Prasa konspiracyjna
obozu narodowego
W większości krajów europejskich okupowanych przez III Rzeszę, a także w krajach satelickich jak również w Polsce powstała konspiracyjny ruch oporu co było efektem potęgującego się terroru hitlerowskiego. Ważnym narzędziem walki z okupantem dla tego ruchu była prasa stworzona przez niego. Prasa ta brała udział w kształtowaniu postaw a szczególnie ważna była funkcja informacyjna prasy konspiracyjnej. Wydawana ją we wszystkich wielkich ośrodkach miejskich, drukowana i powielana była również w małych miasteczkach i wsiach. Kopiowano gazetki z przeznaczeniem dla żołnierzy - partyzantów w oddziałach partyzanckich. Czytali je również ludzie z obszarów na których te oddziały prowadziły operacje. Polscy Żydzi również wydawali swoją prasę choć byli odizolowani od pozostałej części społeczeństwa w gettach. Również w obozach pracy podejmowano próby wydawania pism a nawet powstańcy w Warszawie kolportowali swoje gazetki.
Wśród wielu ugrupowań, które wydawały prasę konspiracyjną Obóz Narodowy miał dosyć silną pozycję, gdyż we wszystkich odłamach wydawał około 120 tytułów.
PRASA „OBOZU KONSPIRACYJNEGO”
Obóz narodowy a dokładniej mówiąc wszystkie ugrupowania określane tym mianem zaczęły działać na nowo kilka dni po klęsce wrześniowej. Przed wojną stanowiły one w kraju legalną opozycję. Ruch ten miał charakter narodowy i antysemicki, docierał on do różnych środowisk dzięki dawnym powiązaniom organizacyjnym. Obóz ten nie był jednolity. Konflikty prowadziły nie tylko poszczególne ugrupowania takie jak Stronnictwo Narodowe, ONR -Falanga, ONR - ABC, ale również frakcje oraz istniejące odłamy. Dało się to zauważyć w ich działalności propagandowo - prasowej. Mocno były widoczne różnice pomiędzy tzw. grupami „profesorską” i „młodych”.
Działacze starszego pokolenia tworzyli „grupę profesorską”. Wywodzili się oni zazwyczaj z inteligencji zawodowej. W ich programie postulaty „państwa narodowego” ustępowały miejsca postulatom republiki burżuazyjno - demokratycznej. Grupa ta popierała Władysława Sikorskiego, jawnie występowała przeciwko wszelkim odłamom lewicy, wysunęła też hasło o „niebezpieczeństwie komunistycznym”. Od końca listopada 1939 przedstawiciele tej grupy przedstawiali swoje poglądy w formie drukowanej na łamach dwutygodnika „Szaniec”, którego redaktorem był Wiktor Butler. Początkowo było to pismo prezydium SN i władz ONR -ABC, lecz po kilku tygodniach zostało głównym organem ONR-u. Stało się to powodem do rozpoczęcia wydawania od kwietnia 1940 r. przez SN nowego czasopisma Pt. „Walka”. Gazeta ta ukazywała się na terenie całego kraju, mając lokalne dodatki aż do stycznia 1945 r. W skład redakcji wchodzili: Jan Bajkowski, Wiktor Butler, Tadeusz Łukaszewicz, Andrzej Mikułowski, Wanda Szczęsna - Przygocka, Ryszard Szczęsny, a redaktorem naczelnym był Stanisław Piasecki. Gazetę tę wydawał Centralny Wydział Propagandy Zarządu Głównego SN.
W opozycji do „grupy profesorskiej” stała „grupa młodych”, która była podstawowym ośrodkiem SN. Działaczy „młodych” w kraju skupiały trzy postacie: Mieczysław Trajdos, Stefan Bacha i Władysław Jaworski a przywódcą tej organizacji był Tadeusz Bielecki. Ludzie ci czekali na okazję do samodzielnego sięgnięcia po władzę, pozostając w opozycji do polityki Sikorskiego. Zarówno z książki p. Łojka jak i p. Jarowieckiego możemy się dowiedzieć, że grupa ta wydała takie oświadczenie: „ Pójdziemy własną drogą zbudować chcemy Polskę narodową, to znaczy taką, której siły twórcze narodu w mocnym oparciu o zorganizowaną siłę fizyczną dałyby możliwość najpełniejszego rozwoju duchowego i materialnego. Musi to być Polska dla wszystkich Polaków, A więc Polska bezklasowa.” Pismo „Walka” głosiła bezkompromisowy antykomunizm i antyradzieckość. Wprost cieszyła się z niepowodzeń Armii Czerwonej o czym świadczył fakt, że dużą uwagę świadczył fakt, że dużą uwagę poświęcała działaniom na froncie wschodnim. Jeśli chodzi o terytorium Polski działacze domagali się przesunięcia granic wschodnich za stratą dla ZSRR.
W „Walce” z 1941 r. organ SN domagał się aby Polska była krajem trzech mórz. Na północy miała opierać się o Bałtyk (od Szczecina przez Kołobrzeg, Gdynię, Gdańsk i Królewiec, zahaczać miała o wybrzeże litewskie, łotewskie i estońskie). Na południu Polska miała sięgać aż po Morze Czarne i Adriatyk.
Inne pisma, które wydawało Stronnictwo Narodowe to:
„Sprawy Narodu” - wydawane od lipca 1943 do lipca 1944, był to miesięcznik teoretyczno - programowy
„Polak” - dwutygodnik teoretyczno - programowy przeznaczony dla środowisk wiejskich, wydawany był od sierpnia 1942 do czerwca 1944
„Żołnierz Wielkiej Polski” - wojskowy tygodnik przeznaczony dla Narodowej Organizacji Wojskowej wydawany w latach 1943 - 1944, był dodatkiem do „Walki”.
„Szczerbiec” - pismo wojskowe wydawane w latach 1940 - 1944
„Warszawski Dziennik” wydawany od lutego 1942 do stycznia 1945, był to dwutygodnik, który kolejno zmieniał nazwy na „Warszawski Dziennik Narodowy” i „Warszawski Głos Narodowy”
Prasę obu odłamów Obozu Narodowo - Radykalnego należy traktować oddzielnie. Skrajnie faszystowska grupa ONR - Szaniec zwalczała lewicę oraz ZWZ i Delegaturę Rządu. Walką z PPR czyli z lewicą była działalność propagandowa, którą wykonywała organizacja wojskowa zwana Związkiem Jaszczurczym, który później przekształcił się w Narodowe siły Zbrojne. „Szaniec. Tygodnik Poświęcony Sprawom Polski w Niewoli” wydawany był w latach 1939 - 1945 był głównym organem prasowym ONR, osiągało nakład 5000 egzemplarzy. Pismo to miało swoje terenowe odłamy np. we Lwowie „Szaniec Kresowy” którego nakład wynosił 500 egzemplarzy, w Łodzi „Szaniec Zachodni”, którego nakład wynosił 3000 egzemplarzy.
Inne periodyki ONR - Szaniec - NSZ:
„Polska Informacja Prasowa” wydawana w latach 1940 - 1944
„Aktualne Wiadomości z Polski i ze Świata. Tygodnik Informacyjny Organizacji Wojskowej” wydawany od grudnia 1939 do 1944
„Biuletyn centralny” Wydawany w latach 1943 - 1944
„Jaszczurowiec” wydawany w latach 1940 - 1941
„Narodowe Siły Zbrojne” wydawane od grudnia 1943 do lipca 1944
„Narodowe Siły Zbrojne. Organ Komendy Głównej NSZ” wydawany w 1944 r.
Drugi odłam Obozu Narodowo - Radykalnego ONR - Falanga stworzył Konfederację Narodu, odrębną organizację pod przewodnictwem Bolesława Piaseckiego. Program Konfederacji Narodu to połączenie haseł ONR i postulatów piłsudczyków. Działania Konfederacji Narodu sprowadzały się do walki z lewicą, głoszeniu haseł antykomunistycznych. jednym z postulatów tej grupy było stworzenie federacji państw słowiańskich lecz bez ZSRR, o czym świadczyły tytuły gazet tego ugrupowania np. „Biuletyn Słowiański” wydawany od grudnia 1940 do grudnia 1943 r., „Blok Środkowo Europejski. Agencja” wydawany w 1944 r.
Inne pisma tego ugrupowania to:
„Nowa Polska. Organ Konfederacji Narodu” - był to dwutygodnik programowy wydawany od maja 1941 - czerwca 1944 r.
„Ziemia mówi. Pismo Wiejskiej Organizacji Narodu” - wydawany w 1944 r. przeznaczony dla środowisk wiejskich
„Młodzież. Imperium” - gazeta wydawana w latach 1942 - 1943
„Do broni. Pismo Nowej Polski” - dwutygodnik formacji bojowej - Konfederacja Zbrojna
W ramach SN działała również organizacja harcerska pod nazwą Harcerstwo Polskie a potem Hufce Polskie. Organem prasowym tej grupy był miesięcznik „Patrol”, który był dodatkiem do „Młodej Polski” Od października 1943 r. zmienił tytuł na „Organ Walki Zbrojnej Hufców Polskich”, wydawany był w latach 1943 - 1944. W Warszawie ukazywał się też miesięcznik „Harcerz wydawany w1943 r., a w Krakowie „Obozowiec. Na Szlaku Myśli i Walki” wydawany w 1944 r. Jesienią 1939 r. wznowiono w konspiracji działalność organizacji Młodzieży Wielkiej Polski w Warszawie, Krakowie, Radomiu i Kielcach. Miała ona swoje wydawnictwo prasowe. W 1942 r. powołano do życia czasopismo SN „Młoda Polska. Organ Młodych., które początkowo ukazywało się jako dodatek do „Warszawskiego Dziennika Narodowego”. Pismo to miało spełniać rolę koordynatora działalności stronnictwa w środowiskach młodzieżowych, a przede wszystkim w skupiskach pozaakademickich. Wzywało do walki o „ narodowy porządek państwa, o Polskę sprawiedliwą, o katolickie państwo narodu polskiego.
Na terenie okupowanej Polski ukazywało się około 120 tytułów pism konspiracyjnych Obozu Narodowego. Najwięcej pism konspiracyjnych wydawało Stronnictwo Narodowe bo 29, Konfederacja Narodu - 28, Narodowe Siły Zbrojne - 27, Obóz Narodowo - Radykalny - Szaniec - 19. Pierwsze pisma zaczęto wydawać pod koniec 1939, a było to 5 tytułów; w 1940 r. wychodziło ich już 26, najwięcej tytułów wydawano w latach 1943 - 1944 po 66. Obóz Narodowy dysponował dobrymi warunkami technicznymi, stąd 37 pism ukazywało się w postaci drukowanej, 73 pisma powielano, pozostałe wydawano techniką mieszaną lub w formie maszynopisów.
Prasa konspiracyjna obozu narodowego w Krakowie w latach 1939 - 1945
W Krakowie już na przełomie września i października zorganizowało się konspiracyjne Stronnictwo Narodowe. Inicjatorami tego ruchu byli : prof. Władysław Konopczyński, Józef Ajdukiewicz, Stanisław Jankowski, Stanisław Ostaszewski, Stanisław Rymar i Tadeusz Sarzycki czyli działacze tzw. „grupy profesorskiej”. Głównym zadaniem dla powstającego SN była działalność propagandowa, którą kierował Władysław Furka. Na początku zajmował się kolportowaniem warszawskiego „Szańca”, lecz kiedy gazeta ta stała się organem oenerowców rozpoczął rozprowadzanie czasopisma „Walka” wydawanego od kwietnia 1940 do stycznia 1945. Jednak „grupa młodych” działająca pod przywództwem Tadeusza Bieleckiego miała większy wpływ na środowisko krakowskie.
Wydział Propagandy SN wydawał również pisma „Surma” i „Pobudka”, które zwalczały inne ugrupowania polityczne w Krakowie. Krakowskie pisma podobnie jak te centralne głosiły hasła antykomunizmu, domagały się przesunięcia granic wschodnich kosztem ZSRR.
Obóz Narodowy w Krakowie spełniał dwa zadania: rozpowszechniał prasę centralną, takie tytuły jak:
„Sprawy Narodu” - był to miesięcznik teoretyczno - programowy
„Szczerbiec” - był to dwutygodnik o charakterze wojskowym
„Wielka Polska”
„Żołnierz Wielkiej Polski” pisma tzw. Grupy Wielkiej Polski
„Państwo Narodowe”
oraz próbował wydawać własne pisma. Obóz Narodowy w Krakowie wydał siedemnaście tytułów własnej prasy z czego dwanaście było związanych z właściwym SN a pięć z grupą ONR - Szaniec. W 1940 r. ukazywało się sześć tytułów, w 1941 r. - pięć tytułów, w 1942 r. - dwa tytuły, w 1943 - jeden, w 1944 - trzy a w 1945 r. ukazywał się jeden tytuł. Pisma te miały stosunkowo krótki żywot, ponieważ zwykle wydawane były od jednego miesiąca do jednego roku. Wyjątkiem był „Dziennik Narodowy”, który wychodził przez cztery lata.
W lutym 1940 na terenie Krakowa zaczął ukazywać się tygodnik „pobudka”. Redagowali go głównie byli studenci i harcerze a wśród nich Antoni Pius Krzyżanowski i Stanisław Trojanowski. Nakład pisma wynosił od 500 do 600 egzemplarzy. Od kwietnia 1940 r. pismo przestało się ukazywać.
W czerwcu 1940 r. zaczęto wydawać dwutygodnik informacyjno - programowy „Na Posterunku”. Jego redaktorzy to Eugenia Kocwa, Antoni Grębacz, Teodor Kocwa i Stanisław Mroziński. Na przełomie listopada i grudnia 1940 r. gazeta zaczęła się ukazywać pod zmienionym tytułem jako „Front Narodowy”, gdyż poprzedni tytuł był zbieżny z innych tytułów gazetek podziemnych. Pismo ukazywało się do wiosny 1941 r.
Obóz Narodowy wydawał cztery pisma codzienne:
„Dziennik Narodowy” - było to pismo zawierające wiadomości z nasłuchu radiowego, wydawane w latach 1941 - 1945,
„Znicz” - ukazujący się w 1941 r., ale nie regularnie, zawierał informacje o wydarzeniach politycznych, sytuacji na frontach i w okupowanym kraju,
„Kurier Narodowy. Gazeta codzienna” - ostatni jego egzemplarz pochodzi z 30 kwietnia 1944 r., zawierał wydarzenia z kraju,
„Wiadomości Radiowe - 60” - wydawane przez Narodowe Siły Zbrojne na przełomie lat 1944 - 1945, a ostatni zachowany egzemplarz nosi datę 2 stycznia 1945 r.
W kwietniu 1943 zaczął ukazywać się dwutygodnik o tytule „Przegląd Narodowy. Pismo Obozu Narodowego” Wydawany był przez grupę ONR - Szaniec - NSZ. Jego kolportaż zakończył się w listopadzie 1944 r. Z kolei „Głos Polski” ukazywał się na przełomie 1944 - 1945 r., był to dwutygodnik teoretyczno - programowy NSZ.
Również na terenie Krakowa rozprowadzano pisma dwóch odłamów Obozy Narodowo - Radykalnego. Były to te same gazety które kolportowano na terenie całego kraju, czyli „Szaniec”, „Placówka. Tygodnik Wsi polskiej”, „Załoga”, „Biuletyn Słowiański. Miesięcznik Poświęcony Zagadnieniom Europy Środkowej”. Ze wszystkich grup działających w ramach Obozu Narodowo - Radykalnego warto zwrócić uwagę na Organizację Wojskową Związek Jaszczurczy.
Związek Jaszczurczy
Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy została utworzona 14 lub 15 października 1939 r. w Warszawie przez kilku działaczy tzw. Grupy "Szańca", czyli przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego. Należeli do nich: Władysław Marcinkowski, Otmar Wawrzkowicz, Tadeusz Salski. Otmar Wawrzkowicz zajął się tworzeniem struktury propagandy, natomiast W. Marcinkowski pionu wojskowego. Politycznie ZJ była podporządkowana tajnej Organizacji Polskiej. Jej nazwa nawiązywała do historycznego Związku Jaszczurczego, zorganizowanego przez szlachtę i mieszczan pruskich i pomorskich pod koniec XIV w. do walki z Zakonem Krzyżackim. Organizacja skupiała ludzi ideowych, wyznających ideę budowy Wielkiej Polski. 20 września 1942 r. z połączenia ZJ i secesjonistów z NOW oraz mniejszych organizacji o charakterze narodowym powstały Narodowe Siły Zbrojne. Po zawarciu w marcu 1944 r. umowy o scaleniu NSZ z AK, w NSZ nastąpił rozłam. W maju 1944 r. narodowcy wywodzący się z ZJ podjęli samodzielną działalność pod nazwą NSZ-ZJ.
Cele ZJ to:
walka o odzyskanie niepodległości Polski przeciwko hitlerowskim Niemcom i sowieckiej Rosji;
odbudowa państwa polskiego z przedwojenną granicą wschodnią;
przyłączenie Prus Wschodnich do Polski;
zachodnia granica Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej;
wysiedlenie ludności niemieckiej po wojnie;
przebudowa powojennej Polski w duchu koncepcji Katolickiego Państwa Narodu Polskiego poprzez dokonanie przewrotu narodowego;
zwalczanie wpływów komunistycznych w kraju
ZJ wydawał wiele pism konspiracyjnych, wśród których główną rolę odgrywał "Szaniec". Konspiracyjną działalność wydawniczą ZJ znacznie osłabiło wykrycie przez Niemców 17 czerwca 1942 r. głównej siedziby drukarni Wydziału Oświatowo-Wychowawczego KG ZJ w Warszawie na Powiślu przy ul. Przemysłowej 28 (w pomieszczeniach kotłowni Fabryki Siatek Drucianych) oraz magazynu materiałów propagandowych, w którym znajdowało się wówczas ok. 10 tys. plakatów, liczne broszury i prasa, a także kilkaset listów z ostrzeżeniami do urzędników i policji niemieckiej. Drukarnia działała od marca 1940 r., a na jej czele stał Włodzimierz Chojnacki ps. "Koza". Organizacja ta wydawała m.in. takie periodyki jak”
"Szaniec"
"Pochodnia", a następnie nazwa zmieniona na "Na Zachodnim Szańcu"
"Naród i Wojsko"
"Polska Informacja Prasowa"
Podsumowując z satysfakcją można stwierdzić, że dzisiaj sporo już wiemy o wysiłku wydawniczym polskiego podziemia, o konspiracyjnej działalności Stronnictwa Narodowego w latach okupacji hitlerowskiej.
Bibliografia:
Jerzy Jarowiecki, Ewa Wójcik, Grażyna Wrona „ Bibliografia opracowań prasy ukazującej się W Polsce w latach 1939 - 1945” Cz. 1. Publikacje z lat 1944 - 1981, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków 1992,
„Historia prasy polskiej. Prasa polska w latach 1939 - 1945” pod redakcją Jerzego Łojka, Wyd. PWN, Warszawa 1980
Jerzy Jarowiecki „Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939 - 1945”, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1980;
K. Komorowski „Polityka i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego
1939 - 1945”, Warszawa 2000;
„Historia prasy polskiej. Prasa polska w latach 1939 - 1945” pod redakcją Jerzego Łojka, 1980, str. 98
Tamże str. 99
„Historia prasy polskiej. Prasa polska w latach 1939 - 1945” pod redakcją Jerzego Łojka, 1980, str. 99
- 2 -