Michał Głowiński, Powieść młodopolska. Studium z poetyki historycznej,
[w:] M. Głowiński, Prace wybrane, red. Ryszard Nycz, t. 1, Kraków 1997.
Michała Głowińskiego poetyka nowoczesna: strukturalizm, teoria komunikacji literackiej, historyczna poetyka kulturowa.
Słowo od autora do wydania drugiego.
Wstęp.
Produkcja powieściowa głównie 1890-1918. Mało prac z epoki dotyczących teorii: Brzozowski, Irzykowski, Komornicka, Matuszewski, Lack, Ortwin, Dąbrowski.
Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej.
Rozpoznawalność gatunku jest sygnałem jego położenia w danej rzeczywistości kulturalnej. Gatunek mówi niejako czytelnikowi, czego może się spodziewać, czego oczekiwać w danej wypowiedzi, niejako projektuje jego zachowanie jako odbiorcy literatury.
Poetyk ahistoryczna rekonstruuje sytuację gatunku literackiego w danej rzeczywistości literackiej.
Gatunek literacki - zjawisko systemowe i historyczne, fakt świadomość literackiej i zespół reguł, element rzeczywistości historyczno-literackiej. Gatunek jest elementem konwencji literackich.
Prąd literacki jako kategoria poetyki historycznej.
Prąd literacki - z perspektywy historyka literatury, jest pewnym zespołem możliwości, uwarunkowany przez czynniki różnego rodzaju. Stosunek do tradycji - nawiązanie, nieuświadomienie, negacja. Prąd literacki + problem periodyzacji.
Sytuacja powieści młodopolskiej.
Młoda Polska - swoiście ukształtowana synteza tendencji naturalistycznych i modernistycznych. Znaczenie społeczne. Literatura brukowa: Mniszkówna i Rodziewiczówna, wpływ na literaturę „poważną”.
Powieść: najpopularniejszy gatunek, odpowiada na zapotrzebowanie czytelników i ma pełnić funkcje wieszczów z początku XIX wieku. Ma realizować ambitne zamierzenia estetyczne, jednocześnie znajduje się pod wpływem sztuki popularnej.
Przekształcenia powieści realistycznej: pozycja narratora.
Narracja trzecioosobowa pośrednia, z pozoru zachowana integralność narratora, jego kompetencje i odrębność jego języka - wszystko umniejszone, w jakimś stopniu zakwestionowane. Język opowiadania przestaje być językiem moralistyki i interpretacji, jego zadaniem jest przyleganie do rzeczy, sytuacji, bohatera. Wielka rola mowy pozornie zależnej. Brak zdecydowania na jednolity i określony język narracji. Stosunek do gwary. Ekspresyjna odmiana mowy pozornie zależnej występuje, gdy bohatera opuszcza spokój i równowaga.
W powieści młodopolskiej retrospekcje należą do bohaterów prowadzących i nie podlegają weryfikacji. Znikomy udział aforyzmów w prozie młodopolskiej.
Przytoczenia: słowa i wypowiedzi pisane (np. większe formy autobiograficzne). Wypowiedź w dialogu może pełnić funkcje narracyjne.
Język bohaterów nad językiem narratora.
Przekształcenia powieści realistycznej: powieść jako zespół scen.
W powieści narracja jest nosicielką znaczeń. Znaczenie podstawowe: iteratywność i nieiteratywność form czasownikowych użytych w narracji. Tendencja do aktualizacji (scena nie należy do przeszłości, czytelnik świadkiem i obserwatorem). Dramatyczność: zbliżenie powieści do dramatu i dramatu do powieści.
Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie.
Naśladowanie w powieści innych niepowieściowych form wypowiedzi - mimetyzm formalny (gawęda, skaz…). Powieść w listach - stosunkowo mało znaczący epizod w rozwoju prozy młodopolskiej. Narracja dziennikowa jest mniej skonwencjonalizowana od narracji w listach - konstrukcja czasu: rozbicie ciągłości na zespół momentów, ulotnych chwil., aktualizacja, istotne początek i zakończenie. Tendencja do wielogłosowości - przytaczanie wypowiedzi drugich osób.
Konstrukcje i destrukcje.
Analiza twórczości Micińskiego, Berenta i Irzykowskiego.
Powieść młodopolska - miejsce w historii.
Nawiązanie do tradycji (powieść w listach, dziennik, itp.). Ok. 1900 atak na powieść w trzeciej osobie, wzorzec powieści luźno skonstruowanej. Niejednolitość i różnorodność + dominacja ekspresjonistyczna.
1