Różne klasyfikacje odmian współczesnej polszczyzny
Jako jedni z pierwszych zróżnicowania w obrębie języka polskiego dokonali: Zenon Klemensiewicz, Stanisław Urbańczyk oraz Antoni Furdal.
Klemensiewicz wydzielił 15 odmian językowych, Urbańczyk 11, a Furdal 12. Furdal, jako jeden z pierwszych uwzględnił dychotomię: język mówiony - język pisany, jednakże w swojej klasyfikacji pominął język urzędowy czy naukowy.
Teresa Skubalanka wprowadziła w swej klasyfikacji odmiany wcześniej nieuwzględniane m.in. styl folkloru oraz poszczególne warianty stylu potocznego: socjalny, zawodowy, rodzinny, biologiczny.
Andrzej Markowski wyróżnia we współczesnej polszczyźnie przede wszystkim dwa nadrzędne warianty: nieoficjalny i oficjalny. Do wariantu nieoficjalnego przynależy: polszczyzna obiegowa, polszczyzna potoczna oraz gwary, które dzieli na zawodowe i środowiskowe. Do polszczyzny potocznej przynależą gwary ludowe. W wariancie oficjalnym rozróżnia: style perswazyjno-propagandowe oraz style regulująco-komunikujące. Do tych pierwszych zalicza się język w mediach i język wystąpień publicznych. W stylach regulująco-komunikujących znajdują się style urzędowe, techniczne oraz naukowe.
Aleksander Wilkoń wyróżnia trzy warianty, które nie są ze sobą połączone.
1. Język ogólny dzieli na pisany i mówiony. Do pierwszego zalicza język artystyczny, naukowy oraz oficjalny. Język mówiony to odmiany języka: potocznego, kulturalnego oraz oficjalnego. A więc Wilkoń odmianę oficjalną języka zalicza do wariantu pisanego, jak i mówionego.
2. Języki mieszane dzieli tylko na odmianę mówioną, z niej też wywodzi się język potoczny.
3. W gwarach ludowych również wyróżnia tylko odmianę mówioną, która z kolei dzieli się na język potoczny oraz folklor.
We Współczesnym języku polski pod red Jerzego Bartmińskiego możemy znaleźć następujące style współczesnej polszczyzny: styl potoczny, artystyczny, urzędowy, naukowy i nowomowę.
1. Przymiotnik potoczny znaczy „stale się zdarzający, często, na co dzień, powszechnie używany” Słownik języka polskiego Doroszewski. Według Jerzego Bartmińskiego język potoczny zajmuję wyjątkowe miejsce wśród wariantów języka narodowego. To właśnie on jest przyswajane przez nas, jako pierwszy, pozwala zrozumieć i objaśnić nowe wyrazy i pojęcia, kontroluje też wyrazy wieloznaczne, niejasne. Jego dominacja polega też na tym, iż jest on najczęściej używany przez największą liczbę osób w najróżniejszych sytuacjach życiowych. Wszystkie style językowe w jakiś sposób pochodzą od języka potocznego, bez niego nie dałoby się ich wyodrębnić i opisać. Styl potoczny obejmuję nie tylko odmianę ustną (prośby, życzenia, kłótnie), ale i pisaną (listy, pamiętniki, dzienniki prywatne). Najbardziej typowe gatunki stylu potocznego to m.in.: dyskusja, dialog, kawały, które posiadają neutralne, a nie emocjonalne słownictwo potoczne. Zróżnicowania stylu potocznego:
Rejestry neutralne. Przeważają słowa neutralne jak: kochać, znać, pokój, łóżko. Nazywany jest słownictwem wspólnoodmianowym.
Rejestry emocjonalne, określane są mianem kolokwializmów. Niosą informację o postawie mówiącego. Występują m.in. takie wyrażenia: łepetyna, gryźć ziemię, chlać.
Rejestry swobodne. Odpowiedź eliptyczna (zjadanie słów) jest normą w swobodnej konwersacji.
Rejestry staranne. Odpowiedź „pełnym zdaniem” jest wyznacznikiem staranności oraz oznaką deklarowanego szacunku dla rozmówcy. Wzory polszczyzny starannej stanowią normy w kontaktach partnerów nierównorzędnych.
Rejestr emocjonalny łączy się zwykle ze swobodnym, neutralny ze starannym.
2. Ryszard Handke opisuje styl artystyczny, jako styl, który pełni ogromnie prestiżową rolę.
Zauważa on, że właściwością tego stylu wydaje się brak jakichkolwiek cech charakterystycznych. W obrębie stylu artystycznego mogą się spotkać różne style w rozmaitych proporcjach i kombinacjach, zawsze jednak w nowej funkcji. Styl artystyczny to styl proponujący oryginalną, nową dla odbiorcy wizję świata, która może zaistnieć dzięki temu, że oferuje nowy sposób użycia mowy, który zwraca na siebie uwagę.
3. Maria Wojtak zalicza styl urzędowy do sfery komunikacji społecznej, która związana jest z działalnością administracyjno-prawną. Typowe wypowiedzi w tym stylu to: uchwały, instrukcje, obwieszczenia, podania itp. Do podstawowych cech stylu urzędowego można zaliczyć: dyrektywność, bezosobowy charakter wypowiedzi, precyzyjność, standardowość, powagę, szablonowość. Podstawowym celem nadawcy tekstu urzędowego jest skuteczne wpływanie na zachowanie adresatów. Najważniejsze wymagania, jakim sprostać powinien taki tekst, to wymóg zrozumiałości i precyzyjności wysłowienia.
4. Stanisław Gajda zauważa, że tekst naukowy jest tworzony i odbierany pod przemożnym ciśnieniem procesu poznawczo-komunikacyjnego. Odbiorcą takiego tekstu najczęściej bywa specjalista z określonej dziedziny wiedzy lub jej adept. Za najbardziej charakterystyczne wykładniki tego stylu uchodzą terminy (nazwy naukowe, fachowe), wybiórczość. Zdania są logicznie uporządkowane, ścisłe i przejrzyste, brak w nich słownictwa nacechowanego emocjonalnie. Gatunki tekstów naukowych wywodzą się przeważnie z gatunków potocznych, np. artykuł z listu, egzamin i konsultacja z rozmowy. Artykuł wraz ze studium, rozprawą, monografią i referatem to gatunki podstawowe i zarazem oficjalne komunikacji naukowej. Do gatunków nieoficjalnych należą: rozmowa, konsultacja, dyskusja.
5. Według Michała Głowińskiego nowomowa to język charakterystyczny dla władzy, która wyznaje ideologię marksizmu-leninizmu, działa autorytarnie i jest posiadaczem wszelkich środków masowego przekazu. Nowomowa to forma kontaktu pomiędzy władzą a społeczeństwem. Właściwości nowomowy to: wartość dominuje nad znaczeniem, najważniejsze, aby wyrażenia były wyraziste, narzucały podział dychotomiczny (dobre/złe, nowe/stare). Niektóre wyrazy czy formy są lansowane przez władze inne wykluczane czy wręcz zakazywane. W nowomowie dominuje komunikacja jednostronna, wyklucza się więc dialogi. Największymi przeciwnikami nowomowy są: wolność i demokracja.