, węgiel; biały- mleko, śnieg; niebieski- kwiat lnu. Autorka twierdzi, że barwy powinny wiązać się z pewnymi typami rzeczy, wzorców, czy z doznaniami np. w świecie przyrody. Pojęcia barw zakotwiczone są w pewnych uniwersaliach ludzkiego doświadczenia i uniwersalia te można identyfikować jako dzień i noc, ogień i słońce, roślinność, niebo i ziemię.
Wierzbińska mówi o takich odpowiednikach: czarny-noc, biały- dzień, czerwony- ogień, żółty- słońce, zielony- roślinność, niebieski- niebo, brązowy-ziemia.
Kulturowe i semantyczne związki czerwieni z ogniem, zieleni z roślinnością, czy niebieskiego z niebem, nie budzą wątpliwości. Z kolei dla barwy brązowej prototypowy wzorzec ziemi wymaga starannego rozważenia. Kłopoty sprawia również para złoty i żółty. Okazuje się, że kolor złoty przejął przymiotniki koloru żółtego (np. złote słońce), dlatego barwę żółtą należałoby kojarzyć z prototypem jesiennym, z zamierającą przyrodą. Kolejny problem to związek czerni i bieli z nocą i dniem. Semantyka tych barw daje się tłumaczyć przez określenia ciemny- jasny, o tyle jako jakość barwna a więc biel w sensie kolorystycznym jest dość luźno związana z barwą dnia.
SEMANTYCZNE KONOTACJE NAZW BARW
- rozstrzygnięcie granic opisu znaczeniowego i wpływu informacji o praktykach wykorzystywania w kulturze poszczególnych barw na językowe obrazy tychże kolorów.
Konotacje znaczeniowe silnie skonwencjonalizowane właściwe są językowi ogólnemu, konotacje słabe zaś tekstom indywidualnym, najczęściej poetyckim, gdzie występują fakultatywne cechy o znacznie mniejszym stopniu utrwalenia, mające na ogół zasięg do konkretnego tekstu lub idiolektu. Dla konotacji nazw barw teksty poetyckie stanowią bardzo ważne źródło informacji. Cechy konotacyjne nie wchodzą do definicji znaczeniowej słowa. Konotacje semantyczne w pełni zależą od znaczenia słowa.
Pierwsze to informacje encyklopedyczne pochodzące z różnych dziedzin wiedzy, a zwłaszcza dane o praktykach wykorzystywania barw, o przypisywanych im funkcjach kulturowych, czy nawet o sposobach oddziaływania kolorów na organizmy ludzkie. Druga argumentacja dotyczy poszukiwania wewnętrznej logiki układu cech w obrębie znaczenia słowa. Cechy znaczeniowe nie stanowią zlepku przypadkowo realizowanych w tekście konotacji. Każda z nich jest motywowana przez cechy zakresowo szersze, bądź coraz to bardziej szczegółowe, wyspecjalizowane.
Referencje prototypowe nazw barw, stanowiące poziom najwyższy, najbardziej uniwersalny, otwierają miejsce dla składników poziomów niższych, konotacji o różnym stopniu konkretyzacji. !!Konotacje semantyczne barwy są w zasadzie pochodne od referencji prototypowych barwy.!!! Niekiedy w znaczeniu nazwy barwy tworzą się wtórne centra pojęciowe, rozbudowujące własne, niezależne od referencji prototypowych konotacje semantyczne (np. zielony ze zmęczenia, żółty z zazdrości)
Przykład konotacji:
Kolor czerwony kojarzony jest z krwią i ogniem. Utarte frazeologizmy, bądź metafory z tym związane to: np. kierować się głosem krwi, czy ogniste spojrzenie. Przeniesienie tego typu cech konotacyjnych na modelowaną przez krew i ogień barwę czerwoną sprawia, że przyjmuje ona konotacje pozytywnych stanów emocjonalnych, zwłaszcza aktywnych form radości i szczęścia, a także miłości. Związek czerwieni i miłości, zwłaszcza miłości aktywnej, twórczej jak i pożądania fizycznego, jest bardzo wyrazisty.
Zieleń- w średniowiecznych kodyfikacjach „symboliki barw” zieleń symbolizuje miłość nową. Zielony element stroju oznaczał, iż osoba przywdziewająca ten strój zakochała się w kimś, obiekt miłości lub sama miłość jest dla tejże osoby sytuacją nową i zarazem akceptowaną. Rysuje się paralela miedzy samą barwą i modelującym ją odniesieniem prototypowym- roślinnością, zwłaszcza roślinnością nową, wiosenną.
Niekiedy semantyczny obraz nazwy barwy nie tworzy jednak wyraźnie zhierarchizowanej sekwencji wzajemnie motywujących ciągów znaczeniowych.
ZIELONY- CIEPŁO WIOSNY I CHŁÓD CIENIA
Zieleń-definicja przez prototyp czy jako melanżu barw?
Różne odcienie zieleni otrzymujemy poprzez łączenie w różnych proporcjach błękitu i żółci. Jest więc to melanż barw, czyli powstanie przez pomieszanie. Archibald zaproponował dwupoziomową hierarchię barw podstawowych: podstawowe prymarne i podstawowe sekundarne. Barwami prymarnymi są te, których nie można stworzyć z innych barw: czerwona, żółta, niebieska (chromatyczne) , biała, czarna.(achromatyczne). Barwy sekundarne traktowane są jako wytwory dwu barw prymarnych. Roślinność, a w szczególności roślinność młoda, wiosenna, jest zasadniczym czynnikiem kształtującym semantykę nazwy tej barwy. Odcienie zieleni pochodzące od wzorców roślinnych to m. in. agrestowy, groszkowy, mirtowy, murawy, oliwkowy, rezedowy. Wyjątek stanowi odcień butelkowy. Najbardziej popularne odcienie to: szmaragdowy, seledynowy i malachitowy.
Z punktu widzenia lingwistycznego, znaczenie słowa zieleń, nie odwołuje się do barwy niebieskiej i żółtej, lecz modelowane jest przez prototypowe odniesienie do świata roślin. Barwa zielona odnosząca się do roślin bądź rośnięcia potwierdzają dane etymologiczne: tak jak w językach słowiańskich, w których nazwa barwy wiąże się z ziele, zioło, angielskie green i niemieckie grun, sprowadzane są do „rosnąć”. Zieleń jako nazwa koloru przyjmuje także znaczenie „roślinność”. Barwie zielonej przypisuje się aspekt wartościujący, np. przez określenie „tereny zielone” jako część miasta przeznaczona dla wypoczynku i rekreacji, cz coraz bardziej potoczna metafora „zielone płuca miasta”. Ponadto skoro kolor zielony utożsamiany jest z roślinnością, to także co za tym idzie z wiosną, czyli „żywą porą roku”. Zieleń traw, czy drzew w pełni lata, czy na początku jesieni jest czymś bardzo typowym, nikogo nie zaskakuje. Natomiast zieleń wiosenna jest pierwszą oznaką odradzania się życia, przełamywania stagnacji.Dlatego nawet mocno osadzone w języku konotacje `niedojrzałości', `braku doświadczenia', np. zielona głowa, mieć zielono w głowie, być zielonym w jakiejś dziedzinie, choć niewątpliwie niosą z sobą wartościowanie ujemne, nie stanowią jednak ocen skrajnie negatywnych.
Dwa bieguny konotacyjne nazwy barwy
Przeniesienie barwy zielonej, właściwej młodej, rozwijającej się roślinności, a także niedojrzałym owocom (zielony owoc, zielone jabłko) na świat ludzki otwiera nie tylko konotacje niedojrzałości, czy braku doświadczenia. Dominuje zaś prototypowe odniesienie do rozwijającej się przyrody wiosennej, właśnie zielonej wiosny z właściwymi jej konotacjami odradzania się życia, radości, nadziei. Zieleń ma liczne podobieństwa z czerwienią. Np. konotacja życia w obu przypadkach, ale w powiązaniu z czerwienią jest to pełnia życia, natomiast konotacja zieleni, to życie rodzące się. Konotacja miłości jest bardzo wyrazista w czerwieni, odnosi się do uczucia dojrzałego, zieleń wiąże się z miłością we wczesnym stadium, dopiero rodząca się. Zieleń w średniowiecznych dworskich kodyfikacjach oznaczała miłość nową, nowy obiekt fascynacji. Barwy zieloną i czerwoną łączy konotacja `życia' i `radości'. Czerwona krew oznacza życie ludzkie, zieleń liści odnosi się do żywej roślinności. Uważą się barwa zielona, obok niebieskiej i fiotowej, należy do kolorów zimnych. Usytuowanie zieleni w strefie barw zimnych sprawia, że nawet w połączeniu z nazwami typu światło, blask, świecić, konotującymi zazwyczaj ciepło, odwołuje się ona jednak do skojarzeń z chłodem. Uderza to, że zielonemu światłu towarzyszy zwykle zimna, nocna sceneria, np. zielona gwiazda daje światło zimne, podobne wrażenie chłodu może wywoływać upiorna zieleń zorzy. Zieleń lasu, drzew, bardzo często idzie w parze z dawanym przez nie cieniem i chłodem, nie rozumianym jednak jako doznanie przykre, lecz jako pozytywna opozycja pojęciowa względem upału, palącego słońca. Jednakże owa zieleń odradzającego się życia konotuje pozytywne, ciepłe doznania emocjonalne pełni życia, radości, nadziei. Zauważa się również związek zieleni z wodą. Chodzi o przestrzenną przyległość zieleni nadbrzeżnej roślinności i barwy samej wody. Odbijające się w lustrze wody drzewa i krzewy sprawiają, że również powierzchnia wody przyjmuje ich barwę. Na marginesie barwy zielonej notuje się takie jej użycia, które oznaczają starość, chorobę, zgniliznę, czy rozpad.
Podsumowując: związek zieleni z wiosną, odradzającym się życiem, czy młodością wyzwalał konotacje `radości', `nadziei', `bogactwa', to zielony z dominantą tonacji chłodnej konotuje raczej `emocjonalny spokój', `odpoczynek' czy `radość'. Zieleń uchodzi więc za kolor uspokojenia i odpoczynku.