Rafał Dobrowolski: Obóz Narodowo-Radykalny

Wstęp

Celem tej pracy jest przedstawienie działalności, programu oraz ideologii Obozu Narodowo Radykalnego. ONR oficjalnie został założony 14 kwietnia 1934r. w wyniku narastających nieporozumień i nie dojścia do porozumienia pomiędzy przedstawicielami starszego pokolenia działaczy Stronnictwa Narodowego a nie zadowolonymi z ich poczynań młodszą generacją endeków wywodzących się ze zdelegalizowanego w 1933r. Obozu Wielkiej Polski i Młodzieży Wszechpolskiej. Młodzi narodowcy widząc nieskuteczność poczynań władz SN domagali się zradykalizowania programu i zmiany strategii dotychczasowych działań Stronnictwa. Legalna działalność ONR nie trwała długo po nie całych trzech miesiącach działalności Obozu władze 10 lipca 1934r. zdelegalizowały ONR nie słusznie jak się później okazało oskarżając o udział w zamachu na ministra spraw wewnętrznych¹.

Narodowi radykałowie rozpoczęli działalność nielegalną większość kierownictwa ONR została aresztowana i osadzona w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Po zwolnieniu narodowców z Berezy w łonie ONR doszło do rozłamu na dwie grupy: umiarkowaną ONR-ABC i radykalną popularnie zwaną ONR-Falanga, choć właściwa nazwa brzmi Ruch Narodowo Radykalny²

Po śmierci Piłsudskiego w jego obozie doszło do podziału na trzy grupy. Najbardziej radykalny stanowiła grupa skupiona wokół Edwarda Rydza Śmigłego. Obóz Zjednoczenia Narodowego, bo o nim mowa, głosił hasła nacjonalistyczne. Mając problemy z własną sanacyjną młodzieżą OZN nawiązał kontakt z dobrze wyszkoloną odznaczającą się dyscypliną ofiarnością i karnością młodzieżą z RNR. Współpraca RNR z rządem nie trwała długo, ale dzięki temu RNR wyszedł z konspiracji na szczyty ówczesnego życia politycznego. Przez rozpowszechnienie plotek o niby szykowanym zamachu stanu jaki miała dokonać Falanga wraz ze sprzysiężonymi wojskowymi niższego stopnia za, którym miał stać Rydz Śmigły, doszło do zerwania współpracy w kwietniu 1938r. w wyniku czego RNR powrócił do nie legalnej działalności³.

Materiałem źródłowym do przedstawienia działalności, programu i ideologii ONR i obydwu secesjonistycznych grup jest szereg broszur i pozycji prasowych wydawanych przez czołowych działaczy tychże organizacji. Broszury i prasa narodowo radykalna jest szerzej omówiona w dalszej części pracy. Przydatnym materiałem źródłowym są archiwalia władz państwowych najwyższego stopnia oraz władz administracji samorządowej i archiwalia policyjne, które informują między innymi o przebiegu zakłócania porządku publicznego, w których to Oenerowcy brali niejednokrotnie udział. Cennych informacji jakie na temat narodowych radykałów ukazały się możemy czerpać także z tzw. prasy codziennej oraz publikacji wydanych przez członków innych ugrupowań nacjonalistycznych i wobec nich opozycyjnych czyli sanacyjnych i lewicowych.

Ciekawymi źródłami są także pamiętniki naocznych świadków opisywanych wydarzeń. Jako pierwszy i jak na razie jedyny spośród Oenerowców swoje wspomnienia spisał i opublikował stojący na czele bojówki RNR Zygmunt Przetakiewicz. Jego wspomnienia są świadectwem subiektywnym tak jak każdy przekaz pamiętnikarski⁴.

Dzieje ONR budzą duże zainteresowanie wśród historyków. Autorzy o proweniencji lewicowych bądź marksistowskiej traktują ONR jako polską odmianę faszyzmu a niektórzy z nich porównują z hitleryzmem. Klasycznym tego przykładem jest pozycja Szymona Rudnickiego „Obóz Narodowo Radykalny. Geneza i działalność” jest ona przykładem historiografii marksistowskiej. Praca ta powstała jako doktorat na Uniwersytecie Warszawskim na początku lat sześćdziesiątych a wydana w 1985r. i mimo zmiany podejścia i nowych odkryć autor niczego w niej nie zmienił. W jeszcze gorszym duchu niż Rudnicki o ONR pisał Jan Józef Lipski. Inne Są prace prof. Bogumiła Grotta z Uniwersytetu Jagielońskiego w książkach: „Nacjonalizm i religia”, „Katolicyzm w doktrynach ugrupowań narodowo radykalnych”, „Nacjonalizm chrześcijański” Grott zakwestionował tezę o ideologicznych koneksjach polskiego ruchu narodowo radykalnego z faszyzmem i narodowym socjalizmem. Udowodnił że ONR był wyłącznie polskim tworem wyrazem, z jednej strony postępującego radykalizmu w kwestiach społeczno gospodarczych a z drugiej prawdziwego renesansu katolicyzmu wśród młodego pokolenia działaczy narodowych, to właśnie katolicyzm stawia polski ruch narodowo radykalny na zupełnie innych pozycjach niż faszyzm i hitleryzm⁵.W miarę obiektywnie choć nie z pozycji zwolennika na ten temat pisał Jacek Maria Majchrowski.

Praca została podzielona na cztery rozdziały. Pierwszy rozdział został poświęcony genezie ONR. Omówiona jest sytuacja endecji po przewrocie majowym z 1926r. , powstanie i zarys działalności Obozu Wielkiej Polski oraz Ruchu Młodych i Oddziału Akademickiego tegoż Obozu. Główny nacisk został położony na krystalizacje idei narodowo radykalnej i działalność przyszłych twórców ONR. Następnie opisany został konflikt pomiędzy „Starymi” a „Młodymi” po delegalizacji OWP w efekcie, którego powstał ONR. Kolejnym rozdziale przedstawione zostało powstanie Obozu, jego struktura skład osobowy, program, działalność propagandowa oraz przyczyny delegalizacji. W dalszej części tegoż rozdziału opisane zostały warunki w jakich byli internowani Oenerowcy oraz działalność konspiracyjna i przyczyny tzw. drugiego rozłamu. Trzeci rozdział poświęcony został tematyce ideowo programowej. Ukazane zostały różnice pomiędzy pierwszym ONR, ONR-ABC i RNR. Zawarte zostały problemy: pojęcia Absolutu i narodu, kwestii dotyczących spraw ustrojowych, gospodarczych, stosunku do poszczególnych mniejszości narodowych i misji dziejowej Polski. W problematyce ostatniego rozdziału zawarte zostały kwestie nielegalnej działalności obydwu grup secesjonistycznych, oraz motywów i przebiegów współpracy falangistów z rządem. Koniec rozdziału poświęcony został upadkowi RNR.

Rozdział I: Geneza Obozu Narodowo Radykalnego

Po zamachu majowym w 1926r. w łonie ruchu narodowego doszło do podziału na dwie grupy. Pierwszą stanowili starsi działacze Związku Narodowo Ludowego opierający się na zasadach parlamentarno demokratycznych przez co zostali skrytykowani przez Romana Dmowskiego za marazm, partyjnactwo, brak: dyscypliny i sukcesów politycznych. Roman Dmowski sam nie był członkiem ZLN, lecz stał na czele tajnej Ligi Narodowej. Dmowski opowiedział się za drugą stroną konfliktu tzw. Młodymi wywodzącymi się z szeregów Młodzieży Wszechpolskiej, wśród których były tendencje antyliberalne, monopartyjne i dążność do rządów silnej ręki⁶.

Bolesław Piasecki w wydanej w 1935r. broszurze „Duch czasów nowych a Ruch Młodych” pisał ze konflikt pomiędzy pokoleniem Starych a pokoleniem Młodych wynika z faktu że Młodzi mają: więcej energii, większą skłonność do ryzyka, większą ilość zapału i wiary w panujące w danej chwili ideały. Różnice między pokoleniami są oznaką schyłku jednej epoki i początku nowej epoki w dziejach narodu⁷.

Na posiedzeniu Rady Naczelnej ZLN, Dmowski mówił o potrzebie reorganizacji Związku oraz o potrzebie konsolidacji wszystkich sił nacjonalistycznych. W wyniku działań Dmowskiego 4 grudnia 1926r. w poznańskim hotelu „Bazar” proklamowano powstanie Obozu Wielkiej Polski co poprzedziła Msza Św. odprawiona przez ks. Antoniego Stychla. Dmowski był autorem deklaracji ideowej OWP, którego celem miała być „organizacja świadomych sił narodu” . Struktura Obozu oparta była na: dyscyplinie, ofiarności i karności. Rada Naczelna MW jeszcze tego samego dnia podjęła decyzje o skierowaniu do prac w Obozie swoich członków. Do OWP weszli ponadto członkowie ZLN i innych organizacji powiązanych z endecją. Dmowski proponował bezskutecznie przystąpienie do Obozu między innymi: chadekom Stonnictwu Chrześcijańsko Narodowemu, Narodowej Partii Robotniczej, PSL-Piast⁸.

3 kwietnia 1927r. doszło we Lwowie do I Zjazdu Ruchu Młodych OWP na czele, którego stanęli Stahl i Bielecki z MW. Odznaką Ruchu stał się „Mieczyk Chrobrego” z wijącą się wśród niego biało czerwoną wstęgą. Powstał także Hymn Młodych.

„Złoty słońca blask dookoła

Orzeł Biały wzlata wzwyż

W górę wznieśmy dumne czoła

Patrząc w Polski Znak i Krzyż

Polsce niesiem odrodzenie

Depcząc podłość fałsz i brud

W nas mocarne wiosny tchnienie

W nas jest przyszłość, z nami lud

Naprzód idziem w skier powodzi

Niechaj wroga przemoc drży

Już zwycięstwa dzień nadchodzi

Wielkiej Polski moc to my” (bis)

Młodzi nosili piaskowe koszule oraz granatowe spodnie i berety, pozdrawiali się poprzez uniesienie prawej ręki z zawołaniem „Czołem” . Składali uroczystą przysięgę „Przysięgam słowem honoru, stać i trwać na straży idei Obozu Wielkiej Polski, być posłusznym rozkazom władz obozu, zgodnością nosić jego znak „Miecz Chrobrego” a wszystkie siły nawet życie złożyć w ofierze dla dobra Wielkiej Polski”⁹.Na zjeździe we Lwowie Roman Dmowski mówił że ugrupowania komunistyczne swą siłę budują na odwoływaniu się do najniższych instynktów człowieka a narodowcy uderzają w najlepsze i najszlachetniejsze struny duszy człowieka czyli hasła „Bóg i Ojczyzna”, którego transwersacja sprowadza się do zawołania „Polak katolik”¹⁰. Obóz silnie akcentował swój pro katolicki charakter Roman Dmowski w broszurze „Kościół, Naród i Państwo” pisał „Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznej mierze stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwanie narodu od religii i od Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu”¹¹.

W 1929 Młodzi przejęli całkowicie władze w Obozie. W styczniu 1931 w Warszawie powstał Oddział Akademicki OWP w skład, którego weszli przyszli twórcy ONR Jan Mosdorf jako prezes, Bolesław Piasecki, Marian i Adolf Reuttowie Wojciech Wasiutyński, Wojciech Kwaśieborski, Olgierd Szpakowski. OA-OWP miał na celu reprezentować Obóz na uczelniach wyższych stolicy, w innych miastach tę role spełniała nadal MW¹².

W wybory parlamentarne z 1928r. okazały się klęską dla obozu narodowego. ZLN w wyborach do sejmu uzyskał zaledwie 8,4% a do senatu 9,4% głosów. Na miejsce ZLN powołano Stronnictwo Narodowe, którego program opublikowała 16 października 1928r. Gazeta Warszawska, w którym napisano że jedyną drogą dojścia do władzy jest wychowanie społeczeństwa w duchu narodowym. SN miał zająć się prowadzeniem bieżącej polityki związanej z pracami klubu parlamentarnego i sprawami samorządowymi, zaś OWP miało budować podstawy przyszłego obozu narodowego, które zezwoliło by na zwycięstwo idei narodowej. Dmowski rozwiązał Ligę Narodową a na niej miejsce powołał Straż Narodową, do której weszli działacze Ligi i pionu młodzieżowego ZET¹³.W następnych wyborach, które odbyły się w 1930r. SN miał wielkie problemy z zorganizowaniem wieców wyborczych. Kościół nie miał jednolitego stanowiska, pojawiały się ulotki wzywające do głosowania na blok katolicki i nie głosowania na BBWR gdyż tam byli protestanci i żydzi. Podczas kampanii dochodziło do bójek pomiędzy młodzieżą sanacyjną a członkami RM-OWP. Endecja w wyborach uzyskała 12.7% głosów¹⁴.

Członkowie Młodzieży Wszechpolskiej organizowali blokady sklepów żydowskich polegające na nie wpuszczaniu do nich Polaków. Celem akcji była obrona interesów polskich kupców pod hasłem „swój do swego, po swoje” Młodzi narodowcy przeprowadzali blokady na uczelniach „numerus clasus” czyli tzw. getto ławkowe dla studentów pochodzenia żydowskiego. Nasilenie akcji nastąpiło się gdy podczas zamieszek jakie miały miejsce na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie, wyniku których 10 listopada 1931r. zginął student prawa Stanisław Wacławski, kilka dni później z inicjatywy MW powstał „Obóz Zielonej Wstążki” stawiający sobie za zadanie rozszerzenie bojkotu gospodarczego o bojkot kulturalny a zasadę „numerus clasus” zastąpiono ostrzejszą „numerus nullus” mającą na celu zmniejszenie liczby studentów żydowskich do 10% (gdyż około 7-10% ludności II RP stanowili Żydzi) ogółu studiujących¹⁵.

Działacze Oddziału Akademickiego wydawali m.in. „Akademik Polski” i „Sztafetę”, których redaktorem naczelnym został Piasecki. Ta grupa była podzielona na trzy sekcje programowe: ustrojową kierował Piasecki, ekonomiczną M. Reutt a historyczną kierował Kwasieborski. W listopadzie 1932r. wydali broszurę „Wytyczne w sprawie żydowskiej, mniejszości słowiańskiej i niemieckiej oraz zasad polityki gospodarczej”. Postulowali zakaz małżeństw mieszanych i zmiany nazwisk, uwidacznianie żydowskiego pochodzenia w drukarniach, zakazywano zatrudniania w żydowskich firmach nie-Żydów i w polskich firmach zatrudniania Żydów co miało rozwiązać problem bezrobocia. Żydzi mogliby zakładać swoje szkoły, ale poza gettem dyplomy w nich uzyskane traciły by ważność, mieli by prawo do tworzenia własnych instytucji samorządowych i swobody kultu za wyjątkiem uboju rytualnego i zakazu pracy w niedziele. Mniejszości słowiańskie miano polonizować, a niemiecką traktować tak jak Niemcy traktują mniejszość polską. Pewnikiem miała być wojna z III Rzeszą i oparcie granic na wałach Chrobrego odzyskanie reszty Śląska, Warni, Mazur, Pomorza Zachodniego i Gdańska. W gospodarce apelowano o oparcie się na średnich i małych przedsiębiorstwach i ogólny nadzór nad gospodarką dla państwa, które wyznaczało by kierunki rozwoju gospodarczego¹⁶.

Działacze i publicyści OWP dużym zainteresowaniem położyli w kwestii włoskiego faszyzmu i niemieckiego narodowego socjalizmu. W latach dwudziestych na łamach organów prasowych OWP Młodzi narodowcy pisali pozytywnie o rządach Mussoliego , że w miejsce kierowanej przez masonerię burżuazyjnej elity wprowadzono nową o charakterze narodowym. Faszyzm był zbawienną reakcją na liberalizm i komunizm, chwalono także dobre stosunki Mussoliniego z Papiestwem. Od 1931r. zaczęto potępiać faszyzm za to że nie potrafi uszanować podstawowych praw jednostki podporządkowując ją nadmiernie zbiorowości co jest wypaczeniem idei narodowej gdyż zdrowy katolicyzm i nacjonalizm nakłada na jednostkę pewne wymogi moralne i pozostawia jej swobodę bytu i rozwoju. Oskarżano także o przesadny kolektywizm, który krępował inicjatywę społeczną oraz o brak rotacji we włoskich władzach i pojawienie się wpływów hitleryzmu. W doktrynie narodowo socjalistycznej największe zastrzeżenia budził rasizm który uznano za odmianę materializmu, kłóci się on z zasadami chrześcijańskimi. Ponadto ukazywano lewackie korzenie obydwu systemów¹⁷.

Obóz Wielkiej Polski w 1932r. osiągnął ponad 250 tys. członków i prowadził bardzo ożywioną działalność, co powodowało niepokój w kręgach rządowych obawiając się narastającej konkurencji. Działacze Obozu często wzywały do nieposłuszeństwa prawnych rozporządzeń władz państwowych. Członkowie OWP niejednokrotnie brali udział w zamieszkach z młodzieżówkami opozycyjnych organizacji. Władze administracyjne argumentując ze Obóz narusza spokój publiczny zaczęły przystępować do delegalizacji OWP. Najpierw to miało miejsce w województwie pomorskim 22 września 1932r. po zamieszkach, jakie miały miejsce w Gdyni, następnie zdelegalizowano Obóz w poznańskim w października 1932r. Ostateczna delegalizacja nastąpiła 28 marca 1933r¹⁸.

Po delegalizacji OWP działacze skupieni wokół „Akademika Polskiego” założyli Narodowo Radykalny Komitet Wydawniczy Młodych na czele którego stanął W. Wasiutyński. Komitet wydał liczne broszury m.in. „Co każdy Polak wiedzieć powinien”, „Praca dla Polaków, Władza dla Narodu” na łamach, których krytykowali kapitalizm i komunizm postulowali gospodarkę narodową opartą na samowystarczalności i eliminacji Żydów z tej dziedziny życia¹⁹.W Wielkopolsce Młodzi założyli Związek Młodych Narodowców, Stronnictwo Wielkiej Polski i „Szczerbca” w pozostałych regionach także powstawały małe niezależne organizacje młodzieżowe²⁰. Podczas gdy Młodzi pragnęli działać samodzielnie, to SN chciało zagarnąć spuścizne po OWP. Kompromisem miało być powołanie Sekcji Młodych SN , to nie dało rozwiązania gdyż Starzy próbowali rozproszyć Młodych przyjmując ich bezpośrednio do poszczególnych grup Stronnictwa a Młodzi chcieli jego reorganizacji i zradykalizowania programu. W styczniu 1934r. kierownictwo warszawskiej Sekcji Młodych objął Pruszyński reprezentujący stanowisko separatystyczne podobnie jak szef Oddziału Akademickiego Piasecki, który założył „Uczelni Różne” Aby rozprężyć sytuacje Dmowski rozwiązał Straż Narodową. 24 marca 1934r. na konferencji prasowej szef SM-SN Jan Mosdorf omówił rozbieżności pomiędzy SN a Młodymi i oskarżył władze Stronnictwa że nie potrafi zrozumieć sytuacji w kraju i że ogranicza się do pół środków. Po tym wydarzeniu ze Stronnictwa usunięto m.in. Mosdorfa i Henryka Rossmana a nowym szefem Sekcji został Tadeusz Bielecki²¹. Zarząd Główny SN wydał zakaz wydawania „Sztafety” więc 9 kwietnia Pruszyński na odprawie aktywu SN zapowiedział że powstanie organizacja o charakterze narodowo radykalnym, która walki o władze nie będzie prowadziła pół środkami (drogą parlamentarno demokratyczną), lecz przy użyciu zdecydowanych metod działania. W Stronnictwie nie chciano dopuścić do rozłamu na 25 kwietnia zwołano zebranie Zarządu Głównego a 15 kwietnia miała się zebrać Rada Naczelna, ale radykałom nie zależało już na pojednaniu gdyż stracili wiarę że SN dojdzie do władzy stosując dotychczasową taktykę, w konsekwencji czego 14 kwietnia 1934r. na łamach „Sztafety” ogłoszono deklaracje ideową Obozu Narodowo Radykalnego²².

Roman Dmowski w listach do ks. Prądzyńskiego pisał że Młodzi poszli swoimi ścieżkami nic nie robiąc sobie z pracy nad sobą w pogłębieniu moralnym i umysłowym w dalszej części listu czytamy „…lepiej że się oddzielą, ich odrębne działanie nie potrwa długo, nie mając umysłowego ani politycznego bagażu (…) trzeba dokonać pewnych amputacji, żeby usunąć pewne żywioły przeszkadzające w zorganizowaniu obozu w jednolitą zdyscyplinowaną całość i w zaprzężeniu wszystkich ludzi do działania składającego się na jedną wielką całość…”²³

Rozdział II: Działalność Obozu Narodowo Radykalnego

Obóz Narodowo Radykalny powstał w wyniku niewiary jego członków że Stronnictwo Narodowe dojdzie do władzy stosując dotychczasową taktykę. Deklaracje ideową ONR podpisano na stołówce Politechniki Warszawskiej dnia 14 kwietnia 1934 r., w obecności jedenastu osób: Piaseckiego, Rutkowskiego, Dowbora, Glużińskiego, Jodzewicza, Mosdorfa, Pruszyńskiego, Todlebena, Zalewskiego, Czerwińskiego i Rossmana, ten ostatni jako radca prawny Banku Amerykańskiego nie mógł podpisywać oficjalnych dokumentów politycznych²⁴.

Na przywódcę ONR został wybrany Jan Mosdorf, który stał na czele Komitetu Organizacyjnego. Organem wykonawczym Komitetu był Wydział Wykonawczy składający się z czterech referatów: organizacyjnego, propagandowego, finansowego i ogólnego. Na czele tajnej „Organizacji Polskiej” stał Henryk Rossman. Tajna organizacja miała cztery stopnie wtajemniczania, w której stopnie niższe nie wiedziały o istnieniu stopni wyższych. Najniższy w hierarchii był poziom „S - Sekcja”, następnie był poziom „C - Czarniecki”, trzecim poziomem był „Z - Zakon Narodowy” a jego członkowie mieli co dwa lata wybierać najniższe władze Obozu czyli Komitet Wykonawczy. Najwyższym szczeblem ściśle zakonspirowanym był poziom „A”, który co rok miał wybierać trzy osobowy zarząd²⁵. Drugą częścią w łonie ONR stanowiła grupa skupiona wokół Bolesława Piaseckiego, składała się z dziesięciu sekcji: pięciu uczelnianych i pięciu rzemieślniczo robotniczych. Piasecki zorganizował także bojówki pod przewodnictwem Andrzeja Kułakowskiego ubrane w jasne (piaskowe) koszule z pasem koalicyjnym i czarne spodnie z cholewkami. Rola Mosdorfa w praktyce sprowadzała się do funkcji łącznika pomiędzy grupami Piaseckiego i Rossmana. Rozłam w SN przypadł na okres wyborów samorządowych więc faktu powstania nowej organizacji postanowiono nie rozgłaśniać. Prasa sanacyjna powstanie ONR przyjęła z cichym zadowoleniem w wyniku czego wyłoniły się przypuszczenia że do rozłamu w obozie narodowym doszło w wyniku działalności II Oddziału Sztabu Generalnego, który miał swoich informatorów w szeregach ONR²⁶.

14 kwietnia „Sztafeta” opublikowała deklaracja ideową ONR, której tekst opracował przywódca Obozu Jan Mosdorf na bazie projektów przygotowanych przez: Piaseckiego, M. Reutta, Szpakowskiego, Wasiutyńskiego i własnego. Deklaracja ideowa była wyrazem wysuwanych pod adresem SN żądań i rozważań publikowanych poprzednio w „Akademiku Polskim” i „Sztafecie”²⁷. Autorzy deklaracji przedstawili się jako ludzie, którzy chcą sprostać trudnej sytuacji w jakiej znalazła się Polska, że nawiązują do dawnych ideałów ruchu wszechpolskiego i pragną doprowadzić do uzdrowienia stosunków moralnych, politycznych i gospodarczych, że ONR stoi na gruncie zasad katolickich, opierając na tych zasadach całokształt życia politycznego i gospodarczego²⁸. Według Oenerowców „Państwo Polskie powinno być Organizacją Zbrojną Narodu, w którym duch żołnierski przenika naród a duch narodowy armię, służba wojskowa powinna stanowić zaszczytny obowiązek każdego Polaka i najważniejszy etap wychowania narodowego”²⁹. „Granice Państwa Polskiego obejmować powinny ziemie zamieszkałe w zwartej masie przez Polaków i tereny będące pod wpływem cywilizacji polskiej”. Prawa polityczne mogli posiadać Polacy oraz przedstawiciele mniejszości słowiańskich a odmawiano im Żydom i Niemcom jako niezdolnym do asymilacji i działających na szkodę Polski. Postulowano deportacje ludności żydowskiej a do momentu wysiedlenia nadania im statutu przynależnych do państwa. Postulowano powołanie Organizacji Politycznej Narodu, do której mogli by należeć pełnoprawni nie karani obywatele oraz Powszechnej Organizacji Wychowawczej. W kwestii gospodarczej motywem przewodnim była sentencja „Gospodarzem w Państwie Polskim powinien być naród Polski zorganizowany w jednolitą niepodzielną całość” apelowano o solidaryzm społeczny a „własność prywatna nie może być źródłem wyzysku i nadużyć, lecz podstawą bytu rodziny”. Gospodarka powinna być oparta na małych i średnich warsztatach, jednostkach handlowych i gospodarstwach rolnych, ściśle kontrolowanych przez państwo. Sektory strategiczne dla funkcjonowania państwa powinny zostać unarodowione poprzez wywłaszczenie głównie obcego kapitału, chodzi tutaj o górnictwo, hutnictwo, energetykę, bankowość, nacjonalizacji miało ulec także leśnictwo i handel hurtowy. Celem gospodarczym Oenerowców było zapewnianie pracy i minimum bytowego każdemu Polakowi³⁰.

Zarówno działacze Sekcji Młodych SN i twórcy ONR objeżdżali kraj szukając poparcia. Powstanie Obozu wywołało liczne tarcia w Młodzieży Wszechpolskiej. Ostry kurs ONR spodobał się młodemu pokoleniu endeków. W Poznaniu do ONR przyłączył się m.in Szczerbiec, Stowarzyszenie Wielkiej Polski, które skupiało tylko aryjczyków, wierzących i praktykujących. W Wilnie do obozu przystąpiło około stu osób. W Krakowie ONR popierał Bolesław Świderski z Sekcji Młodych SN, rozłam miał się dokonać na zjeździe SM-SN 17 czerwca 1934 r., ale w nocy z 16 na 17 czerwca Świderski został zatrzymany mimo wszystko doszło do rozłamu. W Lublinie ONR powstał na początku maja, ale oficjalną działalność rozpoczął 28 maja aby nie osłabiać SN przed wyborami, podobnie stało się w innych miastach. Do obozu bezskutecznie przystąpić chciały marginalne ugrupowania czerpiące wzorce z niemieckiego hitleryzmu Narodowo Socjalistyczna Partia Robotnicza oraz Polska Partia Narodowych Socjalistów działające głównie na Górnym Śląsku. Większa część członków Sekcji Młodych poparła program i cele Obozu, ale uznała że rozłam powoduje osłabienie ruchu narodowego³¹.

Mimo wszelkich wysiłków rozszerzenia działalności na kraj ONR był organizacją warszawską skupił środowisko robotników i lumpenproletariatu (organizacja „Praca Polska”), drobnomieszczaństwa, rzemieślników, pod warszawskich chłopów oraz studentów i inteligencji. Liczba członków w stolicy sięgnęła około 5 tys. członków, głównie kosztem SN. Okres legalnej działalności był czasem wytężonej pracy organizacyjnej, „Sztafeta” przestała być tygodnikiem stała się dziennikiem, której nakład wynosił od 5 do 8 tys. egzemplarzy w samej Warszawie. Oenerowcy wydawali także pisma lokalne np. w Brześciu ukazywał się „Przełom”, w Katowicach „Kuźnica”, w Grudziądzu „Przebojem” i „Straż Narodowa”, na Polesiu „Ruch Polesia”³².

Obóz Narodowo Radykalny organizował wiece propagandowe. Członkowie Obozu na przemarszach byli jednolicie po ubierani w piaskowe koszule z koalicyjkami i zieloną przepaską na której widniał symbol ONR, nieśli olbrzymie Szczerbce (Miecze Chrobrego) i liczne szturmówka, szli dumnie, bojowo, sprężyście na przodzie szły oddziały akademickie za nimi żeńskie i rzemieślniczo robotnicze. W trakcie pochodu rozrzucali ulotki. Jeden z takich wieców 3 maja zebrał na placu Trzech Krzyży w Warszawie około 2,5 tys. jasnych koszul. Narodowi radykałowie lubili organizować nocne pochody z pochodniami³³.

ONR zakładał także swoje lokale w dzielnicach robotniczych zdominowanych przez ugrupowania lewackie. Oenerowcy agitowali wśród proletariatu proponując walkę z żydowskimi kapitalistami - wyzyskiwaczami, będących główną przyczyną ich biedy i niedoli. Polską Partie Robotniczą i inne organizacje komunistyczne oskarżali o zdradę interesów robotników, „Sztafeta” łączyła hasła nacjonalistyczne z radykalno społecznymi. Zagrożone utratą wpływów organizacje lewicowe postanowili współpracować ze sobą w walce z nacjonalistami zakładając tzw. „Czerwony Front”, do którego obok Polskiej Partii Socjalistycznej weszli Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR), Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej oraz komuniści skupieni wokół Związku Zawodowego Metalowców. „Czerwony Front” uznał ONR za organizacje wywodzącą się z burżuazyjnej endecji i pogardliwie nazywali ONR „Narą”. Dochodziło do licznych starć Oenerowców z lewakami 29 maja narodowcy zaatakowali lokal OM TUR i PPS, dzień później doszło do obustronnych walk w Śródmieściu i na Nowym Świecie. Na zebraniach organizowanych przez ONR dochodziło do bójek z komunistami w wyniku czego Narodowi Radykałowie musieli zlikwidować swoje lokale na Nowym Świecie i innych robotniczych dzielnicach Warszawy³⁴. Oprócz tego dochodziło w Warszawie do akcji związanej z bojkotem żydowskim. Komitet Wykonawczy Obozu wydał swoim członkom zakaz czynnego udziału w akcjach, które mogły by wywołać niepokój publiczny, po tym jak władze 12 maja zapowiedziały że będą delegalizować wszelkie organizacje, których członkowie będą brać udział w zamieszkach i udowodni się im przynależność do danej organizacji. Wydział wykonawczy stwierdził że do zakłócania porządku dochodziło w wyniku prowokacji żydowskiej i komunistycznej mających na celu doprowadzić do delegalizacji ugrupowań o charakterze nacjonalistycznym³⁵.

13 czerwca władze administracyjne pod pretekstem nie odpowiednich warunków pracy drukarni, zamknęli wydawnictwo „Sztafety” pismo przeniesiono do innej drukarni i tę także zamknięto, pod tym samym pretekstem. Prezes ONR Jan Mosdorf interweniował w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, prosił o kontakt z ministrem Bronisławem Pierackim³⁶. Niezastawszy ministra, który przebywał na konferencji, Mosdorf rzekł „Jutro będzie już za późno” . Następnego dnia w zamachu zginał Pieracki i całe podejrzenie padło na ONR, choć później śledztwo wykazało że zamachu dokonali ukraińscy nacjonaliści³⁷.

Dynamizm działania Obozu, wzrost organizacyjny w samej stolicy blisko 5 tys. członków, stały się dla władzy niebezpieczne. ONR stosował coraz to ostrzejsze metody działań, w tym podejrzenie o udział w zamachu na ministra Pierackiego, doprowadziło w końcu do delegalizacji Obozu co nastąpiło 10 lipca 1934r., fakt ten władze samorządowe miasta stołecznego tłumaczyły stałym naruszeniem bezpieczeństwa i porządku publicznego ponadto oskarżano Oenerowców o podżeganie nienawiści partyjnej, rasowej i podburzanie społeczeństwa przeciw ekipie rządowej. Około 600 członków ONR władze postanowiły przenieść do miejsca odosobnienia w Berezie Kartuskiej z liderów Obozu ukryć udało się tylko Janowi Mosdorfowi³⁸.

Podstawą prawną do utworzenia obozu w Berezie Kartuskiej było rozporządzenie Prezydenta Ignacego Mościckiego z dnia 17 czerwca 1934r. O odosobnieniu decydowały władze administracji ogólnej a ich wniosek był wystarczającą podstawą do wydania postanowienia o przymusowym odosobnieniu. Bereza Kartuska była małym miastem z przewagą ludności żydowskiej (około 52% ogółu mieszkających) na terenie województwa poleskiego. Obóz mieścił się w budynku dawnych carskich koszar³⁹. Pierwszymi zesłańcami w Berezie byli członkowie ONR i SN. Zesłanych władza określała jako przestępców politycznych a celem odosobnienia było aby przestali mędrkować i aby w kraju był spokój. Obóz był wzorowany na obozach niemieckich i sowieckich. Wobec więźniów stosowano metody poniżające od szantażu poczynając na średniowiecznych torturach kończąc. Kryminaliści, którzy byli uprzywilejowani⁴⁰,twierdzili że woleliby rok spędzić w ciężkim więzieniu, niż dzień w Berezie. Postępowanie wobec zatrzymanych miało doprowadzić zabicia w nich energii i poniżenia godności. Więźniowie byli bici kolbami od karabinu, za uchybienia w pracy dostawali chłostę od 5 do 50 uderzeń w twarz. Wysiłek fizyczny był do tego stopnia że przekraczał możliwości fizyczne dorosłego człowieka a gimnastyka była jedną z form tortur. Więźniowie dostawali trzy posiłki dziennie na śniadanie i kolacje otrzymywali nie słodzoną kawę lub żur a na obiad zupę i porcje kartofli, dzienna stawka chleba nie przekraczała 400g. Zatrzymani nie mogli rozmawiać między sobą, nie mogli otrzymywać paczek z żywnością ani palić tytoniu. Więźniowie cierpieli przede wszystkim na zapalenie stawów i przewlekle zapalenia. Osadzeni musieli potępiać dotychczasową przeszłość polityczną a zwolnieni z Berezy nie mogli opowiadać nikomu ani opisywać o sytuacji panującej wewnątrz obozu⁴¹.

Członkowie, którzy uniknęli wywózki do Berezy nawzajem oskarżali się o współprace z policją. Część członków ONR wróciła do Sekcji Młodych, w SN patrzono na nich niechętnie obawiając się nowych tarć i próby przejęcia władzy przez byłych secesjonistów. Byłych Oenerowców chętnie przyjmowano w Związku Młodych Narodowców (ZMN organizacja powstała po delegalizacji OWP) gdyż opowiadali się za zjednoczeniem byłych członków RM OWP⁴².Ci co pozostali w ONR rozpoczęli działalność konspiracyjną, tworząc tzw. piątki z szóstym jako kierownikiem. Podczas wakacji członkowie Obozu rozwijali akcje propagandową w terenie, powstały nowe komórki Obozu. Z zebranych pieniędzy kupowano broń, która służyła do akcji dywersyjnych, które przeprowadzały przeszkolone oddziały bojowe. ONR miał sekcje wywiadu i kontrwywiadu mające na celu wykrycie konfidentów w łonie Obozu. Członkowie ONR mieli za zadanie wstępować do legalnych związków młodzieżowych i podporządkowywać je sobie np. do Legionu Młodych, Związku Strzeleckiego, Towarzystwa „Sokół”, Sekcji Młodych SN wyniku czego SN zaczął weryfikować i dokonywać selekcji w śród byłych Oenerowców⁴³.

Jeszcze podczas odsiadki w Berezie Rossman i Piasecki zaczęli skupiać wokół siebie zwolenników. Piaseckiego poparli ludzie, którzy działali w OA-OWP, Sekcji Akademickiej, „Akademiku Polskim”. Do grupy Rossmana weszli m.in. Dowbór, Gluźiński, Karolec, Zalewski. W październiku 1934r. władze zaczęły stopniowo wypuszczać z Berezy nacjonalistów, którzy dostali wyroki od 3 do 9 miesięcy w zawieszeniu na 5 lat. Po zwolnieniu Oenerowcy rozpoczęli odnowa działalność polityczną. Jeszcze w lipcu 1934r. zaczęła wychodzić „Nowa Sztafeta” wydawana przez Świderskiego. Jesienią powrócono do starej nazwy „Sztafeta”, ponadto Kwasieborski wydawał „Szczerbca”, Wisłocki „Wizje Wielkiej Polski”, Karolec i Sendlikowski „ABC”, Dziarmaga „Pismo Chrześcijańsko Narodowe”. 25 kwietnia 1935r. doszło do rozłamu w łonie ONR, głównym powodem konfliktu był stosunek do SN gdyż grupa Piaseckiego chciała całkowitego zerwania kontaktów ze Stronnictwem oraz Piasecki sprzeciw stawiał się istniejącej tajnej organizacji. Różnice programowe zaczęły kształtować się dopiero po podziale⁴⁴.

Grupa skupiona wokół Rossmana nazywano ONR-ABC od głównego organu wydawniczego, lub rossmanowcami a grupę Piaseckiego, która oficjalnie nosiła nazwę Ruch Narodowo Radykalny nazywano ONR-Falanga od głównego pisma RNR, bądź bepiści od inicjałów jej założyciela. Obie organizacje mimo że działały nielegalnie mogły oddziaływać na społeczeństwo dzięki legalnej wydawanej prasie. RNR wydawał „Falange”, której nakład w 1938r. sięgnął 25 tys. egzemplarzy, oraz „Akademik Polski” do 1935r., „Ruch Młodych”, „Ruch Kulturalny”, „Ruch Gospodarczy” , „Jutro”, ponadto „Kuźnice” w Katowicach, w Grudziądzu „Przebojem” i „Straż Narodową”, „Ruch Polesia” na Polesiu, „Przełom” w Brześciu. Rossmanowcy wydawali m.in. „ABC” i „Nowy Ład”. Obie grupy mogły oficjalnie działać pod legalnymi przykrywkami, w przypadku ONR-ABC był to Narodowy Związek Polskiej Młodzieży Narodowo Radykalnej oraz Związek Zawodowy „Praca Polska”, organizacja działająca jeszcze przed powstaniem tzw. pierwszego ONR. RNR za przykrywkę miał Narodową Organizacje Pracy, która powstała w sierpniu 1937r. z Komitetu Organizacyjnego Narodowych Związków Zawodowych, NOP składał się z ośmiu związków branżowych, RNR powołało legalnie działającą Polską Organizacje Akcji Kulturalnej. Mieli także silne wpływy Narodowej Partii Robotniczej, która pomimo połączenia się z Stronnictwem Chrześcijańsko Demokratycznym stworzyła Stronnictwo Pracy, ale wyłamały się niektóre oddziały NPR np. Andrzeja Świetlickiego i zostały legalną wizytówką RNR⁴⁵.

Rozdział III: Koncepcje ideologiczno programowe

Ważną kwestią przy omawianiu organizacji nacjonalistycznych jest fakt jak one definiowały pojęcie „narodu” i jego miejsce w hierarchii wartości.

Ideolodzy z grupy Rossmana przyjęli że niezbędny jest czynnik świadomości, w ONR-ABC naród porównywano do rodziny czyli grupy jednostek psychofizycznych połączonych ze sobą świadomością wspólnego pochodzenia i związanych z nią więzłami moralnymi. Gluźinski istotę narodu lokował między teorią skrajnie spirytualistyczną a rasową. Rossmanowcy negowali pojęcie narodu jakie panowało w Niemczech i narodowości nieświadomej wynikającej z faktu samego urodzenia się w obrębie danej grupy etnicznej. ONR-ABC odrzucał pojęcie rasy opartej na przesłankach materialistycznych, jako niezgodnych z dogmatami religii katolickiej a dobro narodu uznali za najważniejszy doczesny cel jednostki⁴⁶. Ideolodzy RNR głosili że Bóg jest najwyższą wartością i nadprzyrodzonym celem człowieka. B. Piasecki pisał „Dla jednostki dobro narodu nie może być kryterium ostatecznym dobrego i złego, ponieważ dobro narodu nie jest celem najwyższym. Celem tym musi być dobro najwyższe Bóg(…) Dobro zaś narodu musi być środkiem dla jednostki do osiągnięcia celu ostatecznego”⁴⁷. Ta wypowiedź jest wkomponowaniem nacjonalizmu w światopogląd chrześcijański⁴⁸. Inny Falangista W. Wasiutyński pod pojęciem narodu rozumiał twór psychiczny, świadomość wspólnoty, jednolity typ myślenia, działania, zespół wspólnych idei, dążeń, tęsknot, wierzeń, ambicji. Naród jest więc tworem istniejącym w duszach ludzkich, stanowiący ich własność psychiczną. Droga człowieka do Boga może odbywać się poprzez prace dla narodu, jako najwyższej wartości doczesnej człowieka. Wasiutyński rasizm nazywa „Blufem XX wieku”⁴⁹.

W deklaracji ideowej ONR pojawiło się pojęcie Organizacji Politycznej Narodu, która miała objąć wszystkich Polaków, aby zespolić państwo z narodem i kierować polityką państwową. OPN miał się opierać na trzech zasadach: dobrowolności, hierarchii i powszechności. Do OPN mógł przystąpić każdy Polak jak i również przedstawiciel mniejszości słowiańskich, który przeszedł by przez Powszechną Organizacje Wychowawczą. W Organizacji miało być jednostkowe kierownictwo i każdy członek miał mieć swojego zwierzchnika. OPN miała być podzielona na cztery stopnie. Do pierwszego mogli należeć wszyscy nie karani sądownie Polacy, do drugiego ludzie mający średnie wykształcenie. Przynależność do trzeciego stopnia wiązała się z posiadaniem wyższego wykształcenia do najwyższego stopnia OPN mogli należeć osoby z wyższym wykształceniem oraz ze szczególnymi sukcesami w zawodzie lub odznaczające się posiadaniem tytułu doktora. Najwyższe kierownictwo zbiorowe w Organizacji posiadać miał Senat⁵⁰.

Dopiero po sformułowaniu się obydwu grup secesjonistycznych ONR, zaczęły wykształcać się różnice programowe. Głównym ideologiem w ONR-ABC byli Karolec Gluźinski. Opowiadali się za monarchistyczną formą rządów. Głowę państwa powinien wybierać Senat jako faktyczny piastun władzy. Senat wraz z Królem ustalał by wytyczne polityki państwa opracowywał by i zatwierdzał ustawy wniesione przez rząd. Rząd miał być wyłoniony przez Senat a mianowany przez Króla. Rząd prowadzić miał bieżące sprawy polityki państwa miała go kontrolować izba poselska, wybierana przez ogół członków OPN. Senat składał by się z przedstawicieli Kościoła, interesów gospodarczych i zawodowych, ludzi świata nauki, i byłby mianowany przez króla. Posłowie mieli by za zadanie np. uchwalić budżet, podatki i kontrolować poczynania rządu. Dużą role ideolodzy ONR-ABC widzieli dla samorządów terytorialnych a sądownictwo miało być niezależne od OPN⁵¹.

W środowisku falangistów sprawami ustrojowymi zajmował się przede wszystkim W. Wasiutyński. OPN miał zastąpić obecny system partyjny. Partie polityczne miały by być rozwiązane jako że są przeżarte duchem łatwego kompromisu, wprowadzają chaos moralny do życia politycznego i większości są uzależnione od międzynarodówek żydowsko masońskich, które wprowadzają szkodliwy rozkładający wpływ. Obywatel w demokracji ma fikcyjny wpływ na sprawowane rządy, poprzez oddanie kartki wyborczej, natomiast OPN miał dać każdemu Polakowi możliwość codziennego wpływania na rządzenie państwa⁵². Władze OPN miały pochodzić z mianowania przez władze wyższego szczebla, kierownictwo i odpowiedzialność miała być indywidualna. Najwyższe kierownictwo Organizacji sprawować miał by Senat mianowany po raz pierwszy a następnie odnawiany i zatwierdzany przez Prezydenta wybieranego przez to ciało. Prezydent byłby jednocześnie przewodniczącym i szefem rządu. Rząd byłby powoływany przez Prezydenta spośród członków najwyższego poziomu Organizacji. Kościół miałby pełną niezależność w wykonywaniu posług duszpasterskich, ale księża chcący prowadzić działalność organizacyjną lub polityczna musieliby należeć do OPN. Reasumując bepiści postulowali społeczeństwo z hierarchizowane a całokształt życia społeczno-politycznego przenikała by monopartia koronowana instytucją wodza⁵³.

Do OPN mógł wstąpić każdy, kto przeszedł by przez Powszechną Organizacje Wychowawczą. POW miała za zadanie wychować młode pokolenie Polaków w jednolitym duchu ideowo politycznym prawd bezwzględnych. Przynależność do POW miała być obowiązkowa. Postulowano trzy okresy wychowania, pierwszy miał rozwijać w dziecku dumę narodową, cechy rycerskie (karność, inicjatywę, karność i ofiarność), w drugim okresie miano przedyskutować i przemyśleć zasadnicze dzieła narodowe pisarzy politycznych, natomiast trzeci etap wychowania miał mieć za zadanie wdrożenie jednostki do twórczego działania w obranym przez nią zawodzie. Ukoronowaniem narodowego wychowania miała stanowić służbę wojskowa. Obowiązkowa dla POW miała być współpraca z rodziną, Kościołem i Armią a ta ostatnią określano „zbrojnym ramieniem narodu” Efektem tego wychowana miało być wykształcenie nowego typu Polaka odznaczającego się nieugiętą wolą wielkości, twórczą postawą wobec życia i konsekwencja w walce z przeciwnikami oraz uznanie zasadniczych praw moralnych i narodowych za dogmaty⁵⁴.

Do tej pory wyróżniano dwa typy kulturowe: szlachecko-inteligencki, przesiąknięty obcymi wpływami i ludowy kultywujący prawdziwe narodowe tradycje i obyczaje. Narodowi radykałowie postulowali opracowanie jednolitego, powszechnego pozbawionego obcych wpływów typu kultury narodowej, który doprowadził by do rzeczywistej jedności w narodzie⁵⁵.

Przechodząc do spraw gospodarczych ONR krytykował dotychczasowe systemy społeczno- gospodarcze a mianowicie kapitalizm i komunizm będących tworami międzynarodowej finansjery żydowskiej. Kapitalizm określali synonimem starego świata, w którym rządzi pieniądz a nie idea pracy dla narodu. Kapitalizm ma zgubny wpływ na Polskę ponieważ uniezależnia ją gospodarczo a co zatem idzie i politycznie. Podobnie krytykowano liberalizm, będący czynnikiem penetracji obcych kapitałów, niosący podobne zagrożenia co kapitalizm. Za odmianę kapitalizmu uznano komunizm, który lansuje idee walki klas, rozbicie jedności narodowej i tworzy niebezpieczne międzynarodówki. Podział na klasy spowodowany był różnicami majątkowymi poszczególnych klas społecznych a to zmienić miał system narodowo radykalny, który wykorzenić miał wyzysk⁵⁶.

Różnice w koncepcjach gospodarczych między bepistami a rossmanowcami były niewielkie z tą że różnicą że ci drudzy planowali mniejszą ingerencje państwa w życie gospodarcze niż to głosili falangiści Obie grupy planowali gospodarkę planową kontrolowaną poprzez OPN, która miała kierować całokształtem życia gospodarczego⁵⁷.

W gospodarczym systemie narodowo radykalnym własność miała być używaniem rzeczy z ramienia narodu i musiała być użytkowana zgodnie z jego dobrem. Własność prywatna nie mogła być źródłem wyzysku, lecz podstawą bytu rodziny. Duże zakłady przemysłowe będące w rękach obcego kapitału miano wywłaszczyć a następnie uspołecznić. Sektory strategiczne ważne do prawidłowego funkcjonowania państwa, chodzi tutaj o górnictwo, hutnictwo, koleje, energetykę, bankowość, leśnictwo i handel hurtowy miały być znacjonalizowane i zostać państwowych rękach. Gospodarka narodowa miała zostać oparta na małych i średnich przedsiębiorstwach. W rolnictwie postulowano powstanie samodzielnych, indywidualnych możliwie wszechstronnych gospodarstw. Proponowano przeprowadzenie parcelacji i komasacji bez odszkodowań, spod przymusowej parcelacji miały wyłączone być, niektóre rodzaje gospodarstw np. wyspecjalizowane w hodowli nasion, wzorcowe i lasy, które miano upaństwowić. Bezrobocie miano zlikwidować poprzez wyrugowanie z gospodarki Żydów a ich miejsce mieli zając dotychczas pozbawieni pracy Polacy. RNR postulował żeby odpowiedzialność za opracowanie i kontrole planu gospodarczego spadła na Sekcje Zawodowe-OPN a każda z nich grupowała osoby wykonujące ten sam zawód. Natomiast w każdej wsi miała powstać komórka OPN, która prowadziła by prace ideologiczną i zajmowała by się procesem przebudowy gospodarki. Związki zawodowe pełniły by inną funkcje niż w systemie liberalnym, miały by mieć za zadanie prowadzić działalność kulturalną i wychowawczą. Konflikty na linii pracownik pracodawca miano rozstrzygać na drodze arbitrażu⁵⁸.

Niechęć narodowych radykałów do Żydów nie miała podłoża rasowego, tak jak to miało miejsce w Niemczech, gdyż rasizm stanowi odmianę materializmu. Przede wszystkim potępienie rasizmu antropologicznego uwarunkowane jest przez czynniki religijne. Tadeusz Gluziński czołowy działacz ONR-ABC w 1927r. opublikował książkę „Zmierzch Izraela”, w której przedstawił wyznawców mozaizmu jako przyczynę wielu negatywnych zjawisk w dziejach narodów wśród, których żyli. Narodowcy oskarżali Żydów że są twórcami: kapitalizmu, komunizmu, liberalizmu systemów dbających o własne niewiadome interesy a nie o dobro narodów. Celem Żydów jest przejęcie władzy nad wszystkim czym się da rządzić. Do tego celu idą trzema drogami 1) przez osłabienie moralności. Głoszono że Żydzi są niemoralni a swym przykładem demoralizują narody wśród, których żyją, poprzez pijaństwo, szerzenie rozpusty, podważanie autorytetów a nierozerwalność sakramentu małżeństwa zastąpili krótkotrwałą instytucją prawa cywilnego 2) osłabienie jedności narodowych poprzez wprowadzanie nowych koncepcji społeczno-gospodarczych i tworzenie organizacji politycznych, które powiązane są z tajnymi ponadnarodowymi lożami wolnomularskimi 3) poprzez uniezależnienie gospodarcze społeczeństw wśród, których żyją. Żydzi dochodzą do wielkich majątków poprzez oszustwa i lichwę. Według Przetakiewicza Żydzi w Polsce handel przejęli w 62%, rzemiosło w 40%, przemysł spożywczy w 15% a włókienniczo-odzieżowy w około 50%. Na wydziale prawa Uniwersytetu Warszawskiego ponad połowę studiujących stanowiła młodzież żydowska. Ponadto M. Reutt pisał że Żydzi stoją na czele masonerii, która jest ekspozyturą imperializmu żydowskiego mającą na celu realizacji ostatecznego celu judaizmu i wprowadzenia władzy Rządu Światowego. Żydom przepisywano że w każdym działaniu dopatrują się przejawów antysemityzmu oraz wywyższane się gdyż „gojów” uznają za gorszych od siebie za „bydlęta z ludzką twarzą”⁵⁹. Żydzi wykazywali silne sympatie pro radzieckie. Wielu Bolszewików, którzy przejęli władze w wyniku rewolucji miało pochodzenie żydowskie. Odsetek żydów w Komunistycznej Partii Polski wynosił 35%⁶⁰.

Rozwiązanie sprawy żydowskiej miano odbyć się w dwóch etapach. Pierwszy etap miał polegać nad odsunięciem Żydów od życia społeczno-gospodarczego poprzez wywłaszczenie majątków, pozbawienie praw politycznych nadając im statut przynależnych do państwa polskiego, uznając ich za niezdolnych do asymilacji. Drugim etapem miała być przymusowa deportacja. kierunkiem jej miała być Palestyna, ale obawiano się że powstanie państwa żydowskiego może wzmocnić światowe żydostwo, które zagrażało by Rzeczpospolitej, więc pojawiły się koncepcje deportacji na Madagaskar, który stał by się polska kolonią⁶¹. Narodowcy prowadzili bojkot gospodarczy oraz blokadę uniwersytetów pod hasłami „numerus clasus”i „numerus nullus”⁶².

Uznano że etyka żydowska wnosi do życia narodu elementy kłamstwa i rozkładu moralnego, wzywano aby bojkotować kina żydowskie, nie zapraszać Żydów do jury konkursów artystycznych itp. Działacze RNR wzywali do palenia książek żydowskich. Z inicjatywy RNR powołano do życia Polską Organizacje Akcji Kulturalnej walczącą o „odżydzenie” kultury i życia duchowego Polski⁶³.

Nacjonaliści dowodzili że pomiędzy Polską a Rosją niema żadnych narodów, są tylko narodowości. W stosunku do mniejszości słowiańskich proponowano asymilacje, która nie oznaczała wynarodowienia Ukrainiec, Białorusin mógł zachować własną, religie, kulturę, obyczaje i jednocześnie być Polakiem, ich statut byłby podobny do statutu Kaszuba⁶⁴. Mniejszości słowiańskie uznano za regionalną grupę narodu polskiego posiadającą pewną odrębność. Polonizacje miano dokonać przez pełnoprawne dopuszczenie do OPN oraz przez wychowanie dzieci i młodzieży w POW. Ukraińcom i Białorusinom proponowano wspólną walkę z żydowskim wyzyskiem, która doprowadziła by do poprawy sytuacji bytowej mieszkańców Kresów. ONR-ABC i SN podtrzymywali koncepcje kolonizacji Kresów poprzez osiedlenie się na tamtych terenach dużej ilości Polaków, efektem czego miało być zespolenie Kresów z Polską w jednolitą narodową całość, więc opowiadali się za przywróceniem na Kresach polskiego stanu posiadania. Inaczej tę kwestię widziano w RNR, który postulował parcelacje tamtejszych majątków i przekazanie ich miejscowym chłopom aby pozyskać ich do siebie. Nacjonaliści powiązani z katolicyzmem chcieli jego ekspansji na Kresach, ale jednocześnie nie chcieli mieć antagonistycznych stosunków z Cerkwią prawosławną. Niechętnie natomiast odnoszono się do Kościoła unickiego ze względu na jego powiązanie z ukraińskim ruchem narodowym. RNR dostrzegał istnienie narodu ukraińskiego⁶⁵, widział możliwość powstania niepodległej Ukrainy, ale poza granicami Rzeczpospolitej a wszelkie próby oderwania części ziem państwa polskiego miały być uniemożliwione a ich sprawcy wytępieni⁶⁶.

Pozycja ekonomiczna i polityczna mniejszości niemieckiej była zbyt silna co groziło oderwaniem ziem zachodnich od Polski. Przyjęto zasadę że polityka Polski względem mniejszości niemieckiej, będzie taka sama jak polityka III Rzeszy w stosunku do tamtejszej Polonii. Postulowano o zmniejszenie niemieckiego stanu posiadania, chciano wykorzenić Niemców z przemysłu odebrać im ziemię. Narodowcy apelowali do rodaków aby uniezależnili się od niemieckich banków, spółdzielni, postulowano parcelacje majątków ziemskich (Niemcy w zachodniej Polsce posiadali liczne połacie ziemi) i uniemożliwienia im kupna ziemi. Zakłady przemysłowe, będące w znacznej mierze w niemieckich rękach, głównie te na Śląsku miały być unarodowione. Apelowano aby zamykać niemieckie gazety, w których występuje antypolska agitacja. Kościół ewangelicko-unicki miał być według planów narodowych radykałów spolonizowany, aby odłączyć go od macierzy w Prusach i stworzyć odrębny organizm kościelny z własną administracją i władzą a urzędy kościelne były by obsadzane wyłącznie przez Polaków⁶⁷.

Misją dziejowa Polski według Oenerowców miało być narzucenie całemu światu nowej epoki „nacjonalizmów chrześcijańskich”, była to transpozycja starej polskiej koncepcji „przedmurza chrześcijańskiego”. Falangiści uważali że „człowiek nie narodził się aby żyć, lecz aby walczyć” Te hasła były wówczas popularne gdyż „od wschodu zagrażał nam internacjonalistyczny komunizm a od zachodu neopogański pangermanizm” Idea budowy Polskiego Imperium miała odbyć się w kilku etapach. Pierwszym z nich miała być wewnętrzna przebudowa Polski poprzez tzw. Przełom Narodowy. Owego Przełomu mieli dokonać ludzie odznaczający się karnością, ofiarnością, odwagą oraz uczciwością i inicjatywą, czerpiący motywacje swojego postępowania z wiary o Wielką Polskę. Kolejnym etapem budowy Imperium miała być konsolidacja narodów słowiańskich a zorganizazowanie narodów Europy Środkowo-Wschodniej będzie łatwe gdyż mają wspólne źródła mowy, wierzeń, obyczajów, tworzą jedność psychiczną i kulturalną a centralnym ośrodkiem Słowiańskim opartym na trzech morzach Bałtyku, Czarnym i Adriatyku miało być Katolickie Państwo Narodu Polskiego⁶⁸.

Piasecki pisał „misja dziejowa Polski była by zespoleniem Wschodu z cywilizacją zachodu( łacińską - przyp. R.D.). Chodzi tu o porozumienie psychiczne pomiędzy narodem polskim a Wschodem. podobnie jak ludy Wschodu tak i naród polski w o wiele wyższym stopniu niż narody zachodnie przejął się wiarą w idee aż do całkowitego zatracenia motywu korzyści osobistej. Polska zdobywając Wschód dla bezwzględnej wartości cywilizacji zachodniej usuwa w ten sposób możliwość niszczącego konfliktu, ma jednocześnie wole przekazania Zachodowi dodatnich zdobyczy cywilizacyjnych narodów wschodu.”⁶⁹

Falangiści głosili konieczność potrzeby wojny z neopogańskimi Niemcami, realizującymi od wieków zasadę „Drang nach Osten” (parcia na wschód), i oparcie granic na wałach Chrobrego, odzyskanie pozostałych części Śląska, Warnii, Mazur, Pomorza Zachodniego i Gdańska. Następnym a zarazem ostatnim etapem miała by być wspólna krucjata przeciwko Związkowi Sowieckiemu, celem jej nie miała być wojna z narodem rosyjskim, lecz z komunizmem. Liczono że w Rosji wybuchnie kontrrewolucja. RNR głosił że „moralna jest wojna, która jest etapem misji dziejowej narodu a jej unikanie jest zbrodnią”⁷⁰.

Rozdział IV: Działalność Ruchu Narodowo Radykalnego

Grupa ONR skupiona wokół Henryka Rossman brała niewielki udział w publicystyce obozu narodowego. 19 września 1936r. redaktorem naczelnym „ABC” został Wojciech Zalewski. Rossmanowcy chcieli zbudować Polskę bez proletariatu, upowszechnić własność w postaci średnich i małych warsztatów. Postulowano, aby Żydom odebrać banki, które miały być w rękach grup, którym służą. ONR-ABC nie stworzył jednego spójnego programu, poszczególne artykuły i broszury były ze sobą sprzeczne. Obecny ustrój społeczny będący pod żydowskimi wpływami miał być obalony. Proponowany przez ONR-ABC system, oparty na własności prywatnej miał zapewnić narodowi niezależność gospodarczą. Były nieudane próby wcielenia ONR-ABC do SM-SN. Pod koniec 1936r. doszło do ostrego sporu pomiędzy obydwiema grupami ONR, pobici zostali: Karolec i Gluźiński z ONR-ABC oraz Wasiutyński i Kwasieborski z RNR. Falangiści napadli na redakcje „ABC”. W następnym roku Gluźiński zaproponował współprace bepistom, do której nie doszło, ale obie grupy zaprzestały wzajemnych napaści. Główną przyczyną osłabienia działalności ONR-ABC była śmierć Rossmana w marcu 1937r.⁷¹.

28 kwietnia 1935r. doszło w Katach do zjazdu organizacyjnego Ruchu Narodowo Radykalnego, prawie wszyscy jego uczestnicy zostali zatrzymani. Gdy w lecie 1935r. pojawili się na ulicach Warszawy kolporterzy „Falangi” doprowadziło to do kolejnych bójek z młodymi lewakami na Nowym Świecie, Marszałkowskiej i Krakowskim Przedmieściu. 5 sierpnia tegoż roku na łamach „Falangi” zażądano od władz delegalizacji PPS za współprace z komunistami⁷². RNR był organizacją konspiracyjną typu kadrowego, posiadał własny wywiad i kontrwywiad. Potencjalnych kandydatów na członków poddawano dokładnemu sprawdzeniu zajmował się tym Cibichowski, ale nie uchroniło to od tego że w szeregi Ruchu dostali się niemieccy agenci, A Cerchy i S. Brochwicz z Gestapo. Kierownikiem ruchu był Piasecki, który dobierał sobie współpracowników i przydzielał im kompetencje. Wszelkie organy kolegialne miały charakter doradczy np. Radą Programową kierował Wasiutyński. Prace w RNR podzielone były na dwie części. Pierwsza miała kształcić nowych członków i szerzyć propagandę, druga prowadzić czynną akcję rewolucyjną. Dowódcą Oddziału Bojowego „Ręka z Mieczem” był Zygmunt Przetakiewicz, który używał nazwiska Marian Załuska i nosił pseudonim „Krwawy Szczur”, który rozbudował ten oddział i w 1937r. zmienił nazwę Oddziału na Narodowa Organizacja Bojowa „Życie i Śmierć dla Narodu”⁷³.

Cele jakie postawili przed sobą bepiści obalenie rządów siłą, wyzwolenie ojczyzny spod obcych wpływów i budowa nowego państwa poprzez dokonanie rewolucji narodowej. Główną przeszkodą była bierność narodu i brak w nim takich cech jak ofiarność, odwaga, inicjatywa i karność. Bojówka RNR przygotowywała się do swoich akcji w Łegonicach w majątku Stanisława Zdziarskiego (działacza SN) Przetakiewiczowi pomagali wojskowi fachowcy, którzy po przewrocie majowym zostali zwolnieni ze służby, byli nimi m.in. płk C. Bystrom i płk S Rowecki⁷⁴.

RNR pieniądze na działalność dostawali od zaprzyjaźnionych z nimi ziemian oraz ze składek członkowskich i zysków z wydawanej prasy. Micewski, Rudnicki i Lipski podejrzewają że pieniądze otrzymywali od rządu włoskiego i narodowo socjalistycznych kół niemieckich działających na Śląsku (członkowie RNR w swoich publikacjach jeszcze za czasów działalności w OA-OWP potępili zarówno faszyzm jak i hitleryzm ponadto planowali wojne z III Rzeszą, więc przypuszczenia ww. historyków co do finansowania RNR przez Włochów i Niemców są wg. autora bezpodstawne - przyp. R.D.) temu stanowczo zaprzecza Przetakiewicz⁷⁵.

Narodowcy kontynuowali akcje wzywające do bojkotu gospodarczego, który zaczął odnosić sukcesy np. w województwach lubelskim i białostockim ilość sklepów żydowskich między 1932r. a 1937r. zmniejszyła się o około 30%, chłopi przestawali sprzedawać surowców żydowskim kupcom. 9 marca 1936r. w Przytyku (woj. radomskie) Żydzi zaatakowali handlujących tam Polaków, którzy stali się dla nich konkurencją, w zamieszkach zginał Polak i dwóch Żydów, do podobnych zajść doszło w Mińsku Mazowieckim 2 czerwca 1935r. Po tych wypadkach nacjonaliści zaczęli lansować hasło że oba narody dzieli przelana krew. W nocy z 22 na 23 czerwca Adam Doboszyński zorganizował najazd na Myślenice, w którym wzięło udział ok. 70 nacjonalistów. Doboszyńskiemu udało się zająć posterunek policji. Pierwszego maja 1937r. członkowie bojówki RNR (NOB) zaatakowali pochód żydowskiej organizacji socjalistycznej „Bund” na rogu ulic Smoczej i Dzielnej podczas ataku użyto broni palnej, w wyniku czego prawdopodobnie zginęło żydowskie dziecko. 2 lipca 1937r. członkowie NOB wyruszyli do Przytyka, w którym rzucali petardami w witryny żydowskich sklepów. Nobowcy zaatakowali Bank Żyda Szereszewskigo w stolicy, w wyniku czego zostało rannych dwóch pracowników banku, w Łodzi podłożyli bombę w siedzibie Związku Nauczycielstwa Polskiego. Na Pomorzu bojówki RNR ciągle ścierali się z niemieckimi aktywistami z V kolumny zrywając im odznaki NSDAP⁷⁶.

Młodzi narodowcy kontynuowali akcje na uniwersytetach mającą na celu zmniejszenie ilości studentów pochodzenia żydowskiego do 10% ogółu studiujących. Dochodziło do bójek narodowców ze studentami o poglądach lewicowych oraz studentami żydowskimi, często używano gazów łzawiących i petard służących do zastraszania. Na Uniwersytecie Warszawskim z ramienia SM-SN i MW akcją dowodził Borowski a z ramienia RNR Przetakiewicz. Nacjonaliści domagali się także bezpłatnych studiów dla młodzieży pochodzenia robotniczego i chłopskiego. Blokada Uniwersytetu rozpoczęła się 23 listopada 1936r. Premier rządu Sławoj Składkowski uznał to za próbę obalenia rządów sanacji i wprowadzenia rządów endeckich. Na strajkujących młodych narodowców wysłał siły policyjne, które 25 listopada rozpoczęli szturm na budynek audytorium, strajkujący odpowiedzieli rzucaniem kamieniami, doszło do ostrych przepychanek, ale po kilku minutach opór studentów został złamany. Inicjatorzy zostali zatrzymani a na wolność wyszli w marcu następnego roku⁷⁷.

Bepiści w listopadzie 1936r. powołali do życia Komitet Prasy Młodych, który prowadził ożywioną działalność wśród pokrewnych ugrupowań Do KPM przystąpiły m.in „Falanga”, „ABC”, „Jutro Pracy”, „Pro Christo”, „Przegląd katolicki”, „Nowy Ład”, „ZET”, „Awangarda Państwa i Narodu”, „Młoda Polska”. Głównie antykomunistyczny charakter Komitetu we wspólnej akcji zjednoczył młodzież z SM-SN, ONR-ABC, RNR, ZMN i niektórych grup piłsudczykowskich. Do RNR bezskutecznie próbowała się przyłączyć Organizacja Narodowych Socjalistów „Błyskawica”⁷⁸.

Obóz rządowy miał wielkie problemy z własną młodzieżą i zaczął rozglądać za grupami gotowymi do działania, zdyscyplinowanymi, mogących podjąć się realizacji zadanych im zadań⁷⁹.

Sanacja po śmierci Józefa Piłsudskiego była podzielona w walce o schedę po Marszałku miedzy trzy grupy skupione wokół: Prezydenta Ignacego Mościckiego, Walerego Sławka i Edwarda Rydza Śmigłego. Obóz piłsudczykowski charakteryzował się bezideowością i brakiem skrystalizowanego światopoglądu. Pierwszej próby stworzenia zarysu programu i wskazań ideowych podjął się Rydz Śmigły⁸⁰ wysunął hasło „obrony Polski”. 21 lutego 1937r. płk Adam Koc opublikował deklaracje ideową Obozu Zjednoczenia Narodowego, który działalność rozpoczął 24 maja 1936r Organami prasowymi OZN były m.in. dzienniki: „Gazeta Polska”, „Kurier Poranny”, „Dziennik Polski” we Lwowie, „Nowy Kurier” w Poznaniu oraz czasopisma: „Młoda Polska” dla młodzieży, „Żołnierz Pracy”, „Młoda Wieś”, „Robotnik Polski” i inne. Obóz został zorganizowany na wzór wojskowy. Pierwszym jego szefem został płk Adam Koc, który posiadał bardzo szerokie kompetencje⁸¹. Członkostwo w OZN miało dwojaki charakter indywidualny lub zbiorowy czyli dla stowarzyszeń, które nie mają celów politycznych a ich cele są zgodne z celami Obozu. Członkiem indywidualnym OZN mogła zostać osoba narodowości polskiej o nieposzlakowanej opinii, uznająca ideologie OZN i nie należąca do żadnej innej organizacji politycznej. OZN głosił nacjonalizm, który nie widział różnic pomiędzy dobrem narodu a interesami państwa. Głoszono że naród musi być jednolity, należy przezwyciężyć podziały klasowe oraz stanowczo przeciwdziałać obcym wpływom, szczególnie żydowskim i niemieckim. Rydz Śmigły pragnął do obozu wciągnąć wojsko, mówił że armia jest jednym z elementów konsolidacji narodu. Politycy OZN uznali że krzywdą dziejową Polski jest to że nie posiada kolonii, ów kolonie były by ważnym czynnikiem polskiej racji stanu, gdyż zawierają w sobie cechy zdobyczności a od narodu wymaga się stałej ofensywy. Rydz Śmigły głosił hasła kultu armii i wodza, którym miał zostać pierwszy Żołnierz w kraju⁸². Zasadniczym celem OZN miała być konsolidacja narodu i naprawa Rzeczpospolitej na płaszczyźnie dynamiki jej rozwoju⁸³.

Szef OZN na temat współpracy z jego obozem rozmawiał z ugrupowaniami o zbliżonej ideologii. Najpierw rozmowy przeprowadził z przywódcami ONR-ABC w wyniku nie dojścia do porozumienia Koc zwrócił się z propozycją współpracy do RNR. Uczestniczył w ćwiczeniach RNR w Łegonicach i był pod dużym wrażeniem dyscypliny i posłuchu względem wodza panującej w szeregach falangistów. Dla RNR propozycja Koca była niemal że zbawienna. Liczba członków Ruchu sięgnęła 5 tys. co doprowadziło że RNR stawał się coraz bardziej jawny a za tym szły aresztowania, innym problemem Piaseckiego był brak funduszy na ożywioną działalność. Każda szansa wyjścia z nielegalności była dla bepistów korzystna. Decyzja o współpracy z OZN została przez Piaseckiego podjęta samodzielnie a jego współpracownicy dowiedzieli się o tym po fakcie⁸⁴.RNR z organizacji nielegalnej wyszedł na szczyty ówczesnego życia politycznego. Założył organizacje młodzieżową pod egidą OZN. 23 czerwca 1937r. powołano do życia Związek Młodej Polski na czele, którego stanął płk Adam Koc a jego zastępcą był były działacz ONR, nie należący do RNR Jerzy Rutkowski. To właśnie Rutkowski pełnił w praktyce kierownictwo w Związku i z czasem je oficjalnie przejął. Rutkowski był jednocześnie redaktorem naczelnym głównego pisma ZMP miesięcznika „Młoda Polska”. Celem ZMP było zorganizowanie polskiej młodzieży i wychowanie w duchu narodowym w oparciu o etykę chrześcijańską. Przystąpienie bepistów do ZMP spowodowało że OZN opuściło kilka młodzieżowych ugrupowań sanacyjnych np. Legion Młodych, Związek Polskiej Młodzieży Demokratycznej, Związek Młodej Wsi. ZMP miały własne Drużyny Obronne a ich członkowie byli szkoleni w boksie, judo i strzelaniu. Mimo nawiązania współpracy z rządem Narodowa Organizacja Bojowa była przez cały okres swojej działalności grupą konspiracyjną⁸⁵.

Narodowcy opanowali ZMP, więc program Związku był właściwie programem RNR z jednym wyjątkiem że nie atakowano już strony rządowej. Elementem najbardziej wiążącym oba ugrupowania była kwestia obronności ojczyzny. Miesięcznik „Młoda Polska” podkreślał role Legionów w odrodzeniu się Polski. Legiony wykształciły instynkt żołnierski i romantyczny woluntaryzm. Obie grupy za wrogów suwerennej Polski uznali Żydów, którzy eksploatują dobra materialne państwa polskiego dla swoich judaistycznych celów. To Żydzi stanowią rozsadnik destrukcyjnych wpływów komuny, odziaływują na społeczeństwo odmienną cywilizacją, stoją na czele masonerii, która wprowadza do życia tajne związki przez co paraliżują jawność życia publicznego narodu. Również bezwzględnie krytykowano komunizm mający międzynarodowy charakter, aby Polska mogła być silna i wielka musi być wolna od wszelkich międzynarodowych struktur. Więc w „Młodej Polsce” postulowano zniszczenie z życia narodu polskiego wszystkich obcych idei i wrogich wysłanników oraz wychowania młodego pokolenia Polaków w myśl haseł propagowanych przez ZMP i RNR⁸⁶.

„Młoda Polska” w całości przejęła myśl polityczną z „Przełomu Narodowego”. Przełom miał się dokonać gdy cała energia narodowa jako suma energii jednostek zostanie wyzwolona i zjednoczona w celu budowy Wielkiej Polski, a to nastąpi gdy zniknie typ Polaka chodzącego na luzie, myślącego wyłącznie o własnym dobru oraz gdy zniknie ostatni ośrodek wrogiej, obcej, destrukcyjnej propagandy osłabiającej fizycznie i moralnie naród i państwo⁸⁷

RNR mógł już legalnie oddziaływać na społeczeństwo poprzez organizacje masowych wieców. Jeden z nich odbył się w warszawskim cyrku 28 listopada 1937r., na który przybyło blisko 3 tys. „jasnych koszul”, wiec próbowali zakłócić młodzi lewacy, ale zostali uciszeni i wyprowadzeni przez ochraniający wiec członków NOB. Gdy na widowni ukazał się Piasecki powitał go las uniesionych prawych rąk i chóralne „wódz”, Piasecki pozdrowił zebranych tym w samym gestem i w odpowiedzi na wcześniejsze próby zakłócania porządku mówił że „cel nie uświęca środków, ale je wskazuje (…) przeciwko uniesionym komunistycznym pięściom wziesie rewolwery”⁸⁸.

Związek Nauczycielstwa Polskiego opanowany przez elementy lewicowe odmówił wejścia do OZN, więc władze postanowili zawiesić Zarząd Główny następnie Koc na kuratora ZNP wyznaczył Pawła Musioła działacza RNR ze Śląska, redaktora „Kuźnicy”. Związkowcy ogłosili strajk okupacyjny i uniemożliwili Musiałowi działanie⁸⁹.

Sanacja krytykowała Koca za współprace z falangistami w wyniku czego został odwołany z funkcji szefa OZN w grudniu 1937r. Na jego miejsce powołano Gen. Stanisława Skwarczyńskiego, który zażądał zerwania współpracy ZMP z RNR ale Rutkowski uprzedził ruch Skwarczyńskiego. 28 kwietnia 1938r. Rutkowski wręczył płk Wende Szefowi Sztabu OZN dokumenty zrywający współprace, członkowie RNR wycofali się z ZMP a ich miejsce zajęli narodowcy z ZMN⁹⁰.

Pretekstem do zerwania umowy OZN z RNR była plotka, która rozeszła się po Warszawie o rzekomej tzw. Nocy Św. Bartłomieja podczas której miał dokonać się zamach stanu, którego mieli dokonać falangiści i zaprzysiężeni wojskowi niższych stopni. Owym zamachem miał kierować wiceminister MSW Paciorkowski i płk Wenda podczas nieobecności przebywającego w Rumunii Rydza Śmigłego w nocy z 25 na 26 października 1937r. Pucz miał za sobą pociągnąć śmierć 150 osób w tym Prezydenta Mościckiego oraz internowanie drugiej tyle ilości osób. Informacje o niby planowanym zamachu rozpowszechnili członkowie Frontu Morges i środowiska emigracyjne alarmując prasę. RNR uznało to za prowokacje przeciwko Kocowi. Przeciw niemu była przede wszystkim grupa „Naprawy” a szczególności wojewoda śląski a jednocześnie prezes Związku Harcerstwa Polski Michał Grażyński⁹¹.

Wyjście RNR ze Związku spowodowało że Ruch powrócił do nielegalnej działalności. W lutym 1938r. RNR powołał Komitet Porozumiewawczy Organizacji Narodowo Radykalnych, którego celem miało być uaktywnienie organizacji terytorialnych działających konspiracyjnie pod różnymi szyldami i stworzenie warunków do bardziej skoordynowanych działań. Do KPONR na czele którego stanął Piasecki weszli przedstawiciele m.in. RNR, NPR, NOP, Polskiego Frontu „Falangi”, Narodowo Radykalnego Obozu Ruchu Młodych, Ruchu Narodowo Radykalnego „Podhale” a także i SM-SN. W marcu 1938r. MSW wydał zakaz legalizacji Komitetu. W 1938r. RNR uczestniczył w imprezach zorganizowanych przez grupę „Jutra Pracy”: w czerwcu wzięli udział w I Antymasońskim Zjeździe Prasy Polskiej, w dniach 4-6 czerwca w Łagonicach odbył się kurs wodzów, wstąpili do Komitetu Prasowego Walki o Wspólną Granice z Węgrami, współpracowali z pismem „Szlakiem Zarzewia” z skupiającym byłych Zarzewiaków z przed wojny, do którego artykuły pisał m.in. Piasecki. Utrzymywano nadal dobre choć już nieoficjalne kontakty z Kocem. W łonie RNR coraz bardziej nasilały się wewnętrzne tarcia były spowodowane kryzysem zaufania do wodza wynikające z braków rezultatów jego działalności. RNR zaczęli opuszczać nawet najbliżsi współpracownicy Piaseckiego, np. Wasiutyński założył własne pismo „Wielka Polska” wyniku tego Piasecki latem 1939r. zawiesił działalność RNR⁹².

Zakończenie

Obóz Narodowo Radykalny powstał w wyniku rozgoryczenia w jaki sposób traktowali młode pokolenie endeków starsi działacze Stronnictwa Narodowego, którzy byli przywiązani do tradycji parlamentarnych i za pomocą demokratycznych środków chcieli przejąć władze. Młodzi wiedzieli że piłsudczykom, którzy władze przejęli siłą tylko w taki sposób będzie można ją odebrać. Zarówno Starym jak i Młodym przyświecały te same cele i ideały, ale za pomocą innych dróg chcieli je urzeczywistnić, Piasecki mawiał „cel nie uświęca środków, ale je wskazuje” .ONR stał się formacją ukazującą inną, nową formę polskiego nacjonalizmu, nie było to jak wielu lewicowych, marksistowskich historyków i publicystów przedstawia jako polskie odzwierciedlenie włoskiego faszyzmu bądź nawet niemieckiego narodowego socjalizmu. Nacjonalizm głoszony przez Oenerowców był wyłącznie polskim tworem, był wyrazem z jednej strony postępującego radykalizmu w kwestiach społeczno gospodarczych a z drugiej strony prawdziwego renesansu katolickiego wśród młodego pokolenia działaczy narodowych⁹³.

Oenerowcy odznaczali się wielkim zapałem, żywiołością, chęcią walki przepełnioną wiarą w budowę Wielkiej Polski - Katolickiego Państwa Narodu Polskiego. ONR był organizacją bezkompromisową, nie cofającą się przed użyciem nawet drastycznych działań w dążeniu do obranego szlachetnego celu. Postulowali monoideowość i monopartie (system wodzowski - RNR) gdyż ówczesne ugrupowania polityczne przesiąknięte były ideą łatwych kompromisów i ustępstw oraz stały się główna przyczyną podziałów narodu na lewice i prawice, burżuii i proletariuszy etc. Chcieli dać temu kres głosząc ideały jedności narodowej, jednej kultury, jednej psychiki, jednego typu myślenia i działania, tych samych dążeń, ideałów, ambicji, wierzeń, wspólnej walki narodu z obcymi wpływami (jakich w tamtych czasach nie brakowało) jako głównej przyczyny trapiących ojczyzne nieszczęść i niedostatków.

Wiele w tym ruchu było idealizmu przepełnionego narodowo katolickim mistycyzmem. Cały system społeczny w Wielkiej Polsce miał wypływać z średniowiecznego porządku, nie chodzi tutaj o przywrócenie feudalizmu, lecz wskrzeszenie idei Bożego ładu na ziemi.

W tej pracy nie została wykorzystana praca Miłosza Sosnkowskiego „Krew i Honor” napisana na seminarium magisterskim na Uniwersytecie Warszawskim a następnie opublikowana przez wydawnictwo powiązane z Narodowym Odrodzeniem Polski.

W dalszych badaniach nad ONR należało by większy nacisk położyć nad badaniem archiwaliów wytworzonych przez policje (np. raporty z przesłuchań) dotyczących przebiegu rozruchów, w których uczestniczyli członkowie ONR i RNR. gdyż dotychczas w napotkanych pracach autorzy przedstawiają jedynie fakt i skutki zajść. Kolejnym postulatem badawczym może być działalność poszczególnych komórek terytorialnych Obozu Narodowo Radykalnego.

Rafał Dobrowolski

---