AUGUST COMTE

• Najważniejszy z punktu widzenia historyka myśli socjologicznej przedstawiciel wczesnego

pozytywizmu.

• Chciał zebrać nauki pozytywne w jedną całość, uzupełnić i oprzeć na nich światopogląd ludzi

nowego społeczeństwa, wolny zarówno od mistycyzmu, jak i od empiryzmu, jednak było to przedsięwzięcie równie ambitne, co niewykonalne.

KRYZYS SPOŁECZNY A FILOZOFIA

• Filozofia Comta jest filozofią nauki, ale jej punktem wyjścia nie były trudności nauki ówczesnej.

Wieszcząc wejście w epokę pozytywną bardzo optymistycznie oceniał stan i perspektywy wiedzy naukowej oraz jej możliwość oddziaływania na rzeczywistość.

• Źródło niepokoju stanowiło natomiast społeczeństwo, które znalazło się w kryzysie. Podstawowe

pytanie dotyczyło tego, czy nauka jest już na tyle zdolna, żeby je z tego kryzysu wyprowadzić. (Comte był przekonany, ze jest do tego powołana).

• Za główny czynnik zmiany społecznej uważał świadomość.

• W rezultacie trwającej od początku ery nowożytnej działalności krytycznej i postępów wiedzy

pozytywistycznej rozpadł się dawny, teologiczny system wierzeń i odpowiadający mu militarny, czy feudalny ustrój społeczny. Społeczeństwo pozostało bez żadnej dyscypliny moralnej, uległo dezintegracji, rozpadło się na egoistyczne „atomy”. Powstające nowe instytucje okazały się prowizoryczne i niezdolne do wytworzenia trwałych więzi między swymi członkami.

• Sytuacje pogarszała przedłużająca się walka między dwiema wielkimi „partiami” , na które

podzieliło się społeczeństwo porewolucyjne:

- obrońcami dawnego ustroju - pogłębiają kryzys, starając się cofnąć bieg historii i odmawiając społeczeństwu prawa do postępu,

- burzycielami dawnego ustroju. usiłującymi w nieskończoność przedłużać rewolucję - czynią to samo, niszcząc wszelkie ostoje ładu społecznego.

To paraliżuje społeczeństwo i grozi mu zagładą, bo tam gdzie nie ma wartości wspólnych, społeczeństwo nie może istnieć.

• Jedynym wyjściem ze stanu kryzysu jest stworzenie nowego systemu wierzeń, który wykluczy

spory rozkładające społeczną jedność. Nie chodzi tu o tradycyjne wierzenia religijne -> źródłem tych wierzeń ma być nauka - trzeba ją ustanowić jednolitym systemem, w którym znajdą się odpowiedzi na wszystkie pytania, także te, które dotąd były pomijane w „teoriach pozytywnych”. Nie wystarczy propaganda dotychczasowych osiągnięć - trzeba je uzupełnić, połączyć w systematyczną całość i dodać do nich pozytywną teorię społeczeństwa, czyli socjologię.

• Wyższość nauki nad teologią i metafizyką wydaje się Comtowi oczywista., bo poglądy naukowe

są intersubiektywnie sprawdzalne i zdeterminowane przez naturę rzeczywistości, której dotyczą. Na ich korzyść przemawia konieczność historyczna, ponieważ prawem rozwoju świadomości jest przechodzenie przez kolejne fazy: teologiczną, metafizyczną, pozytywną czyli naukową.

• Z czasem Comte nadał stworzonemu przez siebie systemowi charakter nowej religii Ludzkości

opartej na dogmatach nauki. Część jego zwolenników dopatrzyła się w tym rezygnacji z ideałów młodości. Rzeczywiście był to zwrot w jego poglądach, ale Comte od początku był przekonany, że najbardziej potrzebne są jednolite wierzenia, które umożliwią społeczeństwu wyjście z kryzysu, a nauka miała pełnić funkcje dawnych religii. Tak naprawdę religia Ludzkości Comta miała niewiele wspólnego z tradycyjnymi religiami. Była to raczej religia w rozumieniu Durkheima, który brał pod uwagę społeczne funkcje wierzeń religijnych, a nie ich treść.

 SOCJOLOGIA W SYSTEMIE COMTE'A

• Nauki tworzą hierarchię, która zależy od:

- kolejności ich  powstawania (porządek historyczny) - każda nauka przygotowuje następną i jest koniecznym warunkiem jej stworzenia

- sposobu ich logicznego uporządkowania (porządek logiczny)

Te dwa porządki ściśle sobie odpowiadają i zgodnie z nimi nauki tworzą następującą hierarchię: matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia i socjologia.

• Nauki te zostały ustawione wg:

- stopnia malejącej ogólności i abstrakcyjności,

- stopnia rosnącej złożoności,

- stopnia większej doniosłości praktycznej

• Matematyka jest najbardziej abstrakcyjna, najprostsza i najmniej praktyczna, nie potrzebuje

korzystać z dorobku żadnych innych nauk, a socjologia jest  najbardziej konkretna, złożona i praktyczna oraz musi wykorzystywać wyniki nauk wcześniejszych.

• Problem relacji między socjologią a  innymi naukami był jednym z ważniejszych problemów

Comta. Z jednej strony zakładał, że bez dorobku innych nauk nie mogłaby powstać, a z drugiej był przekonany, że całkowicie się różni od procedur tamtych nauk. (Chodzi tu głównie o rozkładanie badanego przedmiotu na części, co jest niezbędne w naukach o przyrodzie nieożywionej, a co okazuje się irracjonalne w  biologii czy socjologii.)

• Społeczeństwo, tak samo jak ludzki organizm jest złożoną i nieredukowalną do swoich części

całością, w związku z czym poznanie samych części jest bezużyteczne, części dla socjologa istnieją realnie tylko w obrębie całości i tylko tak je trzeba badać. Poza całością stają się tylko metafizycznymi abstrakcjami. Zbiorowość jest czymś więcej, niż sumą jednostek.

• Antyredukcjonizm Comta zadecydował też o jego negatywnym stosunku do  dwóch popularnych

nauk o człowieku: psychologii i ekonomii politycznej. Krytykował je za rozkładanie społecznych całości na części. Uważał to za relikt myślenia metafizycznego, które nauka pozytywna musi przezwyciężyć.

• Idea jedności nauki nie była u Comta tożsama z ideą bezwzględnej jedności metod stosowanych

przez różne nauki. Wykazywał, że metody nauki społecznej muszą się różnić od metod innych nauk pozytywnych, nawet od biologii.

• Stosując metody znane innym naukom, czyli obserwację, eksperyment i metodę porównawczą,

socjolog musi się liczyć z koniecznością ich modyfikacji

• Socjolog nie może poprzestać na tych metodach, ponieważ jego przedmiot wymaga także

stosowania metody historycznej, bez której inne nauki mogą się obejść. Poza tym, musi porównywać nie tylko stany różnych społeczeństw ( do czego ogranicza się m. porównawcza), ale też kolejne stany samego społeczeństwa następujące po sobie w czasie.

• Socjologia jest nauką pozytywną, ponieważ tak samo jak one przezwycięża pozostałości myślenia

teologicznego i metafizycznego, gromadzi empirycznie sprawdzalną wiedzę i odkrywa prawa pozwalające przewidywać dalszy przebieg badanych procesów i na nie oddziaływać.
 
PRZEDMIOT I ZADANIA SOCJOLOGII

• Socjologia u Comta pojawia się jako wynik refleksji nad kryzysem społeczeństwa i jako

dopełnienie systemu filozoficznego, który dzięki niemu miał uzyskać praktyczne znaczenie społeczne.

• Socjologia jest uważana za podsumowanie poszukiwań poprzedników Comta, więc twierdzenie, ze

to on jest jej twórcą jest dyskusyjne.

• Socjologia Comta oparta na statyce i dynamice społecznej była oparta na założeniu, że porządek i

postęp to dwa aspekty każdego społeczeństwa.  Zasadniczy problem tej socjologii polegał na pogodzeniu dwóch wykluczających się na pozór punktów widzenia:

- odkrywaniu praw  trwałej budowy społecznego organizmu

- odkrywaniu jego nieustannego rozwoju, praw porządku i postępu.

Trzeba badać porządek ludzki tak, jakby miał być nieuchronny, bo w ten sposób zdamy sobie sprawę z jego różnych praw podstawowych.

• Niemożliwe jest  naukowe badanie  społeczeństwa czy to ze względu na jego warunki czy

zachodzące w nim procesy, jeżeli dzielimy je na części i każdą z nich traktujemy osobno. Każdy stan społeczny jest traktowany jako nierozerwalnie związany z każdym wcześniejszym i późniejszym. Wciąż mamy do czynienia z tym samym porządkiem podlegającym nieustannym zmianom. Comta interesowały zmiany w systemie a nie zmiany systemu. Przedmiotem studiów nie jest określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako Ludzkość  

STATYKA SPOŁECZNA

• Nauka o ładzie społecznym. Mniej archaiczna od dynamiki

• Bada porządek społeczny, czyli wzajemne związki między różnymi częściami społecznego

organizmu i warunki kształtowania się konsensusu społecznego

• Na pierwszym planie znajduje się problematyka rodziny, podziału pracy, państwa, języka i

religii, rozpatrywane pod kątem wpływu każdej z tych instytucji na utrzymanie się całego systemu społecznego

• Pomiędzy częściami  i całością musi zachodzić równowaga , harmonia i samorzutny ład

• Rodzina jest najważniejszym składnikiem społeczeństwa. Jest to najbardziej elementarna forma

zrzeszenia, która powstaje samorzutnie i niezależnie od jakiejkolwiek racjonalizacji. Odgrywa kluczową role w procesie socjalizacji jednostki. Jest też elementem najtrwalszym, stąd stanowi niezawodne oparcie dla rekonstrukcji społeczeństwa po okresie rewolucyjnego nieładu. Zbiór rodzin tworzy państwo

• Drugim czynnikiem samorzutnego łączenia się ludzi jest podział pracy, który powoduje złożoność

systemu społecznego i coraz większe jego zróżnicowanie wewnętrzne na grupy i klasy. Bez podziału pracy nie mogłoby istnieć prawdziwe zrzeszenie. Podział pracy odróżnia oparty na kooperacji porządek polityczny od porządku domowego mającego za podstawę sympatię. Zbyt szczegółowy podział pracy powoduje autonomizację i dużą konkurencją, działa dezintegracyjnie. By uniknąć szkodliwych skutków podziału pracy powinny istnieć instytucje kontrolujące.

• Podział pracy jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym istnienia społeczeństwa.

Konieczny jest także rząd, który wprowadza pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania zgodnej współpracy części społeczeństwa. Tak więc drugą po rodzinie formą zrzeszenia jest zbiorowość zorganizowana politycznie.

• Jako twórca religii Ludzkości twierdził, że potrzebna jest także religia, która obok rodziny, podziału

pracy i organizacji politycznej będzie stanowić podstawę spójności i równowagi w społeczeństwie. Z punktu widzenie społecznych funkcji ważna jest wiara, a nie sam przedmiot religii, bo to wiara zapobiega uleganiu rozkładowi społeczeństwa. A więc Kościół to trzecia forma zrzeszenia.

• Kolejny ważny temat statyki społecznej to język - bez niego nie byłoby możliwe wytwarzanie

wspólnoty uczuć.

• Społeczeństwo jest zhierarchizowane, zcentralizowane i zdyscyplinowane. Panuje w nim elita

intelektualna i moralna, przez historię ludzkości pełniły tą rolę trzy klasy: w epoce teologicznej arystokracja, w epoce metafizycznej burżuazja, w epoce pozytywistycznej będzie to proletariat

• Comte bardzo niechętnie odnosił się do psychologii społ, nie mniej jednak nie mógł obejść się bez

jej pewnych założeń, dotyczących natury człowieka, przewagi uczuć nad intelektem i uczuć egoistycznych nad altruistycznymi. Jedną z przesłanek socjologii Comta była „pozytywna teoria natury ludzkiej”. Był przekonany o tym, że istnieją trwałe dyspozycje i potrzeby ludzkie, to było podstawa jego socjologii, ale też społecznej utopii, którą bez wątpienia stworzył.

• Jego antypsychologizm nie polegał na całkowitej rezygnacji z koncepcji psychologicznych, ale na

przekonaniu, że nie wystarcza one do wyjaśniania zjawisk społecznych.

DYNAMIKA SPOŁECZNA

• Jest to „teoria postępu”, której podstawowe założenia to:

a)     ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany
b)     najważniejszym jest prawo trzech stadiów, przez które przechodzi rozwój świadomości: teologiczna, metafizyczna i pozytywna.
c)     zgodnie ze stwierdzeniami o wzajemnej zależności wszystkich części organizmu przemiany świadomości są skorelowane z przemianami wszystkich innych dziedzin życia; każdemu stanowi świadomości odpowiada stan obyczajów, organizacji, państwa itd. Każde stadium można więc opisać ze względu na różne aspekty systemu społecznego.
d)    historia będzie w końcu realizacją doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizacje bez stagnacji i ewolucje bez rewolucji
e)     podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość

• Ewolucja od teologii do nauki  to ewolucja od społ militarnego do przemysłowego.

• Społ przemysłowe zajmuje się pokojową wytwórczością. Dzięki naukowej organizacji pracy panuje

obfitość dóbr. Podstawowymi klasami są przedsiębiorcy i pracownicy najemni.

• Społ ma nieograniczone możliwości postępu, które pozwolą wreszcie wyeliminować kryzysy i

Konflikty

• Comte znalazł się w opozycji do wszystkich głównych kierunków ówczesnej myśli politycznej:

- przeciw konserwatyzmowi, bo opowiadał się za społ przemysłowym,

- przeciw liberalizmowi, bo krytykował taki stan społeczeństwa i nie widział w nim szans na samorzutne udoskonalenie się,

- przeciw socjalizmowi, bo odmawiał wyjścia poza kapitalizm.

• Prawo postępu głosi, że ludzkość musi przejsć przez trzy fazy:

0. teologiczną - najbardziej prymitywna i fałszywa, obejmuje starożytność i średniowiecze, przechodzi kolejno przez trzy fazy: fetyszyzm, politeizm i monoteizm, panuje w niej ustrój militarny, feudalny, ustrój sztywny, religia dotyczy wszystkich sfer życia, ludzie kierują się emocjami, dominuje rolnictwo

0. metafizyczną - jest to okres przejściowy, nietrwały, burzący stary porządek, jej charakter jest destruktywny, niszczy wszelkie autorytety, obejmuje między innymi czasy reformacji i rewolucji francuskiej

• pozytywistyczną - epoka, w którą ludzkość dopiero wkracza, panuje w niej ustrój industrialny

• Istnieje odpowiedniość między poziomem świadomości społecznej a rozwojem instytucji

społeczno-politycznych. Postęp polega na rozwoju, modyfikacji pierwotnego ładu, na doskonaleniu instytucji.

• Inżynieria cząstkowa - usprawnienie systemu społecznego, a nie zastąpienie go przez inny.

• Inżynieria utopijna - pewien model, wzór, oderwany od rzeczywistości, ale na tym inżynier powinien bazować.

Co Comte zapożyczył od Saint-Simona?

1. Idee „pozytywności”

2. 3 stadia

3. Odróżnia ich termin semantyczny. U Comte'a - socjologia. U Saint-Simona - fizyka społeczna.

4. Inna diagnoza - kryzys i drogi jego rozwiązania.

• Statystyka Millsa - należy odrzucić przypadkowości od tego, co konieczne i ogólne. Nie masy są

siłą sprawczą. Decyzje jednostek wpływa na ukierunkowanie rozwoju.

• Ekonomia społeczna Milla - człowiek jest nastwiony nie tylko na swój zysk. Ma ona wykrywać

prawa społeczeństwa, czyli prawa natury ludzkiej w stanie społecznym.

• Co jest wspólnego między nimi?

- Obydwaj wierzyli w tę naukę i twierdzili, że trzeba ją usystematyzować i że ma ona tłumaczyć życie społeczne.

- Wiara w metodę historyczną i w przechodzenie trzech stadiów.

- Wiara w podział na dynamikę i statykę.

- Koncepcja konsensusu (ładu społecznego).

HERBERT SPENCER

• Ewolucjoniści patrząc na zjawiska głosili, że aby jakieś zjawisko obiektywnie przedstawić i zbadać,

należy stosować metodę genetyczną.

• Metoda genetyczna - metoda, która stara się opisać dane zjawisko w całym, możliwym do

odtworzenia jej przebiegu, sięgnąć do początków zjawisk.

• Ruch, rozwój, zmiana - przymioty ewolucjonizmu. Rozwój ma charakter pozytywny (to postęp),

unilinearny - jest jedna tendencja rozwojowa właściwa wszystkim fragmentom rzeczywistości. Trzeba ją tylko odkryć. Rozwój jest nierównomierny! Fragmenty rzeczywistości są w różnym stopniu rozwoju, choć rozwijają się w jednym kierunku.

• Czynniki stymulujące przemiany to czynniki wewnętrzne, tkwiące wewnątrz danego systemu. Nie

wojny, nie dyfuzja powodują przemiany.

• Ewolucja to antonim rewolucji. Głosili pogląd, że właściwy rozwój to rozwój powolny,

umiarkowany.

• Ewolucjonizm - nazbyt wąsko rozumiany - wtedy, gdy utożsamiamy pojęcie ewolucjonizmu z myślą

Karola Darwina.

• Ewolucjonizm - nazbyt szeroko rozumiany - każda teoria rozwoju społecznego jest utożsamiana z

ewolucjonizmem. Wtedy trzeba by zaliczyć do ewolucjonistów chociażby Marksa.

• Spencer - liberalizm. Jednostka ponad wszystko. Państwo i inne struktury są dla jednostki, a nie na

odwrót. Występował przeciwko pomysłom na wzmacnianie państwa.

• Badając świat możemy wyróżnić trzy stopnie poznawalności świata:

• Zwykły ogół luźnych wiadomości o świecie.

• Nauki, które badają różne fragmenty rzeczywistości określonymi sposobami i szukają tam pewnej regularności, powtarzalności. Mają badać jakąś domenę rzeczywistości.

• Filozofia syntetyczna. Zbudowanie z „puzzli” całościowy obraz świata. Potrzebujemy znaleźć wspólny mianownik pomiędzy naukami. Jakieś nadrzędne prawo, które je pogodzi.

• Najważniejsze są pojęcia materii i ruchu. W świecie dochodzi do nieustannego przemieszczania

się materii i ruchu. Nad tymi ogólnymi prawami znajduje się prawo ewolucji - takie, które odnosi się do wszystkich aspektów świata (do rzeczywistości świata organicznego, świata nieorganicznego i świata ponadorganicznego, czyli społecznego).

• Ewolucja - integracja materii i rozpraszanie się ruchu. Materia przechodzi od nieokreślonej,

niespójnej jednorodności, do określonej, spójnej różnorodności. Od prostoty do złożoności. Od chaosu do artykulacji. Zachodzą procesy DYFERENCJACJI (rosnącej złożoności od stanów jednorodnych, do stanów różnorodnych). Wszystko jedno, czy dotyczy to przemian geologicznych, czy społecznych.

• Ewolucja jest rozwojem, jeżeli przeważa integracji materii i przemieszczanie ruchu.

• Ewolucja jest rozkładem, jeżeli przeważa dezintegracja materii.

• Socjologia według Spencera - nauka o strukturze i rozwoju społecznym oraz o społecznej

organizacji.

• analogia organicystyczna:

• Podobieństwa pomiędzy światem organicznym i społecznym. W obu światach możemy zauważyć wzrost masy. Rośnie organizm, rośnie populacja.

• Wraz ze wzrostem masy zachodzi zróżnicowanie strukturalne. Wyodrębniają się nowe organy (instytucje)

• Pojawia się zróżnicowanie strukturalne (poszczególne organy mają określone funkcje do wykonania).

• Organizmy są wzajemnie powiązane

• Podobieństwo to polega na tym, że życie takiego organizmu jako całości trwa dłużej, niż życie jego elementu.

• Istnieją jednak różnice:

• Organizmy społeczne nie mają takiego zamkniętego kształtu, stąd komunikacja w organizmach społecznych ma charakter symboliczny (to nie krwioobieg.; posługujemy się symbolem - językiem)

• Organizmy społecznie nie mają jednego ośrodka odczuwania. Jednostki odczuwają. Jednostka ponad wszystko.

• W świecie wykształciły się pewne instytucje. Nikt ich nie zaprojektował, pojawiły się z potrzeby,

samoczynnie.

• Typy instytucji:

• domowe - typy rodzin, typy małżeństw

• obrzędowe - wytwarzają formy okazywania szacunku.

• polityczne - te związane z przeobrażeniami władzy. Od władzy ojca nad synem po państwo

• kościelne - kler, funkcjonariusze religii

• zawodowe - tzn. wolne zawody. Te, które wzbudzają uczucia społeczne

• przemysłowe - sposoby gospodarowania.

• Klasyfikacja - umieszcza Spencer na skali specjalnej społeczeństwa, ze względu na ich złożoność.

Proste, złożone, podwójnie złożone, potrójnie złożone.

• Typologia - pokazuje na zasadzie dychotomicznej dwóch przeciwstawnych typów pewnych

wycinków rzeczywistości. Dwa modele teoretyczne, które silnie ze sobą kontrastują.

• Typologia ta opiera się na przechodzeniu od społeczeństw militarnych, do industrialnych.

• Społeczeństwo militarne - tak zbudowane, aby odpowiadać na wyzwania związane z wojnami,

podbojami, obroną. Np. Sparta, ale i współczesna Spencerowi Rosja.

• Centralizacja.

• Hierarchiczne społeczeństwo

• Ceniona lojalność, rutyna

• Dwie grupy - wojownicy i ci, którzy mieli zapewniać byt.

• Społeczeństwo industrialne - pokojowe, nastawione na wymianę, rozwój

• Rozproszony podział władzy

• szeroki obszar wolności

• ludzie nie mają przypisanych statusów, statusy są osiągane, zdobywane

• możliwość stowarzyszania się

• ceniona kreatywność, inicjatywa, twórczość

PROBLEMY BADACZA:

• Trudności przedmiotowe - musi zwracać socjolog uwagę na rodzaj materiału socjologicznego.

Może on zawierać różne błędy. Ludzie mogą niewłaściwie przedstawiać rzeczywistość, także źródła pisane wymagają weryfikacji. TRZEBA SPRAWDZAĆ WIARYGODNOŚĆ ŹRÓDEŁ.

• Trudności podmiotowe - tzw. uprzedzenia, np. grupowe, teologiczne. Zawsze badacze są uwikłani

w jakiś kontekst.

SŁABOŚCI SPENCERA:

1. system myślenia tak głęboko przystosowany do epoki wiktoriańskiej, że nie miał szansy bytu w

innych epokach

2. próba ujednolicenia wyjaśnień zjawisk - jego zdaniem nauka wie już wszystko, a to czego nie wie

jest nieprzeniknioną dla ludzkiego umysłu tajemnice

3. zbyt duża liczba szczegółów

4. Spncer nie umiał korzystać z osiągnięć współczesnej mu nauki - trwał przy podjętych na początku

kariery ideach

WPŁYW SPENCERA NA ROZWÓJ SOCJOLOGII:

-klasyk ewolucjonizmu

-prekursor funkcjonalizmu

-ukształtował socjologiczne słownictwo

• Wyjaśnić dane zjawisko - sięgnąć do genezy; wtedy ukazuje się nam ono w pełni i pokazuje nam

cała drogę rozwojową; ruch, zmiana, rozwój - kojarzone z pozytywnym wektorem - postępem; charakter unilinearny - należy znaleźć jedną tendencję rozwojową, którą trzeba znaleźć

• Filozofia Syntetyczna - Pierwsze zasady, określają zakres poznania ludzkiego; istnieje to, co

niepoznawalne; nigdy nie jesteśmy w stanie na podstawie nauki odpowiedzieć na wszystkie dręczące nas pytania; żadne teorie nie zbliżają nas do wiedzy; nie można naukowo uzasadnić teorii powstania świata czy człowieka; badając świat, możemy wyróżnić trzy stopnie jego poznawalności:

I - zwykły ogół luźnych wiadomości o świecie;

II - nauka - różne nauki, które starają się badać różne fragmenty rzeczywistości; odkrywać prawa rządzące tymi fragmentami rzeczywistości

III - FILOZOFIA SYNTETYCZNA; stopień, który pozwoliłby rezultaty wycinkowych badań poszczególnych nauk połączyć w całościowy obraz świata; byłoby to możliwe po znalezieniu nadrzędnego prawa, do którego można by sprowadzić prawa tych wszystkich nauk cząstkowych; potrzebna jest synteza wszystkich nauk

WYRÓŻNIKI KONCEPCJI MORALISTYCZNEJ

a)      naturalizm

b)      reprezentowały na ogół tendencję do skupiania uwagi na prawidłowościach ogólnoświatowego procesu ewolucji i lekceważenia osobliwości lokalnych, a dlatego tez dla wielu ewolucjonistów nie istniało pojęcie `naród', ale `Ludzkość' (jak u Comte'a).

c)      ewolucjoniści szukali praw ewolucji społecznej pojmowanej jako proces uniwersalny, a historie poszczególnych krajów były dla nich tylko surowcem do budowy wielkich uogólnień, a ich metoda porównawcza służyła do ukazywania nie różnic lecz podobieństw

IDEA EWOLUCJI PONADORGANICZNEJ

• Spencer zakładał zasadniczą jedność świata i praw nim rządzących jako jedną z teorii rozwoju

społecznego

• Przedmiotem dociekań naukowych jest świat jako całość

• Wyróżnił trzy fazy i trzy rodzaje ewolucji:

• nieorganiczną

• organiczną

• ponadorganiczną,

nie odgraniczał ich od siebie, ponieważ zgodnie z założeniami ewolucjonizmu, wszystkie przejścia dokonują się samoistnie i naturalnie

• uważał że socjologia powinna głównie zajmować się faktami ewolucji ponadorganicznej.

Człowiek społeczny to nie to samo, co człowiek jako członek gatunku biologicznego.

• społeczeństwo jest częścią przyrody, Spencer zwalczał wszelkie koncepcje (umowa społeczna),

przypisujące stosunkom społecznym charakter konwencjonalny, ale zgadzał się z Hobbesowską wizją człowieka antyspołecznego. Zdaniem Spencera pierwsze skupiska ludzkie ledwie można nazwać społeczeństwami. Człowiek dopiero stawał się zwierzęciem społecznym , zmieniając swoją pierwotną naturę. Zaznaczał, że jest to żywiołowy proces, przez nikogo nie zaplanowany czy pomyślany. Społeczeństwo nie zostało przez nikogo zrobione, lecz zaistniało w taki sam sposób jak reszta przyrody.

• Jak wyglądała socjogeneza społeczeństw? Odpowiedź znajduje się u Malthusa, który założył, że

głównym czynnikiem powstawania społeczeństw był przyrost ludności. Zmusił on ludzi do wejścia w stan społeczny, niezbędna stała się organizacja społeczna. Człowiek rozwinął swoja inteligencję, sprawność, wynalazczość. Powstanie społeczeństwa jest długotrwałym procesem żywiołowym, którego najważniejszym wymiarem jest stopniowa socjalizacja człowieka. Zaczyna się ewolucja ponadorganiczna.

 

INSTYTUCJE SPOŁECZNE

Są tym, dzięki czemu dokonuje się przystosowanie niespołecznego z natury człowieka do współdziałania z innymi ludźmi, które staje się niezbędne w miarę tego, jak ziemia się zaludnia. 

a) żadnej z instytucji nie można traktować jako czegoś, co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone w życie.

b) Zrozumienie działania instytucji jest niemożliwe bez uwzględnienia ich genezy i przemian, jakim ulegały.

c) Wszystkie instytucje są ze sobą powiązane, tworząc jeden system, którego funkcjonowanie zależy od funkcjonowania wszystkich podsystemów.

d)  Każda instytucja pełni właściwe sobie funkcje; jeżeli bierze na siebie pełnienie funkcji innych instytucji, grozi to naruszeniem równowagi całego systemu i jego regresu do stanu, w którym różne funkcje się jeszcze nie wyodrębniły.

 

JEDNOSTKI A SPOŁECZEŃSTWO 

Społeczeństwo jest tylko zbiorową  nazwą dla pewnej liczby jednostek. W tym momencie pojawiał się dylemat.

► z jednej strony, Spencer głosił za Millem nominalistyczną tezę, że cechy społeczeństwa są wywodliwe z cech wchodzących w jego skład jednostek,

► z drugiej strony, twierdził, że „skutki społeczne z początku wynikają z sumowania się wysiłków indywidualnych, kiedy jednak społeczeństwa staja się wielkie i wysoko zorganizowane, uzyskują własny charakter.”

 Jedynym wyjściem było przyjęcie formuły wzajemnego oddziaływania natury ludzkiej i warunków, człowieka i społeczeństwa, zgodnie z która cechy całości są pochodne od właściwości części, ale te z kolei kształtują się pod wpływem całości zmian, jakim ona ulega.

Ludzie po połączeniu tworzą zbiorowość, w której zachodzą akcje i reakcje między nią a każdym z jej członków - tak że obydwie strony wpływają na swoją naturę.

 

KIERUNEK EWOLUCJI SPOŁECZNEJ

Spencer zajmując się kierunkami ewolucji ponadorganicznej (społecznej), wyróżnił dwa punkty widzenia: klasyfikacyjny i typologiczny.

 

KLASYFIKACYJNY	TYPOLOGICZNY
-    odpowiednik klasyfikacji biologicznych   - prowadził do podziału społeczeństw pod względem ich złożoności (wyróżnienie społeczeństw prostych, złożonych, podwójnie złożonych, i potrójnie złożonych) - pokazywał kontinuum społeczeństw od najprostszych do najbardziej złożonych -    ramy dla zbierania materiałów empirycznych, generalizacji i porównań     -    ideologicznie neutralny	- przeciwieństwo klasyfikacji biologicznych, coś iście socjologicznego - wyróżnienie dwóch następujących po sobie zasadniczych typów: militarnego i industrialnego   - operował dwoma biegunami   - narzędzie teoretycznej interpretacji tych danych i wyjaśniania najważniejszych procesów społecznych prowadzących do powstawania społeczeństw nowoczesnych - wartościowanie systemów społecznych

Między klasyfikacja a typologizacja istnieją silne związki.

 

• „mały prosty agregat” - jego wszystkie części składowe bezpośrednio ze sobą współpracują, albo

obchodząc się bez ośrodka kierowniczego, albo mając go tylko w zalążkowej postaci. Grupa, w której nie wyodrębniły się jeszcze żadne inne podgrupy.

• „szersze agregaty” - społeczeństwa złożone tym różnią się od społeczeństwa prostego, że ich

członkowie wchodzą w skład całości jako części różnych prostych agregatów, z których każdy ma względną niezależność i swoją odrębną strukturę. Społeczeństwa takie mają swoje ośrodki kierownicze. Na wzrost złożoności społeczeństw wpływ miał rozwój życia osianego, podziału pracy i organizacji politycznej.

 

OD MILITARYZMU DO INDUSTRIALIZMU

• Są to typy idealne - nie ma społeczeństw czysto militarnych lub czysto industrialnych. Spencer

ponadto podkreślał, że społeczeństwa industrialne dopiero się kształtują i do tej pory przewaga była po stronie społeczeństw militarnych.

• Główne cechy społeczeństwa militarnego:

- mają tylko jeden ośrodek kierowniczy, który sprawuje „scentralizowana kontrolę” nad wszystkimi członkami i nad wszystkimi sferami ich działalności ( zakazy i nakazy)

- ośrodek taki łączy w sobie władze religijna i świecką, wojskową i cywilną, polityczną i gospodarczą

- każdy członek społeczeństwa ma ściśle określoną pozycję (zajęcie, miejsce pobytu, stanowisko) i pozostaje względem innych w stosunku hierarchicznej podrzędności lub nadrzędności (określony status)

- kontroli poddane są nie tylko zachowania członków, ale i ich wierzenia i myśli

- prawo służy nie ochronie interesów, lecz regulowaniu statusu i utrzymywaniu nierówności i utrzymywaniu władzy

- interesy indywidualne nie istnieją

- źródłem prawa jest wola i siła władcy

- członkowie społeczeństwa militarnego odznaczają się konformizmem, posłuszeństwem, lojalnością, zamiłowaniem do rutyny, brakiem inicjatywy, oglądaniem się na autorytety oraz wiara, że istniejące warunki są naturalne i jedyne możliwe.

- społeczeństwo jest konserwatywne i wrogie wszelkim innowacjom, mało plastyczne, słabo poddające się reorganizacjom

- Egipt, Sparta, Peru, Rosja

• Główne cechy społeczeństwa industrialnego:

- decentralizacja i samoregulacja

- regulacja negatywna zamiast pozytywnej ( pewne czyny są zakazane, ale poza tym jednostka może robić, co chce)

- ochrona interesów jednostki jako naczelne zadanie państwa o ograniczonych uprawnieniach

- różnorodność swobodnie wyrażanych przekonań i opinii

- wielość dobrowolnych stowarzyszeń (a nie reglamentacja)

- nagrody proporcjonalne do zasług

- współpraca międzynarodowa (zamiast autarkii i izolacji)

- prawo chroniące umowy pomiędzy jednostkami

- wielość ośrodków decyzyjnych i wyłączenie spod nadzoru możliwie dużej liczby poczynań jednostek

- poczucie niezależności i inicjatywa

- ruchliwość, mobilność

- dążenie do ulepszania wszystkiego

- przymus wewnętrznych przekonań

- partnerstwo

- Ateny, Ameryka Północna, Anglia

  

CZYNNIKI EWOLUCJI SPOŁECZNEJ

Spencer podzielił czynniki na dwa rodzaje:

a)     pierwotne - czynniki zewnętrzne: klimat, gleba, flora, fauna

                        - czynniki wewnętrzne: cechy fizyczne jednostek, inteligencja, charakter...

                        - czynniki pierwotne to gatunek ludzki w swym naturalnym środowisku

b)  wtórne - ograniczają wpływ naturalnych warunków środowiskowych jak i gatunkowego wyposażenia osobników ludzkich

W zmieniającym środowisku żyje zmieniający się człowiek, jego cechy pierwotne nie ulegają zatarciu, ale do tych cech dołączają nowe - związane z uczestnictwem w życiu społecznym, które umożliwiają przytłumienie egoistycznych instynktów.

KAROL MARKS

• czerpał z heglizmu, ale szybko zaczął go krytykować;

• zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości;

• kapitalizm jest nieludzki, albowiem oddala ludzi od ich powołania, które polega na swobodnej i

świadomej działalności twórczej;

• Człowiek jest częścią przyrody, ale sama przyroda jest wytworem przemysłu i stanu

społeczeństwa;

• pojęcie formacji społeczno-ekonomicznej - społeczeństwo jest powiązaną wewnętrznie całością,

a jej składnikami są różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość, polityka, świadomość społeczna

itp.), wyróżniał typy społeczeństw różnych epok, wszystkie części dostosowują się do „bazy”, czyli określonego sposobu produkcji;

• wyróżniał formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną, pierwotną i komunistyczną;

• stosunki produkcji to stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi, z których jedni mają środki

produkcji, inni nie;

• „historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych”

• klasami nazywał „wielkie grupy ludzi, różniących się między sobą miejscem zajmowanym w

historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem do środków produkcji, rolą w

społecznej organizacji pracy i sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa

społecznego, którą rozporządzają”

• miał skłonność do dychotomizowania struktury klasowej - układ klasy posiadającej i

nieposiadającej;

• klasowe były wszystkie społeczeństwa oprócz wspólnoty pierwotnej;

• z jednej strony mówi o państwie jako o osobnym organizmie wyodrębnionym ze społeczeństwa

w wyniku podziału pracy, z drugiej jako o zorganizowanej przemocy jednej klasy w celu uciskania

drugiej;

• niezależność aparatu państwowego jest względna lub pozorna;

• rewolucja proletariacka jawiła się jako akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji

zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie

społeczeństwa bez klas;

• twierdził, że nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość;

• idee są ekspresjami określonych sytuacji historycznych, w jakich ludzie układają swe stosunki

wzajemne;

• zmiana pewnych część społeczeństwa musi pociągać zmianę pozostałych;

• działalność ludzka jest zamknięta w pewnych granicach: nie można wprowadzić pożądanych

zmian instytucji, jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących warunków i społeczeństwo do

nich nie dojrzało;

• przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociągało za sobą przekonania, że

jednostki czy klasy będą zachowywały się w taki, czy inny sposób;

• stosunki między ludźmi zależą w ogromnym stopniu od opanowania przez nich sił przyrody,

którego syntetycznym niejako wyrazem jest osiągnięty w danym momencie poziom techniki;

• człowiek to całokształt stosunków społecznych, odrzucał więc możliwość wyjaśniania

czegokolwiek przez osobliwości natury ludzkiej (niezależne od warunków miejsca i czasu);

• wszelkie zjawiska społeczne są częściami większych całości;

• podmiot poznający jest zakorzeniony w sytuacji społecznej.

MARKS, ENGELS

• Państwa nie można rozpatrywać jako siły samoistnej i niezależnej od jego naturalnej bazy.

• Religia stanowi wytwór określonych warunków społecznych, a więc nie może być zniesiona

inaczej niż przez zniesienie tych warunków.

• Kapitalizm- jest nieludzki, oddala ludzi od powołania, które polega na swobodnej i świadomej

działalności, na rozwoju fizycznym i duchowym w ramach wspólnoty.

• Ideologia- wszystkie krytykowane koncepcje, całe dotychczasowe pojmowanie dziejów; termin

niejednoznaczny, bezdefinicyjny; „świadomość fałszywa”, szczególna deformacja myślenia o rzeczywistości. Deformacja polegała na:

→ Samodzielności myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkiej

→ Przyswojeniu świadomości roli sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej ze zmianą sposobu myślenia

→ Absolutyzowanie własnych poglądów, które wyrażają określoną epokę i środowisko społeczne Alienacja czyni człowieka w pełni sobą

• przyrodniczy materializm człowieka zmienia się w materializm historyczny - człowiek to wytwór

przyrody, ale ta jest wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa.

KLASY SPOŁECZNE I STRUKTURA KLASOWA

• Stosunki produkcji - ważne w teorii formacji społeczno-ekonomicznej, czyli ramy historyczno-

materialistycznej analizy społeczeństwa i rozwoju.

• To stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi z których jedni posiadają środki produkcji,

funkcje kierownicze i otrzymują większą część produktu społecznego, a inni nie.

• Klasy- stosunki społeczeństwa obywatelskiego. Zbiorowość ludzi znajdująca się w podobnym

położeniu ekonomicznym i mająca zbieżne interesy. Musi mieć świadomość klasową, więź psychiczną.

• Antagonizm klasowy:

→ Uważał, że w każdej formacji społeczno- ekonomicznej można wyróżnić dwie klasy:

• Klasę posiadającą

• Klasę nieposiadającą

→ Stosunek siły między tymi klasami podstawowymi decyduje ostatecznie o pozycji wszystkich innych klas

→ Struktura klasowa będzie się upraszczać przez nieunikniony proces zagłady średnich klas mieszczańskich i stanu chłopskiego

• Marks genezę podziału klasowego łączył z rozwojem podziału pracy.

SOCJOLOGICZNA TEORIA PAŃSTWA

• Powstanie państwa było bezpośrednim następstwem podziału społeczeństwa na klasy, których

przyszły zanik doprowadzi z kolei do jego obumarcia.

• Teoria powstania państwa składała się z:

• Teorii biurokracji - państwo jako odrębny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku podziału pracy

• Teorii panowania klasowego - państwo jako zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania drugiej. (tylko ta teoria jest uważana za oryginalny dorobek Marksa)

• Analizował też proces usamodzielniania się państwa w stosunku do społeczeństwa, posługując się

przy tym analogią do alienacji religijnej.

• Władza państwowa ma charakter klasowy, to stanowiło przesłankę do:

• Tezy o konieczności zniszczenia państwa burżuazyjnego przez rewolucję proletariacką

• Tezy, że w następstwie zniesienia klas państwo jako takie niechybnie umrze.

• Historyczno- materialistyczna teoria państwa - jej przedmiotem jest organ panowania klasowego,

uzyskujący w pewnych sytuacjach historycznych względną niezależność od poszczególnych organów, klasy ekonomicznie panującej, a także wykazujący tendencje do samodzielnego wzrostu kosztem społeczeństwa jako całości.

• Marksizm znalazł się w podwójnej opozycji:

• Był przeciwko wszelkim koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu od przejęcia przez niego władzy politycznej

• Był przeciwko anarchizmowi- wyzwolenie= zniszczenie władzy politycznej jako takiej

• Rewolucja proletariacka- akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji zarazem, w

wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas.

ROZWÓJ SPOŁECZNY

• Materializm historyczny miał odkryć prawa rozwoju społecznego.

• Rewolucja proletariatu jest konieczna, bo nie widział innej możliwości rozładowania wewnętrznych

sprzeczności wynikających z działania mechanizmów gospodarczych.

• Społeczność to całość, zmiana pewnych jej części pociąga za sobą odpowiednie zmiany części

pozostałych.

• Nie można wprowadzić zmian instytucji jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących

warunków i społeczeństwo do nich nie dojrzało.

• Ujęcie konieczności historycznej:

• Nie uprawnia do przewidywań szczegółowych

• Przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociąga za sobą przekonania, że jednostki czy klasy muszą zachowywać się w określony sposób.

• Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju społecznego była działalność ludzka, której przebieg i

rezultaty nie odpowiadają temu co było pomyślane i zaplanowane.

• Na życie społeczne ma wpływ postęp techniczny i rozwój sił wytwórczych

• Sposób produkcji- zjawisko bardzo złożone, bo składa się na nie określony poziom sił

wytwórczych, stosunki społeczne w jakie ludzie wchodzą by te siły wykorzystać (stosunki produkcji)

• Ekonomizm lub determinizm ekonomiczny- gdy nie ma proporcji między poziomem sił

wytwórczych a organizacją sposobów produkcji dochodzi do przewrotu, który odbije się we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

• Rewolucja- to przewrót w trzech sferach (politycznej, wojskowej, ideologicznej) zależnej w każdej z

nich od czynników pozaekonomicznych.

METODA MARKSISTOWSKA

• Metoda Marksa była przeciwstawna pozytywizmowi.

• Ujmował człowieka jako całość stosunków społecznych, odrzucał osobliwości natury ludzkiej czy

też właściwości ludzi, które są niezależne od warunków, miejsca i czasu.

• Postulował rozpatrywanie wszelkich zjawisk społecznych jako części większych całości.

• Historycyzm Marksa był racjonalistyczny i antyfenomenalistyczny.

• Strategia badawcza Marksa: badanie takich faz rozwoju społecznego i takich społeczeństw, w

których interesujące nas procesy występują w postaci najczystszej.

• Metoda abstrakcji to metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. To eksperyment myślowy

polegający na tworzeniu siłą abstrakcji pewnych warunków idealnych jakie w rzeczywistości historycznej nie występują. Po to by w dalszej części ten abstrakcyjny model zbliżyć do empirycznej rzeczywistości.

Marks nie chciał być uznanym za socjologa, tzn.

• Uważał, że socjologowie charakteryzowali się pozytywnym myśleniem, a on raczej był krytykiem.

• Pozytywiści chcieli naprawiać świat, a Marks twierdził, że taka jest kolej rzeczy - w końcu nadejdzie rewolucja.

• Nie odpowiadała mu forma przejścia ewolucyjnego.

• Klasa przerodzi się z klasy w sobie z klasy dla siebie - świadomość się rozbudzi. W pewnym

momencie, pod wpływem warunków ekonomicznych jakie panują w kapitalizmie, proletariusze zorientują się, że tak być nie musi, a to doprowadzi do zmian stosunków produkcji. Do rewolucji muszą być skrajnie antagonistyczne klasy i musi być dużo więcej klasy pracującej, niż klasy posiadania.

• Co się będzie działo z klasami po rewolucji? Zaniknie klasowość, tj. będzie się upraszczała. Jeżeli

wszyscy będą mieli po równo - to gites.

• Następstwem rewolucji proletariackiej będzie zaniknięcie państwa jako takiego, bo nie istniałaby

już utrzymująca je walka klas.

• Materializm - byt określa świadomość. Marks uznał świadomość jako zmienną zależną, tzn. w

określonych warunkach społecznych kształtują się określone formy świadomości. ŚWIADOMOŚĆ JEST WYTWOREM WIĘZI SPOŁECZNEJ!! Przekłada się ona na stosunki produkcji.

• Konieczność historyczna - pewne kategorie mają charakter historyczny. Np. „naród”, czy „religia”

obecnie istnieją, ale istnieć przestaną.

• Podstawowa różnica między Marksem a ewolucjonistami

Marks uważał, że nie wszystkie wydarzenia dziejowe są nie do uniknięcia i muszą dochodzić do skutku. Nie był fatalistą. Nie uważał, że społeczeństwo musi się tak rozwijać, ale analizując współczesne społeczeństwo (burżuazję) i aktualne warunki - rewolucja jest potrzebna.

• Determinizm technologiczny - stosunki społeczne są ściśle związane z rozwojem

technologicznym.

• Determinizm ekonomiczny - zmiana stosunków społecnzych i sił wytwórczych. Zmieniają

ideologię (nadbudowę)

• Walka klas - jest immanentna.

• Od czego zależy gwałtowność rewolucji?

Cykl powstawania proletariatu - proletariusze co jakiś czas przegrywają walkę z burżuazją (bo zachodzą zarówno konflikty w łonie proletariatu, jak i konflikty z burżuazją). Jednak cały czas się unifikują ideologicznie - świadomość wspólnych interesów. Od tego jak bardzo są wyzyskiwani i jak bardzo są uświadomieni.

Nadejście zmiany i rewolucji spowoduje przemianę społeczną i z kapitalizmu nastanie komunizm, co spowoduje powstanie społeczeństwa bezklasowego.

• Politycznie - burżua doszła do władzy. Wyzyskując proletariuszy burżua wytworzyła nowoczesny

aparat państwowy, który ugruntował istniejący stan rzeczy. Ten wyzysk mógł dzięki temu być postępujący. Umacnia swoją pozycję

• Co jest potrzebne do rewolucji?

• potrzebne jest wyedukowanie burżuazji

• ponieważ proletariat cały czas ze sobą walczy - niektórzy proletariusze przechodzą do burżuazji.

Dlaczego burżua chce zachować pozycję na górze, ale nie zależy im na tym, aby była skostniała?

• burżua wpada w swoją pułapkę. Ogranicza możliwości proletariuszy do grupowania się. Nie chce, aby odnaleźli ten swój własny interes. Mają trudności z tym, aby wyartykułować swoje potrzeby.

• Ale pozyskując nowe rynki i zwiększając zyski - musi burżua cały czas konkurować między sobą. W związku z czym 2 sposoby:

a) obniżając płace robotników - pułapka - kapitaliści nie zarabiają, bo ci nie kupują

b) nowe technologie wprowadzając - pułapka - bezrobocie strukturalne + ludzie mniej zarabiają, bo robią proste rzeczy,

• Alienacja: Człowiek którego cechą wyróżniająca od zwierząt jest to, że pracuje nawet wtedy, kiedy

nie musi. Człowiek jest z natury twórczy. Tymczasem kapitalista sprowadza go do roli „klikacza”, co jest frustrujące.

• Marks:

- wyobcowanie - praca przymusowa, która nie sprawia przyjemności.

- zewnętrzny w stosunku do robotnika charakter jest pracy.

- Wyobcowanie gatunkowe - obca jest przyroda, praca, człowieczeństwo zostaje odebrane człowiekowi. O co biega? Skoro człowiek jest zmuszany do wykonywania tych podstawowych, biologicznych czynności, celem jego życia jest tylko przetrwanie.

• Zniesienie własności prywatnej doprowadzi do zniesienia wszystkich podziałów klasowych. Praca

zostanie oddana pracownica, ludzie zaczną współpracować.

JAK SIĘ TWORZY PROLETARIAT? JAK DOCHODZI DO REWOLUCJI?

1. Pojedynczy robotnicy walczą w zakładach pracy o to, aby im było lepiej.

2. Zaczynają walczyć, dostrzegają ich inni proletariusze. Robi się bardziej zorganizowany protest. Obejmuje jedną gałąź gospodarki, albo jedną miejscowość.

3. Proletariat myśli, że walczy z burżuą, ale burżua ma na tyle silną władzę, że proletariusze walczą tak naprawdę z „niższą” klasą burżuą, nie niszczę tych, na których opiera się system. Proletariusze zwalczają drobnych kapitalistów. Każde zwycięstwo proletariuszy jest na tym etapie zwycięstwem tej „dużej” burżuazji, bo im wycinają konkurencję.

4. Dają im te zwycięstwa moc, żeby się organizować. Plus - przechodzi część burżuazji do proletariatu, co im daje taki know-how. Staje się walka globalna, jest ich dużo, są bardziej wyedukowani. Na tym etapie zaczyna się prawdziwa walka klas.

5. Determinizm technologiczny - jednostki rozproszone mogą się ze sobą komunikować, mogą wymieniać swoje poglądy, przez co walki w poszczególnych ośrodkach mogą się przerodzić w walkę ogólnonarodową.

6. Teraz uwaga - jest konkurencja wśród samych robotników, co by zająć te wysokie stołki i rozrządzić to, jak będzie w przyszłości. Są walki wewnątrz samej klasy, ale mimo to dochodzą oni do władzy.

7. Ta „prawdziwa” burżua wie, że jest źle i przechodzi na stronę proletariuszy, żeby znaleźć się po dobrej stronie już po rewolucji.

8. Władza obalona!

„PRACA WYOBCOWANA”

• Człowiek z natury twórczy pod wpływem tego, iż staje się częścią maszyny zatraca swoją wolność

i możliwości twórcze, poprzez co izoluje się od rzeczywistości społecznej.

• istota gatunku ludzkiego tkwi w zdolności do twórczego przetwarzania przyrody, że jednak

człowiek - poddany mechanizmom postępu technologicznego - został ujarzmiony przez swe wytwory, które przybrały postać rzeczową. Nie decydując o przebiegu procesu produkcji, traktuje on pracę jako zjawisko zewnętrzne i obce, więc pozbawiające go człowieczeństwa i powodujące alienację.

• Rezultatem ewolucji stosunków produkcji są, wzmacniające alienację, własność prywatna i

chroniące ją instytucje polityczne, które uniemożliwiają wszechstronny rozwój człowieka i osiągnięcie przezeń stanu wolności.

• Wymaga to przezwyciężenia alienacji, czyli przyswojenia przez człowieka tego, co uznawał on za

obce, choć należące do jego istoty gatunkowej: wytworów pracy, procesu produkcji i łączności z innymi ludźmi.

• Postulat ten miał zostać spełniony w komunizmie, ustroju doskonałym, który znosząc własność

prywatną, podział pracy i instytucje stosujące przymus, miał doprowadzić do zniesienia stanu alienacji, włączenia wszystkich w pełni wolnych i równych jednostek we wspólnotę rządców i wytwórców zarazem, nie poddanych siłom ani mechanizmom wymykającym się kontroli.

„IDEOLOGIA NIEMIECKA”

• Świadomość jest już od samego początku wytworem społecznym i pozostaje nim tak długo, jak

długo w ogóle istnieje.''

• Kluczem do zagadki, jaką stanowi pochodzenie człowieka i jego świadomości, jest praca.

• Dzięki pracy człowiek mógł nie tylko wykorzystywać otaczającą go przyrodę, ale i przekształcić ją

do swoich potrzeb.

• Wraz z doskonaleniem się narzędzi praca stawała się bardziej wydajna oraz zróżnicowana.

Produkcja społeczna, będąca najistotniejszą czynnością historyczną ludzi, wyniosła ich ze stanu zwierzęcego do ich człowieczeństwa.

• Podstawą społeczną świadomości człowieka jest więc jego aktywność, praca, materialna praktyka.

• ``W procesie pracy człowiek wprawia w ruch naturalne siły swego ciała- ramiona i nogi, głowę i

ręce, ażeby przyswoić sobie materię przyrody w postaci przydatnej dla swego własnego życia. Oddziałując za pośrednictwem tego ruchu na istniejącą przyrodę i zmieniając ją, człowiek zmienia zarazem swoją własną naturę. Rozwija drzemiące w niej moce i podporządkowuje grę tych sił swej własnej zwierzchności.''

 

MAX WEBER

ŹRÓDŁA NAUKI SPOŁECZNEJ WEBERA

• Najmniejsze znaczenie miał Comte. Największe dyskusja metodologiczna.

• Jego nauka społeczna była próbą przezwyciężenia pozytywistycznego naturalizmu z pozycji

historyzmu i historyzmu przez neokantyzm. Weber nie zgadzał się na absolutny historyzm, choć sam określał się jako wychowanka „szkoły historycznej” a nauki społeczne jako historyczne.

• Źródła:

- szkoła historyczna

- neokantyzm

- marksizm (interpretował głównie w duchu ekonomizmu; własna teorię nazywał)

CHAOS I PORZĄDEK ŚWIATA WIEDZY

• Punktem wyjścia socjologii Webera była wizja świata społecznego jako chaosu.

• Historia nie ma żadnego immanentnego sensu: jest terenem starcia ludzi i grup ludzkich

obdarzonych wolą pokonania wszelkiego oporu i osiągnięcia swoich partykularnych celów. Istniejące podziały i antagonizmy są nie do przezwyciężenia.

• Problem Webera sprowadzał się do antynomii miedzy uniwersalizmem nauki i

partykularyzmem życia, między konieczną w nauce obiektywnością i stronniczością, jak w praktyce musi cechować ludzi wyznających odmienne wartości i mających sprzeczne interesy.

• Nauka społeczna musi wystrzegać się sądów wartościujących, ale też odnosić się do wartości

konstytuujących badaną kulturę.

• Żadne fakty społeczne nie są ważne same przez się, lecz tylko przez swój związek z naszymi

wartościami. Uczony nie może oceniać. Nauka empiryczna nikogo nie może pouczać o tym, co powinien, lecz tylko o tym, co może i w odpowiednich okolicznościach - czego chce.

• Nauka zajmuje się sądami wartościującymi, ale ich nie wydaje.

TYPY IDEALNE

• Typy idealne były najważniejszym narzędziem realizacji celów poznawczych nauk społecznych.

• Typu idealnego się nie odkrywa w empirycznej rzeczywistości, typ idealny się tworzy, ażeby tę

rzeczywistość badać i rozumieć, nie oczekując, że będzie z nim kiedykolwiek zgodna. Typ idealny pokazuje jaka rzeczywistość mogłaby być a nie jaka jest.

• Weber mówi o przemijalności wszystkich konstrukcji typów idealnych, ale i zarazem

nieuchronności tworzenia ciągle nowych.

• Najważniejszy był typ idealny działania racjonalnego. Dzięki niemu była możliwa cała procedura

idealno-typologiczna.

ROZUMIENIE DZIAŁAŃ LUDZKICH

• Działania jednostek były głównym przedmiotem zainteresowania Webera.

• Uważał, iż wszystkie socjologiczne wyjaśnienia pozostają wyjaśnieniami pozornymi tak długo, jak

długo nie potrafimy powiedzieć, dlaczego jednostki działają tak jak działają.

• Działanie jednostek jest zdeterminowane i zorientowane na innych ludzi.

• Jednostka jest pozbawiona wszelkich cech dla socjologii istotnych tak długo, jak długo traktuje się

ją poza kulturowo-historycznym kontekstem wzajemnego oddziaływania.

• Weber nie zajmował się konkretnymi jednostkami, ale ich kategoriami, np. wyznawcy Kalwina.

• Są dwa rodzaje rozumienia:

1. Rozumienie bezpośrednie (actuelles Verstehen) - jesteśmy w stanie pojąc znaczenie działań innych ludzi na mocy swego rodzaju oczywistości, np. mimika ludzka, konwencjonalne gesty, operacje matematyczne; wymaga pewnej wiedzy, ale samo w sobie jest bardzo proste.

2. Rozumienie wyjaśniające (erklärendes Verstehen) - ważniejsze dla Webera; wyższy szczebel poznania działań ludzkich,; miało pozwolić na poznanie znaczenia i przyczyn (motywów) ludzkiego działania.

• Nauki o kulturze nie powinny rezygnować z wyjaśniania przyczynowego. Umożliwiał to

eksperyment i badania historyczno-porównawcze.

• Interpretator musi przynajmniej na początku założyć, że działania i wierzenia, które stara się

zrozumieć, są „racjonalne” w pewnym znaczeniu tego terminu.

• Im bardziej działanie jest racjonalne, tym bardziej jest przewidywalne, tj. określona przyczyna

pociąga za sobą określony skutek.

SOCJOLOGIA FORMALNA

• Rola pojęcia racjonalności była kluczowa w socjologii historycznej i formalnej Webera.

Formalizm był tylko próbą przezwyciężenia absolutnego historyzmu a nie historyzmu jako takiego. Formalizm Webera przejawiał się w dążeniu do wyzwolenia nauk społecznych spod presji języka potocznego i tworzeniu pojęć teoretycznych o najszerszym zastosowaniu.

• Najważniejsze jest pojęcie działania społecznego jako takiego zachowania się jednostki, które w

swojej genezie i swoim przebiegu zorientowane jest na przeszłe, obecne lub spodziewane zachowanie się innych jednostek. Aby można było mówić o działaniach społecznych, niezbędne jest minimum świadomości, dzięki któremu zachowanie się zostaje wyposażone w „subiektywne znaczenie”.

• Weber wyróżnił cztery rodzaje działań społecznych:

• Tradycjonalne - są podejmowane pod wpływem utrwalonych nawyków, ale z zalążkową świadomością, że trzymanie się utrwalonego od dawna sposobu postępowania jest pożądane

• Emocjonalne/Afektywne - podstawą są uczucia nakazujące postępować w dany sposób bez względu na skutki

• Wartościoworacjonalne - cechuje je w pełni świadomy dobór środków do osiągnięcia celu, który sam nie podlega deliberacji i nie zmienia się bez względu na napotykane trudności.

• Celoworacjonalne - ma w nich miejsce świadomy wybór zarówno celów jak i środków; są najbardziej zrozumiałe dla zewnętrznego obserwatora i na nich skupia się Weber

• Działania społeczne są jednokierunkowe: nie zawierają w sobie żadnej konieczności a tylko

prawdopodobieństwo wywołania odpowiedzi. Gdy odpowiedź ma miejsce, zapoczątkowując szereg oddziaływań wzajemnych dwóch lub więcej jednostek, powstaje stosunek społeczny.

SOCJOLOGIA HISTORYCZNA

• Weber wystrzegał się budowania uniwersalnych schematów rozwoju społecznego. Ogólny

schemat zmiany społecznej był więc bezkierunkowy. W każdej chwili może pojawić się zdolny odmienić bieg dziejów charyzmatyczny przywódca.

• Charyzma ulega z czasem rutynizacji i oparte na niej panowanie przekształca się w panowanie

tradycjonalne bądź racjonalne. Żadne z nich nie daje gwarancji trwałości. Panowanie tradycjonalne jest stale zagrożone przez racjonalizm i vice versa. Zmiana ma charakter falowy.

• Przemiany w sferze religii wpłynęły na detradycjonalizację działań w sferze gospodarki. Po religii

zajął się całą kulturą zadając wciąż to same pytanie: dlaczego w krajach zachodnich racjonalizm wypiera tradycyjne formy myślenia i działania.

• Bardzo bliskie typu idealnego działania racjonalnego okazuje się tylko kapitalistyczne

przedsiębiorstwo, które:

- dysponuje stałym kapitałem

- występuje w nim zaplanowana specjalizacja i koordynacja pracy

- otrzymuje zysk dzięki regularnie odbywającej się wymianie towarowej

- proces produkcji jest kontrolowany przez rozrachunek pieniężny

- racjonalna księgowość

- oddzielenie przedsiębiorstwa od gospodarstwa domowego

- produkcja oparta na formalnej wolnej organizacji pracy

• Weberowską koncepcja kapitalizmu różni się od marksistowskiej:

- Weber położył większy nacisk na rolę idei w kształtowaniu nowych stosunków ekonomicznych

- nacisk na postawy

- dla Webera wyróżnikiem kapitalizmu był sposób zorganizowania produkcji a nie sposób produkcji i podziału

• Racjonalny=biurokratyczny

• Biurokracja - racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób rządami

bezosobowych zasad; zapewnia przewidywalność i możliwość kalkulacji efektów działań - odnosiło się to do wszystkich dziedzin działalności ludzkich.

KLASA, STAN I PARTIA

• Weber odnosił się w tym temacie do Marksa, z którym polemizował.:

- jak rozumieć klasy społeczne w ogóle, a klasy w społeczeństwie współczesnym w szczególności

- jakie są skutki podziału społeczeństwa na klasy

- jak ten podział ma się do innych ważnych podziałów społecznych

• O sytuacji klasowej jednostki decydują szanse, jakie ma na rynku, sprzedając swe talenty i

kwalifikacje. Weber odrzuca Marksowską koncepcje obiektywnego interesu klasowego, wykluczając tym samym hipotezę o przekształcaniu się „klasy w sobie” w klasę dla siebie.

• Pojęcie klasy jest narzędziem klasyfikacji, a nie określeniem realnych bytów społecznych, których

antagonizm wpływa na dynamikę społeczeństwa. Podział na klasy nie jest podziałem najważniejszym.

• Stan - odnosi się do zróżnicowania społeczeństwa pod względem konsumpcji, gustów, stylu

życia i posiadanego prestiżu.

• Partia - odnosi się do zróżnicowania pod względem udziału we władzy politycznej i wpływu na

polityczne działania innych obywateli. Podziały te z reguły nie pokrywają się z podziałami na klasy. Członkowie stanów i partii są zdolni do większej solidarności niż członkowie klas. Mimo to Weber nie traktuje zbiorów jednostek jako zbiorowych podmiotów.

• Struktura społeczna ma trzy względnie niezależne wymiary:

- ekonomiczny

- kulturowy

- polityczny

 

TYPY PANOWANIA

• Panowanie - autorytet; szansa posłuszeństwa pewnej grupy ludzi wobec określonych (lub

wszystkich) rozkazów; szansa sprawowania władzy lub wywierania wpływu na innych.

• Cechy panowania:

       posiada określone minimum woli posłuszeństwa - interes,

       wymaga sztabu administracyjnego - grupa rzeczywiście posłusznych osób (urzędników), których działania zmierzają do  urzeczywistnienia rozkazów,

       motyw podporządkowania (np. przyzwyczajenie, obyczaj, interesy materialne, motywy idealne, afektywne) - nie stanowi trwałych podstaw panowania;

       wiara w prawomocność, roszczenie do prawomocności - decyduje o typie posłuszeństwa, umacnia trwanie panowania i współokreśla charakter stosowanych przez nie środków

• Stosunek panowania - konwencjonalnie, prawnie zagwarantowane roszczenie. Powstaje w

wyniku swobodnego kontraktu między partnerami , a więc w wyniku pewnej dobrowolności (jej brak występuje tylko w niewolnictwie).

• Posłuszeństwo - oznacza, że działanie osoby posłusznej przebiega tak, jakby rozkaz ten był

maksymą jej zachowania, bez zważania na własną ocenę wartości tego rozkazu.

 

TRZY CZYSTE TYPY PANOWANIA - PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA CHARAKTER UPRAWOMOCNIENIA (ROSZCZENIA DO PRAWOMOCNOŚCI)
TYP PANOWANIA	PANOWANIE LEGALNE	PANOWANIE TRADYCJONALNE	PANOWANIE CHARYZMATYCZNE
CHARAKTER UPRAWOMOCNIENIA	racjonalny	tradycjonalny	charyzmatyczny
OPIS	opiera się na wierze w legalność ustanowionych porządków i prawa wydawania poleceń przez osoby powołane do sprawowania panowania	opiera się na powszedniej wierze w świętość obowiązujących od zawsze tradycji i prawomocność obdarzonych przez nie autorytetem osób	opiera się na niepowszednim oddaniu osobie uznawanej za świętą, bohatera lub wzór oraz objawionym lub stworzonym przez nią porządkom
PRZEDMIOT POSŁUSZEŃSTWA	legalnie ustanowiony, rzeczowy i bezosobowy porządek oraz przełożony	osoba wskazana przez tradycję	przywódca odznaczający się charyzmą
PRZYCZYNA POSŁUSZEŃSTWA	rozporządzenia	sprawa czci	osobista wiara w bohatera, czy wzór

PANOWANIE LEGALNE Z BIUROKRATYCZNYM SZTABEM ADMINISTRACYJNYM

 

WARUNKI LEGALNEGO PANOWANIA

• ustanowienie prawa:

         rodzaj ustanowienia: uzgodnienie, narzucenie;

         sposób ustanowienia: racjonalny, celoworacjonalny, wartościowo racjonalny;

         osoby, których prawo dotyczy: towarzysze związku, osoby, które wchodzą w określone stosunki społeczne lub podejmują działania społeczne w granicach zakresu władzy związku;

• definicje:

   prawo - zbiór abstrakcyjnych, zwykle celowo nastawionych reguł;

  wymiar sprawiedliwości - zastosowanie reguł prawnych do konkretnego przypadku;

   administrowanie - racjonalna troska o interesy wskazane przez reguły prawne i zgodne z zasadami przyjętymi przez związek;

  przełożony - osoba zarządzająca i rozkazująca, ale i posłuszna bezosobowemu porządkowi;

  posłuszny - osoba podporządkowana tylko prawu, jako towarzysz (np. członek Kościoła, obywatel państwa); towarzysze związku podlegają nie przełożonemu, ale bezosobowemu porządkowi.

 

PODSTAWOWE KATEGORIE RACJONALNEGO PANOWANIA

    zobowiązanie do przestrzegania pewnych reguł;

    działalność oparta na załatwianiu spraw urzędowych w zakresie kompetencji (właściwości) - rzeczowo ograniczony zakres obowiązków, któremu towarzyszy przypisanie niezbędnych uprawnień rozkazodawczych i dopuszczalnych środków przymusu i przesłanek ich stosowania. Tak ukonstytuowaną działalność nazywamy organem.

• zasada hierarchii urzędowej - porządek stałych organów kontrolujących i nadzorujących dla

każdej instancji, które mają prawo odwołania lub skargi na władze niższe;

• reguły rządzące postępowaniem (reguły techniczne i normy) wymagają uprzedniego

wyszkolenia;

• zasada całkowitego oddzielenia sztabu administracyjnego od środków administrowania i

środków dostarczania;

• wykluczenie zawłaszczania stanowiska przez osobę, która je piastuje - „prawo do urzędu” służyć

ma wyłącznie zagwarantowaniu zważającego na normy sprawowaniu urzędu;

• zasada dokumentowania;

• biuro - rdzeń związku, który stanowią akta i działalność urzędników;

 

STRUKTURA BIUROKRATYCZNA SZTABU ADMINISTRACYJNEGO

• kierownik - stanowisko zawdzięcza zawłaszczeniu, wyborowi lub sukcesji, posiada legalne

kompetencje;

• monokracja - pojedynczy urzędnicy, osobiście wolni, posłuszni rzeczowym obowiązkom

urzędowym; umiejscowieni w trwałej hierarchii urzędowej; posiadają trwałe kompetencje; zostali zatrudnieni (a nie wybrani) za sprawą kontraktu w wyniku selekcji na podstawie kwalifikacji fachowych; wynagradzani są stałymi pieniężnymi pensjami; traktują swój urząd jako jedyny lub główny zawód; mają możliwość awansu; są oddzieleni od środków administrowania; podlegają dyscyplinie i kontroli;

• kolegialność.

• Biurokracja, stworzona została przez kapitalizm; stanowi najbardziej racjonalną postać

panowania. Biurokracja jest następstwem masowej demokracji. Rozwój współczesnych form związków we wszystkich domenach (np. państwo, Kościół, wojsko, partia, etc.) można utożsamić z rozwojem biurokratycznego administrowania. Wszelka ciągła praca jest pracą urzędników w biurach. Biurokracja jest wszędzie dlatego jest nieodzowna do celów masowego administrowania. Atutem biurokratycznego panowania jest wiedza fachowa.

• Kapelanokracja - wywłaszczenie danych, uniwersalistyczna władza biskupia (formalna

kompetencja), nieomylność (matrialna kompetencja).

• Biurokratyczne administrowanie oznacza panowanie dzięki wiedzy fachowej (uzyskanej dzięki

doświadczeniu) i służbowej (uzyskanej w toku urzędowania lub dzięki znajomości akt). Biurokrację przewyższa wiedzą jedynie człowiek zainteresowany zarabianiem - kapitalistyczny przedsiębiorca. Wszyscy inni znajdują się pod biurokratycznym panowaniem.

• Cechy biurokracji:

         ZASADY - urzędnicy są mianowani na podstawie określonych zasad;

         SELEKCJA - zatrudnienie na podstawie kontraktu, czyli swobodna selekcja;

         HIERARCHIA I KOMPETENCJE - hierarchia urzędników wyposażonych w rzeczowe kompetencje - biurokracja patrymonialna;

         KWALIFIKACJE FACHOWE - stale powiększający się zakres kwalifikacji fachowych, czyli zdobywanych dzięki doświadczeniu (urzędnikami, od których nie wymaga się takich kwalifikacji są ministrowie i prezydenci - to urzędnicy w formalnym, ale nie materialnym znaczeniu, element nie czysto biurokratyczny);

         STAŁA PENSJA (beneficja - zawłaszczone dochody dodatkowe);

         URZĄD jako zajęcie główne;

         ODDZIELENIE OD ŚRODKÓW administrowania;

         KOLEGIALNOŚĆ - ustępują miejsca formalnie monokratycznemu kierownictwu;

         TECHNIKI KOMUNIKOWANIA (np. kolej, telegram, telefon).

• Panowanie biurokratyczne charakteryzuje stabilność, dyscyplina, sprężystość, niezawodność,

przewidywalność, natężenie i zakres działań, formalna możliwość zastosowania we wszystkich sferach, racjonalność.

• Ze społecznego punktu widzenia biurokratyczne panowanie oznacza:

         tendencję do stanowej niwelacji (usuwanie stanowych władców, panujących dzięki zawłaszczeniu środków), w interesie rekrutacji spośród osób odznaczających się najwyższymi fachowymi kwalifikacjami;

         tendencję do plutokratyzacji, w interesie możliwie długiego fachowego szkolenia;

         panowanie formalistycznej bezosobowości, bez emocji.

• Rdzeń biurokratyzacji stanowi:

         formalizm - zapewnia gwarancję równych szans;

         skłonność urzędników do materialno-utylitarnego traktowania ich zadań.

  

„DUCH KAPITALIZMU”

• Czy można być jednocześnie zamożnym i pobożnym?

• Weber stara się przestrzegać następujących reguł metodologicznych:

 reguła Wertfreiheit, czyli wolne od wartościowania studia nad wartościami

 zasada konstruowania typów idealnych, dzięki którym z kalejdoskopu faktów można wyłowić pewien constans,

 zasada indywidualizmu metodologicznego, żądająca by procesy i zdarzenia społeczne wyprowadzać z reguł rządzących zachowaniem uczestniczących w nich jednostek oraz z opisów sytuacji, w których te jednostki się znajdują.

• Powodzenie w interesach dowodzi bożego błogosławieństwa, niepowodzenie zaś braku łaski.

Religia nie ulega profanacji, a jednocześnie następuje sakralizacja pracy.­­­­

• W duchu kapitalizmu dominuje etos człowieka uczciwego, godnego kredytu, obowiązkowego i

zobowiązanego do zwiększania kapitału - wedle »etyki kapitalisty« ktoś, kto nie wykorzystuje szansy zrobienia interesu zaniedbuje swoje obowiązki. Etos ten jest ściśle związany z protestantyzmem.

• W nowoczesnym systemie ekonomicznym zarabianie pieniędzy jest rezultatem i wyrazem

sprawności w zawodzie, staje się więc celem, a nie środkiem do celu.

• Głównym hamulcem rozwoju kapitalizmu jest »tradycjonalizm« - ludzie nie chcą zarabiać więcej,

nie chcą więcej i ciężej pracować dla osiągnięcia zysku, chcą jedynie wieść takie życie, do którego się przyzwyczaili.

• Ludzie o surowych mieszczańskich poglądach, wychowani w twardej szkole życia, jednocześnie

rozważni i odważni, konsekwentni i trzeźwi, o jasno określonej etyce, a nie zuchwali i pozbawieni skrupułów spekulanci, są uosobieniem ducha kapitalizmu.

• Cała irracjonalność życia kapitalisty polega na tym, że to nie przedsiębiorstwo dla niego istnieje,

lecz on dla przedsiębiorstwa.

• Jedną z podstawowych cech kapitalistycznej gospodarki prywatnej jest także to, że racjonalizuje

ona działanie na bazie dokładnej rachunkowej konkluzji, że jest planowo i trzeźwo ukierunkowana na sukces gospodarczy w przeciwieństwie do chłopskiego życia cechowego oraz »kapitalizmu awanturniczego« opartego na wykorzystywaniu szans politycznych i na racjonalnej spekulacji.

GEORG SIMMEL

• uważany obok Tönniesa za twórcę socjologii formalnej.

• Imponował swoim współczesnym inteligencją, wszechstronnością i błyskotliwością, rażąc ich zarazem brakiem systematyczności i teoretycznego zdecydowania oraz niezdolnością zatrzymania się na dłużej przy jednym temacie, a nawet poglądzie.

BRAK SYSTEMU JAKO ŚWIATOPOGLĄD

• Nie ujmował swoich poglądów w system. Nie podjął kwestii metody naukowej. Najchętniej

wykorzystywał formę eseju.

• Nie należał do żadnej „szkoły”, ale najwięcej go łączyło z neokantystami.

• Niesystematyczność Simmla można tłumaczyć:

• jego rozległymi zainteresowaniami

• nie był uczonym akademickim

• „uprawiał socjologię salonu literackiego”

• Rzeczywistość jest nieskończenie zmienna i nieuchwytna inaczej jak we fragmentach. W rozsypce

jest zarówno współczesne społeczeństwo, jak i osobowość jednostki.

IDEA SOCJOLOGII

• Zadania socjologii są ograniczone i ograniczony powinien być także jej przedmiot, w owych czasach przeważnie pojmowany niezwykle szeroko.

• Pojęcie społeczeństwa ma dwa znaczenia:

• zespół uspołecznionych jednostek, materiał ludzki ukształtowany jako „społeczeństwo” przez całość rzeczywistości historycznej.

• suma tych form stosunków pomiędzy jednostkami, dzięki którym są one przekształcane w „społeczeństwo” w pierwszym znaczeniu

• Socjologia nie może się zajmować społeczeństwem w pierwszym znaczeniu. Jej przedmiotem powinien być nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami.

• Skierowanie na nieznaną dotąd stronę, tzw. mikrosocjologię.

• W jego mniemaniu socjologia staje się „badaniem form uspołecznienia”, odwracając się od studiowania całości zjawisk społecznych i od problematyki makrosocjologicznej.

POJĘCIE FORMY SPOŁECZNEJ

• Przedmiotem zainteresowania socjologii powinny być nie fakty społeczne jako takie, lecz tylko pewna ich strona, czyli to, co nazywał „formą”. Pojęcie formy było bardzo niejasne - to, co raz było formą, kiedy indziej Simmel uznawał za treść. W każdym zjawisku społecznym treść i forma społeczna stanowią jednolitą rzeczywistość.

• Postępowanie „czystego” socjologa polega na podwójnej abstrakcji:

• pozostawia on na boku konteksty historyczne badanego zjawiska

• nie pyta o motywy działania jednostek, któremu to zjawisko zawdzięcza swoje występowanie

• Wymiana to uniwersalna forma stosunków międzyludzkich.

SOCJOLOGIA FORMALNA A PSYCHOLOGIZM

• Simmel jako jeden z pierwszych zadeklarował się jako psycholog społeczny.

• „Uspołecznienie jest zjawiskiem psychologicznym” - socjologia miała właśnie badać formy uspołecznienia. Mówiąc o rozumieniu miał zawsze na myśli rozumienie psychologiczne innych osób.

• Zjawiska psychiczne to konieczny, ale niewystarczający warunek zachodzenia zjawisk społecznych. Psychologia nie może stanowić podstawy żadnych prawomocnych wnioskowań socjologicznych, zarówno dlatego, że oznaczałoby to powrót do skompromitowanych wyjaśnień monokauzalnych, jak i dlatego, że przedmiotem jego studiów są nie jednostki, lecz ich wzajemne oddziaływanie.

INTERAKCJONIZM SIMMLA

• W socjologii wcześniejszej Simmel widział dwa zasadnicze błędy:

- założenie, że społeczeństwo jest swoistym bytem ponadjednostkowym

- redukcja społeczeństwa do sumy jednostek

• Społeczeństwo jest, gdy pewna liczba istot ludzkich zaczyna wzajemnie oddziaływać na siebie,

tworząc chwilową bądź trwałą jedność - w punkcie wyjścia umieszcza interakcję. Interakcja jest nie do pomyślenia bez wzajemności. Kładąc na to nacisk dał argument przeciw psychologizmowi.

„SOCJOLOGIZM” SIMMLA

• Teza o „hipertrofii (przeroście) kultury obiektywnej” w świecie nowoczesnym

• Przekonanie, iż najbardziej istotne zagadnienia współczesnego życia wynikają z pragnienia

jednostki, aby zachować niezależność i odrębność własnej egzystencji w obliczu przemożnego naporu społeczeństwa, dziedzictwa historycznego, zewnętrznej kultury i techniki życia.

• Człowiek wyzwolony z tradycyjnych więzów popadł w nowe zależności, których źródłem jest na

przykład podział pracy. Nie wolno zatem redukować socjologii Simmla do socjologii formalnej.

WPŁYW SIMMLA

• Poprzednik postmodernizmu - przeczuwał rozpad wszystkich dotychczasowych hierarchii

wartości.

• nie uważał socjologii za lepsze i jedyne możliwe podejście do rzeczywistości;

• był radykalny w sprawie ograniczenia przedmiotu socjologii - nie musi i nie może zajmować się społeczeństwem jako nieustającym procesem wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami (centralnym pojęciem stała się więc interakcja);

• interakcji niezbędna jest wzajemność - większość stosunków między ludźmi jest więc wymianą, wszystkie inne zjawiska społeczne (język, normy itd.) są wobec interakcji wtórne.

ZNACZENIE LICZEBNOŚCI W ŻYCIU SPOŁECZNYM

I.    MAŁE GRUPY

• Tylko w nich udaje się wprowadzać ustrój socjalistyczny. Jego zasadą wewnętrzną jest sprawiedliwy podział świadczeń i korzyści, który może być realizowany i poddawany kontroli jednostki tylko w  takich właśnie grupach.

• Sekty religijne są ugrupowaniami, które nie tolerują dużej liczby członków. Wiele dziedzin życia w grupie, a nawet życia jak np.: zawieranie małżeństw, działalność zarobkowa, zakaz pełnienia służby wojskowej, jest tam regulowanych przez gminę.

• O przynależności do danej grupy może świadczyć np. charakterystyczny ubiór, a spoiwem gminy jest doświadczanie osobistej więzi z Chrystusem.

• Już w samym pojęciu „arystokracji” zawarta jest jej względnie znikoma liczebność. Ma ona dominującą pozycję wobec mas. Jej sprawne funkcjonowanie jest uzależnione od tego czy w jej obrębie każdy zna się osobiście z każdym, czy jej struktura jest przejrzysta dla samych członków, czy więzy pokrewieństwa i powinowactwa przenikają całą grupę.

• Mała grupa narzuca swoim członkom zdecydowane postawy wobec poszczególnych osób, zadań i innych grup.

• Częściej niż duża grupa stawia swoich członków przed alternatywą: życie lub zagłada- w konflikty czy wojny angażuje zwykle każdego. „Ów brak środkowa, brak rezerw, brak elementów chwiejnych i niezdecydowanych utrudnia proces zmian i adaptacji”.

II.  DUŻE GRUPY

• Występuje w nich mniejszy stopień radykalizmu i zdecydowania niż w grupach małych.

Zjawisko działania wielkich mas o poglądach radykalnych na polu politycznym, religijnym należy tłumaczyć tym, że tylko proste idee są w stanie poruszyć i popchnąć do działania takie rzesze ludzi.

• W zachowaniu tłumu duże znaczenie ma podniecenie nerwowe - Emocjonalna jedność masy

sprawia, że zatraca się poczucie indywidualności i powściągliwości jednostek.

• W dużej grupie występuje duże zróżnicowanie jednostek, ich funkcji i potrzeb i dlatego może ona

stanowić jedność tylko pod warunkiem całkowitego podziału pracy. On właśnie wytwarza zależności i powiązania, które wiążą każdego z każdym. Im bardziej dąży się do jedności w grupie, tym bardziej jednostka musi być wyspecjalizowana.

• Interesy ogółu nie wymagają tu stałego i całkowitego zaangażowania każdego członka.

• Wielka grupa zyskuje jedność poprzez tworzenie instytucji przedstawicielskich, praw, symboli

życia grupowego i pojęć ogólnospołecznych. Wszystko to dzieje się kosztem oderwania od jednostki, jej przekonań i potrzeb.

• Postępowaniem człowieka w grupie mogą kierować: prawo, obyczaj i moralność 

• Aby móc istnieć i rozwijać się większa grupa potrzebuje pewnych form i organów. Wymaga ona,

aby obiektywny system norm został skrystalizowany w formie prawa. Wiąże się to z większą wolnością, ruchliwością i zindywidualizowaniem jej członków.

FERDINAND TONNIES

• można go traktować także jako kontynuatora tradycji pozytywistycznej.

• Przez znaczną część życia pozostał myślicielem społecznym w starym stylu, który nie identyfikuje się z żadną wyspecjalizowaną dyscypliną.

ŹRÓDŁA SOCJOLOGII TONNIESA:

• Źródła: Hobbes, Nietsche, Schopenhauer, Karol Marks, Rodbertus (socjalista), Comte, Spencera.

• Tönnies bardzo wcześnie sformułował własną teorię społeczną, dzięki czemu jego liczne i wielokierunkowe lektury były podporządkowane zadaniu jej uzupełniania i doskonalenia.

KONCEPCJA SOCJOLOGII:

• Możliwe są trzy poglądy na życie społeczne: biologiczny, psychologiczny i socjologiczny, którym

odpowiadają trzy odrębne dyscypliny: biologia społeczna, czyli antropologia, psychologia społeczna i socjologia.

• Socjologia miała skupić się na faktach wzajemnego uznania.

• Socjologia bada społeczne fakty, ich motywy i tym samym musi zwracać szczególną uwagę na

znaczące rozróżnienie, na to, czy wzajemne uznanie jest oparte bardziej na motywach uczuciowych czy też rozumowych. Stąd przeciwstawienie wspólnoty i stowarzyszenia.

• Wzajemne uznanie: każda z zaangażowanych osób domaga się pewnego - stałego lub

okolicznościowego, mniej lub bardziej trwałego - postępowania od innej osoby lub innych osób. Oczekuje się, że postępowanie będzie wynikało z wolnej woli, odpowiadając zarazem życzeniu i woli (własnemu interesowi) tych, którzy go oczekują.

• Wymiana - najprostszy stosunek społeczny. Każde współżycie określał jako wymianę świadczeń

i zachęt miedzy jednostkami.

• Zjawisk społecznych nie da się wyjaśnić bez odwoływania się do „woli”, tj. postaw jednostek,

między którymi zachodzi stosunek społeczny.

• Jedność społeczna ludzi daje się zrozumieć wyłącznie na sposób psychologiczny. To, co społeczne

emanuje z ludzkiego chcenia, z intencji związania się z innymi, z woli pospólnej.

• Wola jest irracjonalna. Rzeczywistość społeczną tworzy wola jednostek, które nawiązują i

utrzymują stosunki wzajemne. Związki społeczne istnieją wyłącznie w umysłach tych, którzy się na nie składają.

• Był przeciwny organicyzmowi, ale uważał, że społeczeństwo ma do pewnego stopnia własna

egzystencję, gdyż tworzące je jednostki zatracają świadomość, że jest ono ostatecznie ich własnym wytworem.

DWA TYPY WIĘZI SPOŁECZNEJ

• Podjął próbę pogodzenia dwóch przeciwstawnych punktów widzenia: nominalizmu i realizmu

socjologicznego, „tomizmu” i organicyzmu. Według niego obie strony miały pod jakimś względem racje.

• Natura człowieka jest dwoista, bo istnieją dwa rodzaje woli:

• wola organiczna, płynąca ostatecznie z nietkniętej przez refleksję głębi ludzkiej psychiki; możliwy jest pierwiastek rozumu.

• wola arbitralna, którą poprzedza namysł i kalkulacja.

Obie wole są przyczynami nawiązywania i podtrzymywania przez ludzi stosunków społecznych, ale w każdym przypadku są to inne stosunki. W zależności od tego, która wola przeważa jest wspólnota lub stowarzyszenie.

Wspólnota	Stowarzyszenie
Łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości emocjonalnej, np. rodzina	W grę wchodzi wyrachowanie, umowa, wymiana wymiernych korzyści, na jakie się liczy, wstępując w stosunki z innymi ludźmi
Łączy ludzi jako pełne osobowości, ogarniając wszystkie dziedziny ich życia	Łączy jednostki występujące w określonych rolach społecznych i dotyczy tylko jakiejś jednej strony ich osobowości
Czynnikiem kontroli społecznej jest zwyczaj i tradycja	Czynnikiem kontroli społecznej jest opinia publiczna i sformalizowane prawo
Podstawą wspólnoty jest własność zbiorowa	Rządzi pieniądz i własność prywatna
Tradycyjna wieś	Nowoczesne miasto

STATUS KONCEPCJI WSPÓLNOTY I STOWARZYSZENIA:

• Podobna do koncepcji społeczeństwa militarnego i przemysłowego Saint-Simona, Comte'a Comte

Spencera i pozostałych.

• Koncepcja Tönniesa:

• we wczesnych sformułowaniach miała cechy historiozofii, zgodnie z którą ludzkość podlega

nieuchronnej ewolucji od wspólnoty do stowarzyszenia, a odpowiadające tym typom formy organizacji społecznej tworzą sekwencję chronologiczną (podobne do Marksa, ale kapitalizm to skutek a nie przyczyna opisywanych zmian, eksponował handel a nie przemysł). Nie był entuzjastą nowoczesności

• z biegiem czasu nabrała charakteru socjologii „czystej” a koncepcje wspólnoty i stowarzyszenia

nazywał pod wpływem Webera typami idealnymi.

• nie ma takiej kultury, gdzie elementy Gemeinschaft i Gesellschaft nie byłyby jednocześnie obecne.

Uważa się go za założyciela szkoły formalnej w socjologii

• naukowe badanie życia społecznego wymaga koncentrowania uwagi na jego trwałych elementach,

które nigdy i nigdzie nie dają się zaobserwować w stanie czystym.

• najważniejszym zadaniem teoretycznej socjologii jest konceptualizacja stosunków społecznych,

które jako takie nie podlegają bezpośredniej obserwacji.

• nie stworzył w pełni spójnej i rozwiniętej teorii socjologicznej (z wyjątkiem klasycznej typologii)

• duży wpływ na niego miał Max Weber

• stał na uboczu wielkiego sporu o metodę w niemieckiej humanistyce - pozostał wierny

pozytywistycznym poglądom, które sobie przyswoił w młodości.

ALEXIS DE TOCQUEVILLE

• Na marginesie informacji historiograficznych w jego pracach wyłania się socjologia

• Był postacią przełomową, jako ostatni z wymierającego typu badacza - niezależnego arystokraty,

działającego dla własnej satysfakcji, zapoczątkował jednocześnie nowy typ naukowca

• Zamierzenia badawcze Tocqueville'a były bardzo skromne - socjologia i teoria społeczna były

przez niego niezamierzone

• Oba podstawowe dzieła de Tocqueville'a to próby wyjaśnienia istoty, genezy i perspektyw

nowego społeczeństwa demokratycznego, przeciwstawiając je dawnemu społeczeństwu arystokratycznemu.

• Proponuje nową koncepcję rewolucji, która uwydatnia historyczną ciągłość między dawnym i

nowym ustrojem.

• Oryginalne jest też jego stanowisko polityczne, łączące liberalizm z konserwatyzmem.

METODA DE TOCQUEVILLE'A

• Determinizm - wzorowany na Moteskiuszu; determinizm uważany za fatalizm bo często pisał

o nieuchronności zachodzących procesów, kierującej nimi Opatrzności, itd. (nie był fatalistą, ponieważ zwracał uwagę na czynniki ograniczające możliwość działania, np. przejście od arystokracji do demokracji; jego zadaniem było przygotowanie społeczeństwa do przyjęcia takiego ustroju)

• Powodzenie działalności ludzkiej zależy od mnóstwa czynników, na które człowiek nie ma

wpływu. Wśród zastanych warunków ludzkiej działalności szczególne znaczenie de Tocqueville przypisał warunkom społecznym, które wyraźnie rozróżnia od politycznych.

• Społeczeństwo istnieje wtedy, gdy ludzie rozpatrują wiele rzeczy z tego samego punktu

widzenia, kiedy o wielu sprawach mają takie same opinie, kiedy te same fakty wywołują w nich takie same wrażenia i myśli. Społeczeństwo tworzy przy tym zintegrowaną wewnętrznie całość porównywaną niekiedy do organizmu, i jako takie musi być badane.

• Determinizm zakłada, że jest jakaś przyczynowość; kiedy analizujemy jakieś społeczeństwo

zastanawiamy się, co z czego wynika, doszukujemy się prawidłowości (A->B). Analiza socjologiczna ucieka od pewnych prawidłowości.

DEMOKRACJA I ARYSTOKRACJA JAKO TYPY SPOŁECZEŃSTW

• Generalizacje de Tocqueville'a dotyczyły głównie procesów związanych z przekształceniem się

społeczeństwa arystokratycznego w demokratyczne. Rzadko używał tych terminów w znaczeniu czysto politycznym - śladem Monteskiusza traktował te klasyfikacje form ustrojowych jako swego rodzaju typologię społeczeństw, których charakterystyka powinna obejmować całość istniejących w nich stosunków ( a nie tylko stosunki polityczne).

• Demokracja - jako teoretyczny model społeczeństwa; społeczeństwo egalitarne. De Tocqueville

nie wierzył w możliwość równości absolutnej, bo ludzie zawsze będą różnili się między sobą zdolnościami, wykształceniem, zamożnością. Demokracja jest więc ustrojem, w którym jedynymi istotnymi różnicami stają się właśnie tego rodzaju różnice indywidualne. Ludzie nie dziedziczą swoich pozycji społecznych, od ich pracowitości i przemyślności zależy, jakie miejsce w społecznej hierarchii zajmą. Nie ma żadnych przywilejów ani barier.

• Problematyka demokratycznego etosu - główną rolę odegrało w nim pojęcie indywidualizmu. W

społeczeństwach demokratycznych zanika posłuszeństwo i ufność wobec autorytetów, jednostki są skłonne odwoływać się jedynie do własnego rozumu.

• Grupy, do których należy jednostka są zbyt płynne, aby można je było traktować jako źródło

mądrości. Brak przedziałów między grupami sprawia, że myślenie zwraca się ku kategoriom ogólnym, staje się abstrakcyjne, podczas gdy wcześniej kierowało się ku konkretowi - innego zależnie od klasy.

• W związku z równością jednostek, szerzy się wiara w możliwość doskonalenia się jednostek i w

postęp ludzkości. Zmianom ulegają też uczucia - niechęć zostaje wyeliminowana przez powszechny humanitaryzm, sympatię, szacunek, uznanie wartości wzajemnej pomocy.

• Indywidualizm oznacza zbliżenie się ludzi do siebie, ale jednocześnie pociąga za sobą tendencję

do izolacji. Ludzie są równi, ale każdy zabiega o swój własny dostatek. Słabe jest poczucie zobowiązań wobec społeczeństwa, a silne są jednostkowe ambicje, połączone z zawiścią wobec tych, którym lepiej się powodzi.

• Holizm w podejściu do analizy, społeczeństwo jako całość, system zewnętrznych stosunków, musi

podzielać jego sposób myślenia i poglądy. Rozróżnienie między tworem politycznym a społecznym.

• Religia, tradycja, prawo - tematy, którymi zajmował się de Tocqueville.

• Alexis de Tocqueville badał konkretne społeczeństwa i tworzył typy społeczeństw (przypominające

typy Webera). Badał Francję i Amerykę. Jego generalizacje doprowadziły do postawienia wielu tez. Przejście od arystokracji do demokracji jako konieczna zmiana.

• Badania nad demokracją w Ameryce w trojaki sposób:

1. Typ społeczeństw - wszyscy są równi.

2. Tworzył teoretyczny model demokracji

3. Porównywał go z konkretną demokracją

• Główne cechy społeczeństw demokratycznych: równość, wolność.

• Czym różni się arystokracja od demokracji?

- status społeczny jest osiągany a nie przypisany

- indywidualizm, skupienie się na jednostce

- brak zaufania do autorytetów, brak posłuszeństwa

- brak konkretnych wartości i ideałów

- grupy są zbyt liczne i zbyt słabe

- humanitaryzm

- sympatia do klas niższych, niestanowiących konkurencji

- nacisk na rozwój i postęp

- jednostki mają być wyzwolone, ale zmiana doprowadziła do ograniczenia wolności w stosunku do władzy

- zatomizowane jednostki mogą wpływać na władzę, jednak w niewielkim stopniu

- w Ameryce - władze stanowe, instytucje, społeczeństwo obywatelskie

- Alexis de Tocqueville opowiadał się za wyborami pośrednimi

EMIL DURKHEIM

• Socjologizm:
  1) teoria socjologiczna określająca w jaki sposób należy badać i wyjaśniać zjawiska społeczne,
  2) doktryna filozoficzna, zakładająca iż socjologia może wypowiadać się  o tematach, których nie można do niej zaliczyć.

• Cechy socjologizmu:

1) Socjologistyczny naturalizm

- nie należy badać faktów społecznych  za pomocą innych kategorii zjawisk (np. psychologicznych), gdyż fakty te mają cechy swoiste,

- fakty należy badać bez przyjmowania założeń a priori.

 2) Swoistość rzeczywistości społecznej
- nie należy traktować wiedzy o jednostkach jako takiej, która daje wiedzę o zbiorowości (kategorie faktów muszą być badane indywidualnie).

- socjologizm jako programowy antyredukcjonizm (pogląd, iż nie należy sprowadzać wszystkich zjawisk do jednej płaszczyzny) i jednoczesny redukcjonizm (wyjaśnianie zjawisk tylko w sposób socjologiczny).

3) Autonomia i samowystarczalność socjologii
- socjologia powinna być nauką samoistną, (odciętą od biologii czy psychologii), która ma prawo korzystać z dorobku metodologicznego innych nauk,

- dążenie do tego, by socjologia stała się oddzielną dyscypliną akademicką.

4) Socjologia jako podstawowa nauka społeczna
- „socjologiczny imperializm” - podporządkowanie socjologii nauk zajmujących się badaniem rzeczywistości społecznej,

- socjologia ma wyjaśniać wszystkie zjawiska społeczne i służyć ich zrozumieniu.

5) Przezwyciężenie ewolucjonizmu
- socjologia skupia się coraz bardziej na trwałych związkach między faktami, poświęcając mniej uwagi studiowaniu praw społecznej ewolucji.

• Źródła historyczne Durkheima: trwające od 1789 roku dyskusje na temat kryzysu

społeczeństwa, próby stworzenia naukowych podstaw dla przezwyciężenia kryzysu.

• Twórczość Durkheima to nieustający dialog z liberalizmem, konserwatyzmem, socjalizmem,

któremu towarzyszyła intensywna praca nad tworzeniem podstaw „naukowego racjonalizmu”, który pozwoliłby skutecznie rozwiązywać problemy praktyczne.

• Szukał relacji między aspiracjami wyzwolonych z tradycyjnych więzów jednostek i potrzebami

społeczeństwa jako całości.

• Proces emancypacji uważał za nieodwracalny i pożądany, ale niepokoił się tym, że nowe

społeczeństwo nie wytworzyło do tej pory niczego, co stanowiłoby skuteczną zaporę dla anarchii. Stąd też fascynacja socjalizmem jako nową zasadą organizacji społeczeństwa.

• Durkheim nie akceptował żadnej z ideologii swoich czasów.

• Zarzuty stawiane liberalizmowi:

- nie zgadzał się z tym, że społeczeństwo jest tylko rzekomym ciałem złożonym z indywidualnych osób

- nie zgadzał się ze spłyceniem człowieka do roli homo oeconomicus, a roli społeczeństwa do zapewnienia człowiekowi niezależności i pomyślności materialnej

- człowiek musi być wychowany, a społeczeństwo organizowane.

• Odrzucał socjalizm, ponieważ:

- ideologia pokrewna liberalizmowi,

- nie zgadzał się z czynieniem z państwa instrumentu ekonomicznego,

- uważał zjawiska społeczne, z których wyrastał socjalizm, za margines społecznej patologii,

- możliwości kapitalizmu nie zostały wyczerpane,

- należy przystosować obecne społeczeństwo do obecnych warunków społecznego bytu,

• Odrzucał konserwatyzm, ponieważ:

- reprezentował orientację przeciwstawną konserwatyzmowi jego czasów,

- był myślicielem programowo świeckim oraz gorliwym wyznawcą zasad Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela,

- jednak razem z konserwatystami zwalczał indywidualizm, sprowadzający społeczeństwo do mechanizmów produkcji i wymiany,

- bronił tradycji Kanta, Rousseau, Wielkiej Rewolucji.

FAKTY SPOŁECZNE JAKO RZECZY:

• Postulat metodycznej niewiedzy.

• Co to jest fakt społeczny:

• Fakt społeczny jest zewnętrzny w stosunku do świadomość jednostki, czyli dzieje się poza obrębem wewnętrznego życia jednostki, dlatego należy przyznawać im ten sam stopień rzeczywistości, co faktom zewnętrznym.

• Za fakty społeczne uznaje się sposób postępowania i myślenia. Mogą one wpływać poprzez przymus ( związany z prestiżem pewnych społecznych „przedstawień”) na indywidualną świadomość jednostki.

• Fakty nie są własnymi dziełami jednostek.

• Są realne (ale nie materialne i namacalne), posiadają określony charakter, dlatego jednostka stawiana jest wobec nich\ zastaje je, nie może sprawić by przestały istnieć lub stały się inne.

• Są rezultatem syntezy działań wielu jednostek.

• Faktów społecznych nie należy traktować jak rzeczy materialnych, są rzeczami na tyle na ile przeciwstawia się je ideom.

• Faktów społecznych nie da się przeniknąć zwykła analizą myślową, lecz poprzez obserwację i eksperyment.

• Faktem społecznym jest wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania

na jednostkę zewnętrznego przymusu.

• Faktem społecznym jest wszelki sposób postępowania, powszechny w danym społeczeństwie,

mający własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji.

• Durkheim potrzebował faktów społecznych, by zakreślić zakres badania socjologii. Do

odtwarzania faktów społecznych ważnym zjawiskiem było wychowanie i socjalizacja.

• Fakty społeczne pomimo tego, że są narzucane jednostce, nie zawsze wynikają z przymusu, np.

język, posługiwanie się pieniędzmi.

• Fakty społeczne są klasą zjawisk, które nie mogą być do końca wyjaśnione innymi klasami

zjawisk.

• Mogą funkcjonować w społeczeństwie, które nie musi być formacją polityczną.

• Promy społeczne - specyficzny typ faktów społecznych, pozajednostkowe; odnoszą się do grupy,

która działa i jest poddawana np. silnemu oburzeniu, modzie; nie są strukturalizowane, znajdują swoje potwierdzenie np. w danych statystycznych.

ZASADY OBSERWACJI FAKTÓW SPOŁECZNYCH:

1. Fakty społeczne należy traktować jak rzeczy, jako zjawiska, o których jeszcze nic nie wiemy

Trzeba więc wyeliminować wszelkie stereotypowe wyobrażenia o ich istocie, wyzbyć się wszelkich emocji - należy wyzbyć się praenotiones, czyli wyobrażeń o faktach budowanych w oparciu o szczegóły, które „przekłamują” obraz zdanego faktu.

2. Fakt społeczny to zjawisko istniejące obiektywnie, niezależnie, badacz nie może więc używać

do badania owych faktów introspekcji. Jedyną metodą ich badania jest obserwacja i eksperyment.

3. Fakty należy poznawać przechodząc od obserwacji cech najbardziej zewnętrznych (a co za

tym idzie bezpośrednio dostępnych) do cech najmniej widocznych i głębszych.

4. Fakty społeczne posiadają role i funkcje i w ich kontekście należy je rozpatrywać. Przyczyn

powinno się szukać wśród wcześniejszych faktów społecznych, natomiast funkcje mają charakter tylko społeczny.

5. Wyobrażenia na temat faktów społecznych należy tworzyć wykorzystując odpowiednią

metodę i krytykę, by były wartościowe naukowo.

• Dlaczego dla Durkheima indywidualizm wynika ze zbiorowego życia? Z powodu przyczynowości.

Trzeba zwrócić uwagę, jak funkcjonuje społeczeństwo - im „wyższe” społeczeństwo, tym bardziej funkcjonuje w nim podział pracy. Z tej zależności funkcjonalnej jednostek rodzi się indywidualizm.

ZASADY METODY SOCJOLOGICZNEJ

1.    Ma charakter wyłącznie socjologiczny.

2.    Jest niezależna od filozofii, jest autonomiczna.

3.    Do przedmiotu badań należy podchodzić bez emocji, traktować je jako całkowicie nowe i

nieznane obiekty (należy wyzbyć się stereotypów).

4.    Badacz powinien być obiektywny.

5.    Fakty społeczne należy traktować jak rzeczy (rzeczywistość).

6.    Do wyjaśniania faktów społecznych stosuje się obserwację oraz eksperyment.

7.    Należy skupić się na badaniach empirycznych.

8.    Przyczyn pewnych faktów należy doszukiwać się w innych faktach społecznych.

9.    Społeczna rzeczywistość jest swoista (sui generis), tj. jest zewnętrzna wobec jednostek, nie

posiada tych samych cech co jednostki, dodatkowo: jednostka inaczej zachowuje się w grupie,

dlatego nie należy traktować społeczeństwa jako sumy jednostek; rzeczywistość społeczna jest

zewnętrzna i zastana dla jednostek, które dostosowują się do niej.

FILOZOFIA CZŁOWIEKA ROZDWOJONEGO:

• Człowiek odznacza się dwoistością, która znajduje swe odzwierciedlenie w systemach religijnych,

filozoficznych, moralnych, itd, przedstawiających go jako istotę rozdartą pomiędzy duszę i ciało, zmysły i rozum, instynkt i świadomość.

• Dwa aspekty życia psychicznego człowieka:

• na jednym biegunie znajdują się wrażenie zmysłowe, instynkty i dyspozycje związane z potrzebami czysto fizycznymi,

• na drugim myślenie pojęciowe, moralność, religia, itd.

Istnieje między nimi trwały antagonizm.

• Różnica między społeczeństwami zwierzęcymi, a społeczeństwami ludzkimi: w tych pierwszych

jednostka jest kierowana tylko i wyłącznie od wewnątrz, przez instynkty, podczas gdy społeczeństwa ludzkie są zjawiskiem nowym, zjawiskiem o szczególnym charakterze, który polega na tym, że pewne sposoby działania, narzucone lub przynajmniej proponowane jednostce z zewnątrz, dołączają do jej własnej natury.

• Bóstwo = społeczeństwo przekształcone i połączone symbolicznie.

SPOŁECZEŃSTWO JAKO RZECZYWISTOŚĆ SUI GENERIS

• Socjologia ma sens o tyle, o ile istnieją zjawiska, których swoistą przyczyną jest społeczeństwo.

1. Nie ma powodu, aby przypuszczać, że społeczeństwo posiada wyłącznie te same cechy, jakimi

odznaczają się wchodzące w jego skład jednostki. Durkheim przeciwstawiał się redukcjonizmowi.

2. Durkheim korzystał z ustaleń psychologii tłumów - jednostki zgromadzone razem zachowują się

inaczej niż zwykły to robić w odosobnieniu.

3. Rzeczywistość społeczna jest dla jednostki zawsze rzeczywistością zastaną. Człowiek swoje

uczucia, sposoby myślenia i działania musi dostosowywać do sposobów uznanych w społeczeństwie. W przeciwnym razie napotka reakcję ze strony społeczeństwa w formie od sankcji prawnych po przyganę społeczeństwa.

4. Świadomość jednostek jest niemal zawsze świadomością fałszywą. Działalność ludzka jest

działalnością świadomą, ale nie jest adekwatna do rzeczywistości. Jednostka ma tylko złudzenie tego, że wie, co nią kieruje i jakie są skutki jej działań. Jednostka jest bezsilna wobec praw społecznych.

SOCJOLOGICZNY REALIZM DURKHEIMA

• jest realizmem relacjonistycznym, tj. zakłada on realne istnienie trwałych stosunków między

ludźmi, realne istnienie instytucji rozumianych jako te wszystkie sposoby myślenia, czucia i działania, które jednostka zastaje „gotowe” i przejmuje stopniowo w procesie socjalizacji.

PROBLEMATYKA KULTURY - kultura jako regulator postępowania jednostek

• Więź społeczna (jego językiem „solidarność”) przybiera różnorodne i zmienne formy -

wskaźnikiem pozwalającym na jej „mierzenie” jest prawo - odróżniał prawo karne, przewidujące kary dla kogokolwiek kto je narusza i kooperacyjne zobowiązujące do naprawienia szkody jaką wyrządził innym członkom społeczeństwa;

• Społeczeństwa o przewadze prawa karnego kontrolują nieomal całe życie jednostki; jednostki nie

mają jeszcze osobowości (są replikami wzoru ogólnospołecznego), zakres świadomości jednostkowej jest tożsamy z zakresem świadomości grupowej, w społeczeństwie występuje solidarność mechaniczna, społeczeństwo cechuje wspólnota dóbr, dominacja religii, tradycjonalizm, brak podziału pracy; odnosi się do czynów będących pogwałceniem powszechnie w danym społeczeństwie przyjętych sposobów myślenia, czucia i działania,

• Społeczeństwo o przewadze prawa kooperacyjnego posiada solidarność opartą na podziale pracy,

ludzi wiąże nie podobieństwo, ale różnica i to, że są sobie potrzebni, dzięki specjalizacji kształtuje się osobowość, występuje solidarność organiczna; odnosi się do sposobów działania, które zwracają się przeciwko jednostkom lub poszczególnym odłamom społeczeństwa.

• Durkheim był przekonany o współzależności wszystkich dziedzin życia społecznego. Według

niego, nauka nie zna żadnych pierwszych przyczyn w absolutnym znaczeniu słowa. Fakt jest dla niej pierwotny wtedy, gdy jest dostatecznie ogólny, by wyjaśnić wiele innych faktów.

• Jednym z zadań socjologii było znalezienie podłoża świadomości zbiorowej, badaniem czego

zajmował się dział socjologii nazwany morfologią społeczną. Obejmowała ona rozległą problematykę demograficzną, ekologiczną, antropogeograficzną, zagadnienia struktury społecznej.

• Morfologia społeczna miała badać m.in. takie czynniki jak:

• wielkość terytorium na którym zamieszkuje dane społeczeństwo,

• liczebność społeczeństwa,

• gęstość zaludnienia,

• położenie danego społeczeństwa na kontynencie,

• zagadnienia migracji.

• Socjologia to nauka o instytucjach, ma badać głównie świadomość zbiorową. Wzorcową instytucją

jest przede wszystkim religia.

1. przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego (system zakazów uczy

ją powściągliwości i wyrzeczeń, kult religijny stanowi pierwotną szkołę dyscypliny)

2. służą zespalaniu zbiorowości, będąc środkami, za których pomocą dokonuje ona okresowo swej

reafirmacji; poczucie jedności moralnej, wzmocnienie związków, funkcja integracyjna

3. ich funkcją jest kultywowanie tradycji grupowych, które stanowią w jakiejś mierze o odrębnej

„fizjonomii moralnej zbiorowości”, odnawia najistotniejsze składniki świadomości zbiorowej;

4. służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań i kryzysów;

• Doniosłość i „wieczność” religii bierze się stąd, że jednostka pozbawiona moralnego oparcia w

grupie zatraca zdolność do normalnego życia, a społeczeństwo niezdolne do sprawowania nad jednostką kontroli i opieki staje u progu rozkładu (ten stan to anomia).

• Organicyzm Durkheima: ścisłe powiązanie wszystkich części organizmu społecznego, jeśli tylko

znajduje się w stanie „normalnym”; potrzeby organizmu muszą być bezwzględnie zaspokajane, a są czymś innym niż potrzeby jego poszczególnych członków (postulat analizy funkcjonalnej -> do wyjaśnienia zjawiska społecznego trzeba szukać oddzielnie przyczyny, która je wytworzyła i funkcji, jaką to zjawisko wypełnia).

KATEGORIE SAMOBÓJSTW:

• Samobójstwo anomiczne - będące przejawem zakłócenia ładu społecznego, wskaźnikiem jego

rozregulowania, sytuacji w której zachowania jednostki są w za małym stopniu kontrolowane i stymulowane przez społeczeństwo. Inaczej mówiąc, jest to sytuacja dezintegracji społecznej, której efektem - a tym samym wskaźnikiem - jest m.in. narastanie samobójstw.

• Samobójstwo fatalistyczne związane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka

znajdującego się w sytuacji tragicznej, z której wyjścia są zablokowane również perspektywicznie. Samobójstwo to nie jest jednak kategorią czysto teoretyczną. Zagrożeni są nim bowiem rzeczywiście i we własnym odczuciu - uwięzieni w niechcianej sytuacji życiowej: bez wyjścia i bez perspektyw. (np. los niewolnika, więźniów systemów totalitarnych, nazistowskich czy komunistycznych, samobójcza śmierć na życzenie człowieka beznadziejnie chorego i cierpiącego ponad normę). Do kategorii fatalistycznych zaliczane są też samobójstwa zbiorowe - dokonywane z reguły przez członków rozmaitych sekt religijnych. Ich fatalistyczna interpretacja jest jednak kontrowersyjna.

• Samobójstwo egoistyczne (inaczej egotyczne) - będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki

z grupą i społecznością. Samobójstwo to uważane jest z reguły za negatywny produkt współczesnych społeczeństw konsumpcyjnych, w których wysokim wskaźnikom rozwoju cywilizacyjnego towarzyszy często silne poczucie środowiskowego wyobcowania, dramat ludzi „ samotnych w tłumie ”. Ta właśnie alienacja bywa niekiedy przesłanką podjęcia decyzji samobójczej, choć i tu jej interpretacja wiąże się wyraźnie z socjologiczną teorią anomii.

• Samobójstwo altruistyczne - będące przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem,

zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. (np. dobrowolna śmierć starców w społeczeństwach pierwotnych czy obyczaj „sati ” (samo spaleniem wdów wraz ze zwłokami ich mężów, masowe samobójstwa sekt religijnych, samobójstwa na wieść o przegranej wojnie (np. harakiri popełniane przez oficerów japońskich na wieść o kapitulacji), protestacyjne samo spalenie (praktykowane przez mnichów buddyjskich czy bohaterów walczących z systemem totalitarnym), samobójcze loty „.kamikaze”, zamachy bombowe terrorystów). Podłożem samobójstwa altruistycznego jest nadmierna identyfikacja ludzi z obowiązującymi normami społeczno - obyczajowymi.

• Jakie są przyczyny podziału pracy? Podział pracy wynika z różnych warunków zewnętrznych, np.

anatomii społeczeństwa. Podział pracy może nastąpić tylko w społeczeństwie niesegmentowym. Kiedy segmenty społeczeństwa tracą swoją odrębność, dochodzi do mieszania się społeczeństwa. Taka sytuacja umożliwia wchodzenie w relacje i interakcje. Współzależność.

• Czynnik wpływający na zwieszenie funkcjonalności:

- zwiększenie gęstości zaludnienia (gęstość materialna - geograficzne usytuowanie jednostek oraz gęstość moralna - może powstać tym częściej, im większa jest gęstość materialna, większe skupisko ludzi, świadomość innych, współpraca, kapitał społeczny).

W wyniku czego może dojść do wzrostu gęstości zaludnienia?

1. u ludów bardziej rozwiniętych populacja rozmieszcza się gęściej; proces wynika z tego, że ludzie mają potrzebę pozostawania ze sobą w kontakcie, czego przejawem jest powstawanie miast, a one rozszerzają się, gdy zwiększa się gęstość moralna

2. zwiększenie możliwości komunikacyjnych, poprzez co ludzie utwierdzają się w niewłaściwej gęstości moralnej i materialnej, np. telefony

3. Zwiększenie liczby ludności daje większe możliwości na zaistnienie interakcji; im większa gęstość tym większy podział pracy (ale: przykład Chin, gdzie gęstość zaludnienia jest duża, ale podział pracy mały, czego powodem jest ustrój polityczny - ma wpływ na fakty społeczne, ustrój wymusza pewne sankcje, itd., ale ustrój ukonstytuował się na gruncie świadomości społecznej, jako koncentracja faktów społecznych: ludzie musza się specjalizować

- warunki zewnętrzne mogą mieć wpływ na gęstość, np. klimat, gleby wpływają na pracę i funkcjonowanie ludzi, konieczność wykształcenia pewnych zdolności i umiejętności

- walka, która wpływa na różnicowanie się społeczeństwa. Dlaczego do niej dochodzi? Każdy w społeczeństwie chciałby zajmować coraz to lepsze pozycje. Ludzie muszą między sobą rywalizować o swoje miejsce, przetrwanie, ale inne jednostki dążą do tych samych dóbr. Ludzie chcą je zdobyć w ten sam sposób.

• Klasa społeczna zmienia specjalizację w wyniku podziału pracy. Eliminacja z rynku prowadzi do

większego podziału pracy, a co za tym idzie do rozwoju społecznego. Podział pracy jest rezultatem walki i jej rozwiązaniem, bo w momencie gdy dochodzi do większej specjalizacji, punkty styczne eliminują się.

• Co powoduje napędzanie się pracy, jej podział? Cały czas rozwija się na podstawie potrzeb - im większe potrzeby społeczeństwa, tym większa funkcjonalność, zapotrzebowanie; potrzeby wzrastają z powodu wzrostu gęstości, co powoduje walkę, która powoduje wyższą specjalizację.

• Geneza społeczeństwa wiedzy: ludzie oprócz potrzeb materialnych, które nieustannie wzrastają,

potrzebują poszerzać swoją wiedzę - potrzeby intelektualne.

VILFREDO PARETO

Psychologizm a socjologizm

• opozycja psychologizmu i socjologizmu, koniec XIX w., czyli spór o psychiczny bądź

rzeczowy charakter zjawisk społecznych

• czy wyjaśnianie socjologiczne musi uwzględniać przede wszystkim cechy jednostek niezależnie

od wszelkiego kontekstu społecznego, czy też powinno koncentrować się na owym kontekście społecznym

Psychologizm - pojęcie

• orientacja teoretyczna w socjologii, która „[…] bierze za punkt wyjścia psychiczne cechy

jednostki, czyni z nich zmienne, po czym stara się zinterpretować zjawiska społeczne jako ich przejawy lub zjawiska pochodne”

Psychologizm - cechy

• wyrasta z pozytywistycznej filozofii nauki

• zakładał istnienie cech psychicznych wcześniejszych od wszelkiej interakcji społecznej, te

cechy miały tłumaczyć ludzkie zachowania w społeczeństwie

• skupiał uwagę na nieświadomych procesach psychicznych

Vilfredo Pareto

• radykalny krytyk idei postępu i liberalnej demokracji

• przekonanie o niewielkiej roli działań logicznych

• psychologistyczna teoria działania

• wprowadzenie pojęć system społeczny, równowaga społeczna, elita

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna

• pod wpływem nauk ścisłych i pozytywistycznego naturalizmu

• przeciwnik niejasnego języka, zwolennik symboli wolnych od skojarzeń z mową potoczną

• zwolennik ideału nauki czystej, nieusiłującej zmienić społeczeństwa

• zwolennik naturalizmu metodologicznego - projekt metody logiczno-eksperymentalnej, na

wzór mechaniki

Ideał nauki a rzeczywistość społeczna -> projekt metody logiczno-eksperymentalnej - uniwersalnej metody naukowej

• obserwowanie zjawisk i odkrywanie regularności ich zachodzenia

• przeprowadzanie dedukcji pozwalającej rozciągnąć zdobytą wiedzę na inne dziedziny

• uwolnienie od błędów metody dedukcyjnej w ekonomii politycznej i metody historycznej

Życie społeczne jako domena działań pozalogicznych

• uczucia i instynkty interesujące nie ze względu na nie same, ale na swoje „manifestacje”

prowadzące do zakłócania procesów logicznego myślenia lub wręcz ich rugowania z praktyki życia społecznego

działania pozalogiczne - „mają na ogół początek w określonych stanach psychicznych: uczuciach, podświadomości itp.”

• nie muszą być sprzeczne z logiką, ale rzadko są z nią zgodne

• działania logiczne: celowi odpowiada środek

REZYDUA, REZYDUUM

• nazwa ukuta z intencją wskazania na istnienie w działaniach ludzkich jakiejś irracjonalnej

reszty, która nie poddaje się dyktatowi logiki

• rezydua - interpretacja Parsonsa

Ta kategoria „[…] stanowi rezultat, do jakiego dochodzimy drogą zastosowania pewnej procedury. Punktem wyjścia jest zespół `teorii' dotyczących działania. Teorie te poddaje się krytycznej analizie, stosując standardy nauki logiczno-eksperymentalnej, po czym pozostawia się na boku te ich elementy, które są z tymi standardami zgodne. Pozostałe elementy dzieli się następnie na stałe i zmienne. Po odsunięciu na bok elementów zmiennych pozostają nam rezydua jako elementy stałe”

• rezydua - wnioski Szackiego

„Mimo nieskończonej zmienności i różnorodności zjawisk społecznych mamy zawsze do czynienia z ludźmi kierowanymi przez takie same pozarozumowe siły czy motywy, które występują w rozmaitych proporcjach i połączeniach.”

DERYWACJE - dosłownie: coś pochodnego

• elementy zmienne działań pozalogicznych

• stanowią ważny czynnik życia społecznego, ponieważ ludzie, choć nie kierują się na ogół

rozumem, odczuwają potrzebę przedstawiania wszystkiego, co robią, jako racjonalnego

• zadanie socjologii: nie tylko stwierdzenie rozziewu między rzeczywistymi działaniami a ich

ideologicznymi uzasadnieniami, ale zbadanie osobliwości owych uzasadnień oraz ich związku z rezyduami

REZYDUA A DERYWACJE

• podrzędność derywacji wobec rezyduów

• oddziaływanie wzajemny, w tym wpływ derywacji na rezydua

SYSTEM SPOŁECZNY I HISTORIA

1. Równowaga systemu społecznego

• poza niewielką sferą działań logicznych nie ma postępu czy rozwoju

• zmiana ma charakter falowy i polega na „oscylacjach” wokół stałego punktu X - punktu równowagi systemu

• socjologia ma określić warunki tej równowagi i jej przejściowego naruszania, opis zmian domeną historiografii

2. Heterogeniczność systemu społecznego

• społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne, ma miejsce ciągłe ścieranie się interesów, ciągła walka jednostek, grup, klas, ras

• skupienie uwagi na konfliktach związanych z powstawaniem i upadkiem społecznych elit

• elita - ludzie wyróżniający się sprawnością w konkurencji z innymi i tej sprawności zawdzięczający swoją uprzywilejowaną pozycję

RÓWNOWAGA SYSTEMU SPOŁECZNEGO

• Pareto, jako teoretyk systemu społecznego, uważał za konieczne rozpatrywanie społeczeństwa w

stanie unieruchomienia i przy uwzględnieniu tylko niektórych elementów składających się na każde konkretne społeczeństwo.

• Stworzył abstrakcyjny model systemu społecznego, w którym działają przeciwstawne sobie siły.

• Historia interesowała Pareta nie jako proces, ale jako zbiór faktów układających się w

powtarzalny wzór.

• W świecie społecznym Pareta nie istnieje postęp czy rozwój (wyjątkiem jest nauka i technika, ale

to niewielka sfera ludzkich działań).

• “Molekuły” (czyli jednostki), z których składa się “agregat społeczny”, są w ciągłym ruchu. Jedne

jednostki wzbogacają się, inne - ubożeją. Wewnątrz społeczeństwa dokonują się ciągłe zmiany. Jednostki zmieniają swoje położenie i przynależność do warstw społecznych, dlatego organizacja społeczna przypomina żywy organizm. 

• W społeczeństwie zachodzą dwa rodzaje zmian dotyczące rozkładu bogactwa:

1. człowiek umiera, potomkowie po nim dziedziczą, dochód się nie zmienia, zmienia się

natomiast osoba, która nim dysponuje, są to zmiany wywołane ruchem ludności;

2. niektóre jednostki bogacą się i przechodzą do warstw wyższych, inne- ubożeją i spadają do

warstw niższych, są to zmiany wywołane ruchem bogactwa.

• Każda warstwa pozyskuje mniej więcej tyle samo jednostek, ile ich traci. Zmiany powodowane

przez ruch ludności mogą być kompensowane przez zmiany powodowane ruchem bogactwa. Wynikiem końcowym jest zerowa zmiana całkowita - kształt krzywej obrazującej rozkład bogactwa nie zmienia się

• Gdy całkowita ilość bogactwa jest niewielka, tylko jednostki najzdolniejsze mogą osiągnąć jego

znaczną część. Kiedy całkowita ilość bogactwa jest duża, dobra są łatwiejsze do osiągnięcia i znaczną jego część mogą uzyskać jednostki przeciętnie zdolne. Pareto posługuje się przykładem walki zapaśniczej. Jeśli jest jedna nagroda, to zdobędzie ją zwycięzca. Gdy są dwie nagrody, to zapaśnik słabszy od zwycięzcy zdobędzie drugą nagrodę. Zwycięzca zadowolony z wygranej, mniej będzie skłonny do narażania się na nowe niebezpieczeństwo i odbierania nagrody drugiemu zapaśnikowi.

 

HETEROGENICZNOŚĆ SYSTEMU SPOŁECZNEGO

• W świecie społecznym Pareta podział jednostek, ze względu na rodzaj wykonywanych zajęć nie

jest do końca racjonalny. Ta sama jednostka może wykonywać kilka różnych funkcji i przynależeć do kilku różnych klas jednocześnie, dlatego społeczeństwa ludzkie nie przypominają społeczeństw zwierzęcych. W społeczeństwach ludzkich wyróżnia się funkcje lub rodzaje zajęć, a nie jednostki.

• Rodzaje zajęć:

A. zajęcia bezpośrednio wiążące się z wytwarzaniem dóbr ekonomicznych;

B. zajęcia pośrednio współdziałające z produkcją dóbr ekonomicznych lub użyteczne dla agregatu

społecznego, obejmują opiekę;

C. bezczynność; nie do wszystkich, którzy pozostają bez zajęcia stosuje się pojęcie nieużyteczności;

dzieci - w przyszłości będą wytwórcami, starcy - byli nimi w przeszłości;

D. zajęcia, których celem jest przywłaszczanie sobie (środkami legalnymi lub nielegalnymi) dóbr

należących do innych.

• Społeczeństwa są nieuchronnie heterogeniczne. Ścieranie się sprzecznych interesów przyczynia

się do ustalania się równowagi społecznej, która jest rezultatem ciągłych akcji i reakcji. “Każda różnica jest potencjalnym konfliktem, a walka stanowi uniwersalne prawo życia”.

• Elementy składowe społeczeństwa różnią się między sobą ze względu na płeć, wiek, siłę fizyczną,

zdrowie, zdolności intelektualne i moralne, aktywność, odwagę etc. Ponadto każda jednostka jest rozdarta wewnętrznie, przeżywa wewnętrzny konflikt. Obecne są w niej dwie skłonności nie do pogodzenia: z jednej strony dąży do współpracy, z drugiej - do rywalizacji. Społeczeństwo, jako agregat niejednorodnych jednostek, z których każda z osobna jest wewnętrznie skonfliktowana, jest tym bardziej heterogeniczne.

• Dla Pareta twierdzenie o obiektywnej równości ludzi jest tak absurdalne, że nie trzeba go nawet

obalać. Podkreśla, że subiektywna idea równości ma duże znaczenie i wywiera potężny wpływ na zmiany, jakim ulega społeczeństwo.

• W łonie każdego społeczeństwa rozgrywa się walka. Konflikty te związane są z powstawaniem i

upadkiem społecznych elit. Społeczeństwo dzieli się na elitę i masy, według Pareta ten podział jest trwalszy niż podziały klasowe.

PIRAMIDA SPOŁECZNA

• Piramida społeczna jest w rzeczywistości rodzajem bączka - bogaci zajmują jej szczyt, biedni-

podstawę.

• Molekuły agregatu społecznego nie pozostają w spoczynku. Wewnątrz organizmu społecznego

odbywa się ciągły, intensywny ruch, co upodabnia go do organizmu żywego.

• Jeżeli ludzie tworzą warstwy społeczne według innych cech, np. inteligencji, zdolności do

matematyki, talentu muzycznego, czy przymiotów moralnych, to krzywa, ilustrująca rozkład tych cech, prawdopodobnie będzie mieć podobny kształt do krzywej obrazującej rozkład bogactwa. Oczywistym jest, że jednostka nie zajmuje tego samego miejsca w figurach nakreślonych ze względu na różne cechy, tzn. geniusz muzyczny niekoniecznie będzie geniuszem matematycznym.

• Jeżeli wykreślimy taką krzywą dla zilustrowania stopnia wpływu pewnych jednostek na władzę

polityczną i społeczną, jednostki, zajmujące określoną pozycję w figurze obrazującej dostęp do władzy, zajmą to samo miejsce w figurze obrazującej rozkład bogactwa. Klasy zwane wyższymi, są na ogół najbogatsze.

ELITA

• Elita to nie szlachta, czy arystokracja, ale każda klasa ludzi, którzy w swej dziedzinie osiągają

najwyższe wskaźniki.

• Elita rządząca to ta część tej klasy, która za pomocą przemocy lub perswazji zapewni sobie

skuteczną kontrolę nad zachowaniem się mas. “Elita to ludzie wyróżniający się swoją sprawnością w konkurencji z innymi i tej sprawności zawdzięczający uprzywilejowaną pozycję - całkowicie niezależną od tego, z jakich środowisk się wywodzą “

• W społeczeństwie są dwie warstwy:

1. warstwa niższa- nieelita

2. warswa wyższa- elita, która dzieli się na:

A. elitę rządzącą

B. elitę nie rządzącą

• W każdym (nawet w najbardziej demokratycznym) społeczeństwie istnieje i rządzi elita.

• Jednostka przypisywana jest do konkretnej klasy na podstawie etykietek. Etykietki to pewnego

rodzaju wskaźniki statusu, które ułatwiają klasyfikację społeczną jednostek.

• Nowe elementy, niezbędne dla trwania elty, pochodzą z klas niższych, głównie z klas wiejskich. W

świecie społecznym Pareta życie wiejskie jest szczególnie odpowiednie dla wytwarzania rezerw, które “wchłania wybitnie aktywne życie wielkich ośrodków cywilizacji”.

• W klasach niższych odbywa się ścisła seklekcja, szczególnie jeśli chodzi o dzieci.

• W klasach zamożnych rodzi się mało dzieci i prawie wszystkie osiągają dojrzałość.

• W klasach biednych - rodzi się dużo dzieci, a dojrzałość osiągają tyko najzdolniejsze i

najsilniejsze.

• Gdyby w klasach zamożnych rodziło się dużo dzieci, do dojrzałości dożyłyby nawet te najbardziej

upośledzone i najmniej zdolne, co spowodowałoby zwiększenie liczby jednostek zdegenerowanych w klasach wyższych, a także opóźnienie wznoszenia się elity wywodzącej się z klas niższych.

• Gdyby w klasach niższych nie odbywała się selekcja, to nie byłyby one zdolne do wytwarzania elit

i przeciętna jakość społeczeństwa znacznie by się obniżyła.

• Uprzywilejowana pozycja nie przysługuje elicie raz na zawsze. Jest do

utrzymania tak długo, jak długo jej członkowie wykazują się wspomnianymi najwyższymi wskaźnikami.

KRĄŻENIE ELIT

• Dla zrozumienia wielkich ruchów społecznych należy wziąć pod uwagę zasadę historii: nowe elity

poprzez nieustanne krążenie wyłaniają się z niższych warstw społecznych, wznoszą się do warstw najwyższych, tam rozwijają się i umacniają, a następnie popadają w dekadencję, są unicestwiane i zanikają.

• Społeczeństwo dzieli się na dwie części: rządzącą zbiorowość A, która sprawia wrażenie, że działa

dla dobra wspólnego, aby osłabić opozycję i na rządzoną zbiorowość B, tworzącą konkurencyjną grupę w stosunku do zbiorowości A i spośród której poszczególne jednostki dążą do władzy. A kiedy to im się uda, wtedy dokonuje się zmiana ekipy rządzącej pojawia się kolejna grupa opozycyjna wobec nowopowstałej elity.

• Mamy do czynienia z ciągłą rotacją elit. To zjawisko Pareto uzasadniał w ten sposób: żadna elita

rządząca nie tylko nie ulega procesowi naturalnej regeneracji, lecz, przeciwnie, doświadcza ją proces degeneracji. W procesie sprawowania władzy elita zużywa się fizycznie i moralnie. Z biegiem czasu każda elita władzy staje się więc słabsza pod względem ilościowym (naturalne ubytki), jak i jakościowym (skutek zużycia fizycznego i moralnego) a tym samym coraz bardziej traci zdolność przeciwstawiania się konkurencyjnej zbiorowości B, dążącej do władzy.

• Aby zapobiec negatywnym skutkom wspomnianych procesów, elita rządząca stara się w jakimś

stopniu odbudować swój potencjał przywódczy. W tym celu posługuje się polityką kooptacji, która umożliwia wprowadzenie do swego kręgu nowych ludzi, wzmacniających potencjał fizyczny i moralny grupy, ale w stopniu, który nie doprowadzi do zastąpienia dotychczas rządzących przez inną ekipę. Skuteczność polityki kooptacji jest ograniczona. Pozwala wprawdzie na przedłużenie zdolności funkcjonowania danej elity rządzącej i na blokowanie dojścia do głosu konkurencji, ale nie jest w stanie przeciwdziałać degeneracji, która jest zjawiskiem nieuchronnym.

• Postępujący proces rozkładu elity władzy powoduje, że staje się ona coraz mniej zdolna do

efektywnego oddziaływania na masy i traci swoją wiarygodność w społeczeństwie. Nie jest też zdolna do prowadzenia zwycięskich zmagań z opozycją, która zdobywa coraz większe uznanie wśród społeczeństwa. Opozycja występuje jako obrońca norm ważnych dla wszystkich obywateli, walkę z elitą rządzącą prowadzi pod hasłami walki o wolność, sprawiedliwość, prawo, równość i podobne ideały. Dzięki takiej taktyce opozycja przyciąga do siebie masy. Opozycyjna elita udaje, że niczego dla siebie nie żąda. Jest pewna, że zwycięstwo i tak przyniesie jej wszystko, czego zapragnie. Kiedy hasła głoszone przez opozycyjne elity zostają przyjęte przez masy, dokonuje się przewrót polityczny, przejawiający się w zmianie elity władzy i jej zaplecza.

CHARLES HORTON COOLEY

FILOZOFIA SPOŁECZNA COOLEYA

a)       Rozpoczął proces przezwyciężania dziedzictwa wielkich systemów socjologicznych XIX wieku, ale sam pozostawał jeszcze w dużym stopniu zdeterminowany przez charakterystyczną dla nich terminologię i problematykę.

b)       Pojęcia `ewolucji' i `organizmu' wypełnił nową treścią i wykorzystał do destrukcji systemów, z których je zaczerpnął.

c)        Za fatalny błąd uważał odrywanie socjologii od literatury i filozofii i chciał, aby socjologia była również formą sztuki.

IDEA ORGANICZNOŚCI

a)       Naczelną ideą socjologii Cooley była idea organiczności życia społecznego.

b)       Wszystko w życiu społecznym jest `aspektem' czy też `fazą' szerszej organicznej całości, należy, więc mówić raczej `i' niż `czy': jednostka i grupa, człowiek i społeczeństwo.

c)        Można spoglądać na całość z różnych punktów widzenia, ale nie można niczego z niej wyłączać i przeciwstawiać reszcie: istotą wszelkiego procesu jest powszechna interakcja.

d)       Idea organiczności była zwrócona przeciwko `partykularyzmowi', - czyli w terminologii Cooley - poglądowi, według którego można uznać jakąś jedną fazę procesu za przyczynę wszystkich innych i traktować te ostatnie wyłącznie jako skutki.

e)        Ewolucja to nieskończony proces adaptacji poszczególnych faz rozwijającej się całości. Opisując ten proces, Cooley nie formułował żadnych praw, nie wyznaczał żadnych etapów, czym z taką pasją zajmowali się ewolucjoniści.

f)        Przewidywanie - jego szansę widział Cooley w odczuwającym uczestnictwie, nie zaś w znajomości niezależnych od świadomości mechanizmów.

JEDNOSTKA I SPOŁECZEŃSTWO

a)       Problem nie polegał dla Cooleya na przyznaniu bądź jednostce, bądź społeczeństwu bezwzględnego prymatu, lecz na zbadaniu sposobu istnienia jednostki w grupie i grupy w jednostce. Przesunął on zagadnienie z płaszczyzny filozoficznej, politycznej i etycznej na płaszczyznę psychologii społecznej.

b)       Cooley - światopogląd holistyczny

c)        Społeczeństwo i jednostki to nie dwa oddzielne zjawiska, lecz aspekt kolektywny i dystrybutywny jednej i tej samej rzeczy.

d)       Odosobniona jednostka to abstrakcja nieznana doświadczeniu, tak samo jak i społeczeństwo rozpatrywane w oderwaniu od jednostek.

e)        Jedyną drogą uczenia się jest komunikowanie się z innymi ludźmi. Pojęcie komunikowania się wydaje się najważniejszym pojęciem w systemie socjologicznym Cooleya.

f)        Komunikowanie się obejmuje wyraz twarzy, postawę, gest, tonację głosu, słowa, pismo, druk, koleje, telegrafy, telefony i wszystko, cokolwiek jeszcze zostanie wynalezione w toku podboju przestrzeni i czasu.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI

a)        Rozwój osobowości odbywa się przez komunikowanie się: dziecka i matki, dziecka i innych członków rodziny, dziecka i jego rówieśników oraz innych członków społeczności lokalnej.

b)       Środki komunikowania są zróżnicowane, ale największą rolę wśród nich gra język.

c)        Mechanizm kształtowania się ludzkiej jaźni jest jednolity. Jego podstawowym elementem jest fenomen określony przez Cooleya jaźnią odzwierciedloną. (Looking-glass-self)

d)       Człowiek wchodzi w posiadanie własnego ja, wyobrażając sobie, jak widzą go inni, odnosząc własne wyobrażenia o sobie do wyobrażeń na swój temat, jakie przypisuje ludziom, z którymi się spotyka.

e)        Społeczeństwo jest nam bezpośrednio dane jako stosunek między wyobrażeniami o osobach. Aby społeczeństwo istniało, konieczne jest, aby osoby gdzieś się razem zebrały. Otóż zbierają się one w umyśle jako wyobrażenia o osobach.

GRUPY PIERWOTNE I ROZWÓJ FORM USPOŁECZNIENIA

• Różnice psychiczne między jednostkami są wytłumaczalne nie przez biologiczną dziedziczność,

lecz przez różnice między systemami komunikowania się, w jakich żyły i żyją.

• Grupy pierwotne, w których jednostka uczestniczy w hart-to-heart-life, a więc rodzina, grupa

rówieśnicza i sąsiedzka oraz społeczność lokalna, zostały przez Cooleya uznane za piastunki natury ludzkiej i ośrodki socjalizacji jednostki.

• Cechy grup pierwotnych:

• stosunki są przesiąknięte intymnością;

• bliskość interakcji

• tutaj kształtują się zręby osobowości (do 6-7 roku życia trzpień tożsamości, potem spirala tożsamości), nabywamy ją podczas socjalizacji, uczymy się od innych do końca życia;

• istnieje mocna identyfikacja z grupą.

• Przez grupy pierwotne rozumiał grupy odznaczające się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez

stosunki osobiste i współpracę. Są pierwotne w tym znaczeniu, że mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki.

• Cooley interesował się również zmianami, w których wyniku wpływ grup pierwotnych na

jednostkę przestaje być tak przemożny jak kiedyś, a obok nich zawiązują się inne rodzaje zrzeszeń, nazwane później przez Parka grupami wtórnymi.

• Głównym rysem obserwowanej przez Cooleya ewolucji jest depersonalizacja stosunków

międzyludzkich przy ich jednoczesnym - dzięki postępowi technik komunikacyjnych - rozszerzaniu się i zwielokrotnianiu. Depersonalizacja polega na tym, że w większości grup jednostka nie uczestniczy już jako cała osoba, lecz wchodzi do nich tylko jakąś izolowaną, wyszkoloną i wyspecjalizowaną częścią samej siebie

ORGANIZACJA SPOŁECZNA

a)       Za organizacje społeczną uważał, Cooley wszelką obiektywizację lub interpersonalizację ludzkich wyobrażeń, ideałów i dążności, prowadzącą do ich utrwalenia poza granicami życia osobniczego i powiązania w bezosobowy system zdolny do dalszej ewolucji bez udziału swych bezpośrednich twórców.

b)       Podstawowe kategorie służące do opisu tego kompleksu zjawisk to: opinia publiczna, instytucja, klasa, komunikowanie się. Od komunikowania się zależy zawsze rodzaj i zasięg organizacji.

c)        Klasy są podstawowymi składnikami struktury społeczeństw poza najbardziej prymitywnymi, w których jeszcze nie pojawił się podział pracy.

d)       Klasą nazwał trwałą grupę społeczną inna niż rodzina istniejącą w obrębie szerszej całości.

e)       Klasy mogą być otwarte, mogą być też kastami.

f)        Klasy otwarte - konstytuują się na postawie indywidualnej przydatności członków społeczeństwa do określonych funkcji. Klasa otwarta wytwarza swoistą świadomość, ale nie przeciwstawia się innym klasom, z którymi dzieli pewne ideały.

g)       Kasta - konstytuuje się na podstawie dziedziczenia pozycji społecznej. Kasta wytwarza świadomość nie tylko swoistą, ale też całkowicie odrębną: specjalizacja oznacza tu separację.

h)       Głównymi czynnikami, od których zależy otwartość bądź zamkniętość klas są:

i.         Skład ludności

ii.       Tempo zmiany społecznej

iii.      Stan komunikacji i oświaty, którego poprawa sprzyja otwieraniu się klas.

i)         Struktura społeczna przeobraża się z kastowej na otwartą. Walka klas przybiera postać sporu, w którym obowiązują wspólne reguły.

j)         W rozwoju państwa widział fazę rozszerzania się opinii publicznej.

METODA

• Cooley to przedstawiciel amerykańskiej socjologii humanistycznej.

• Skoro proces społeczny jest jednią to nie wolno nam go dzielić na części nawet w celach

badawczych.

• Skoro całość ma charakter świadomościowy musimy dążyć do rozumienia osób, co można

osiągnąć tylko przez wyobraźnię i introspekcję empatyczną - od wewnątrz, a nie z zewnątrz procesu społecznego.

• Cooley był przeciw metodzie naturalistycznej.

• Koncepcja Cooleya była behawioryzmem tylko dlatego, że traktowała o zachowaniu się ludzkim.

Założenia:

• człowiek jest istotą racjonalną ale tylko w interakcji ze społeczeństwem;

• intencjonalne postrzeganie zastanego świata;

• aktywizm, kształtowanie rzeczywistości społecznej;

• komunikacja my-otoczenie;

• wartość praktyczna stanowi kryterium prawdy;

• podmiot działający;

• pojęcia jaźni i osobowości (W. James) - człowiek jest ukształtowany przez interakcje ze społeczeństwem.

SOCJOLOGIA AMERYKAŃSKA A EUROPEJSKA

• Socjologia Cooleya wyrasta ze źródła europejskiego, ale zajmuje się inne problemami, inne źródła

i inspiracje ją zdeterminowały.

• Cooley zajmuje się mikrosocjologią.

• Np. w społeczeństwie amerykańskim nie było takich zmian jak w Europie (rewolucje społeczne,

wiosny ludów, odmienne procesy urbanizacji i industrializacji). Socjologia amerykańska rozpatrywana jest w skali mikrospołecznej.

PROBLEM JEDNOSTKA I SPOŁECZEŃSTWO

• Problem jednostka-społeczeństwo jest problemem wzajemnej relacji między częścią ( jednostką)

a całością (społeczeństwo).

• Socjologia nie jest nauką o społeczeństwie.

• Realizm (struktura) i nominalizm (działania) są europejską odpowiedzią.

• Oryginalna koncepcja Cooleya, w odpowiedzi na europejskie podejście, mieści się w twierdzeniu:

„jednostka i społeczeństwo urodziły się jako bliźnięta” - oba byty są równe i nie da się ich rozdzielić.

• Nie istnieją relacje nadrzędności i podrzędności w odniesieniu jednostka-społeczeństwo.

Jednostka nie może żyć i rozwijać się bez społeczeństwa. Jednostka rodzi się poprzez socjalizację, na drodze komunikacji symbolicznej (ludzka natura). Proces uspołecznienia powoduje przyjęcie na siebie drugiej społecznej natury.

• Człowiek ma genetyczną zdolność uczenia się języka i bycia człowiekiem. Społeczeństwo istnieje

gdy ludzie działają, działanie istnieje jako przekaz językowy.

• Ludzie stapiają się ze społeczeństwem w grupach pierwotnych poprzez jaźń - wrodzoną zdolność

uczenia się.

POJĘCIE JAŹNI ODZWIERCIEDLONEJ

• Cecha indywidualna, ego, rodzi się z relacji z otoczeniem poprzez społeczną akceptację bądź

odrzucenie przez otoczenie, czyli nagrody lub kary.

• Jednostka jest mikromodelem tego, co grupa społeczna jej wpoiła.

• Skuteczność kontroli społecznej polega na tym, że jednostka zawsze przegląda się w zwierciadle

innych (superego Freuda, looking-glass-self). Społeczne jest tylko to, co wyobrażone.

• Czynniki komplikujące:

• wielość wzorów we współczesnym społeczeństwie - w większości grup jednostka uczestniczy tylko jako wyspecjalizowana część; współczesna jednostka jest określona przez punkt przecięcia nieskończonej liczby kręgów odpowiadających grupom społecznym;

• zmienne systemy historyczne.

KOMUNIKACJA SPOŁECZNA

• Komunikacja jest czynnikiem wpływającym na rozwój osobowości. Wraz z rozwojem jednostki,

rozszerza się komunikacja.

• Rodzaje komunikacji:

• symboliczna,

• językowa,

• pisana,

• przez środki masowego przekazu.

GEORGE HERBERT MEAD

 PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA MEADA

• Mead uważał się przede wszystkim za filozofa, a już z całą pewnością nie za socjologa.

• Punktem wyjścia były dla niego pytania filozoficzne: jak w toku ewolucji dochodzi do powstania

cech swoiście ludzkich: myślenia abstrakcyjnego, samowiedzy, moralności?

• Zakładał, że cechy te są możliwe dzięki językowi i interakcji społecznej, rozwiązanie problemów

filozoficznych wymagało podjęcia pracy na polu nauk społecznych.

IDEA BEHAWIORYZMU SPOŁECZNEGO

• Behawioryzm bronił w ujęciu, Meada pojęcia świadomości, jako pojęcia niezbędnego w nauce o

ludzkim zachowaniu się, ale i próbował odpowiedzieć na pytanie, w jaki sposób można go używać, nie rezygnując z rygorów naukowości w przyrodniczym rozumieniu.

• Mead krytykował Cooleya za „solipsyzm”, czyli skupienie się na tym, co się dzieje w umyśle

jednostki.

• Odrzucał introspekcję jako metodę nauki o człowieku.

• Meada interesowało nade wszystko samo powstanie świadomości, odbywające się na poziomie

„pierwotnego komunikowania się”

• Mead był silnie związany z tradycją naturalistyczną i behawioryzmem Watsona.

• Jego założenia były następujące:

a.        Odrzucał możliwość przypisywania jednostkom ludzkim jako takim jakichkolwiek jakości psychicznych. Poza procesem komunikowania się psychika po prostu nie istnieje.

b.       Stosunek społeczny jest pierwotny w stosunku do wszelkich form świadomości.

c.        Grupie przysługuje prymat w stosunku do jednostki

d.        Konkretna jest całość, część jest abstrakcją.

e.        Nie zakładał pierwotności społeczeństwa w stosunku do jednostki. Uważał, że na początku były nie jednostki ludzkie, ale działanie społeczne.

f.         Wypowiadał się przeciwko wszelkiemu dualizmowi zakładającemu istnienie świadomości jako zjawiska należącego do jakiegoś innego porządku niż fakty społeczne. Nie chciał dwóch języków: języka faktów fizycznych i języka faktów z zakresu świadomości.

g.        Mead negował istnienie świadomości jako swoistej substancji, ale przyjmował jej istnienie jako funkcji organizmu.

h.        Zalecał badanie zachowań się ludzi od zewnątrz, ale stwierdzał, że w przypadku niektórych zachowań zachodzą ważne zjawiska których obserwacja z zewnątrz nie obejmuje. Bez ich uwzględnienia takiego zachowania nie można wyjaśnić.

i.         Stworzył pojęcie czynności. W ujęciu Meada doświadczenie wewnętrzne okazuje się częścią szerszej całości, a mianowicie czynności, której inna „fazą” jest widzialna „czynność zewnętrzna”.

j.         Oponował przeciwko mechanistycznemu modelowi interakcji między jednostkami. Człowiek nie jest po prostu biernym odbiorcą bodźców, lecz dokonuje ich selekcji i interpretacji; odnosząc je do swoich wcześniejszych doświadczeń, wybiera jedną z możliwych odpowiedzi. Każdy organizm nie tylko odbiera bodźce, ale także ich szuka.

k.        Mead koncentrował uwagę na aktywności podmiotu.

l.         Mead odrzucił ideę danego jednostce świata społecznego tak samo, jak odrzucił ideę danych jej cech psychicznych.

m.      Był przekonany, że nauka ma zawsze do czynienia z procesami, nigdy zaś ze stanami. Wszystko jest nieustannym stawaniem się. Fascynacja ideą ewolucji Darwina i filozofią Hegla.

 GESTY A SYMBOLE ZNACZĄCE

• Najprostsza kooperacja organizmów ma podłoże czysto biologiczne.

• Ludzkie społeczeństwo jest w pewnym sensie tylko przedłużeniem i rozgałęzieniem prostych i

podstawowych socjo-fizjologicznych stosunków.

• Gestem był dla Meada każdy ruch organizmu wywołujący reakcje przystosowawczą ze strony

innego organizmu. Reakcja ta ma charakter „instynktowny” to znaczy spontaniczny, niewyrozumowany, nieświadomy - tak samo jak wywołujące ją zachowanie się.

• Gest jest robiony bez zamiaru wywołania określonej reakcji: organizm nie ma świadomości jego

znaczenia. Zaczyna być świadomy znaczenia swego gestu od chwili, gdy reakcja drugiej osoby staje się przewidywalna.

• Na tym poziomie zaczynamy mieć do czynienia ze znaczącym symbolem - językiem. Pojawienie

się interakcji symbolicznej to powstanie stosunków społecznych.

• Przejście od gestu do symbolu, od stosunków społecznych mających czysto biologiczne podłoże

do stosunków społecznych opartych na komunikacji symbolicznej było głównym tematem myśli społecznej Meada.

• Uważał on to przejście za proces mający cztery wymiary:

• Kształtowanie się języka, dzięki któremu znaczenia są nie tylko uświadamiane sobie przez

uczestników działania społecznego, ale i komunikowanie. W rezultacie między ludźmi zostaje ustanowiona wspólnota.

2. Powstanie myślenia abstrakcyjnego, umysłu, wchodzenia we wszechświat rozmowy. Gest jest

partykularny, symbol - mniej lub bardziej uniwersalny. Narodziny języka są tożsame z narodzinami rozumu.

3. Stawanie się działającego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, osiąganie przez niego

zdolności reagowania na własne bodźce, „rozmawiania” z samym sobą, interpretowania własnych czynności, refleksji.

4. Kształtowanie się instytucji społecznych.

KONCEPJA JAŹNI

• Teoria działalności świadomej.

• Człowieka można określić jako organizm posiadający jaźń, czyli organizm zdolny percypować

sam sobie, mający określone poglądy na swój temat, świadomie regulujący swe postępowanie za pomocą refleksji, to jest dialogu z samym sobą prowadzącego do zmiany postaw.

• Człowiek jest organizmem zdolnym do internalizacji działania społecznego.

• Człowiek sam odpowiada na własny bodziec tak, jak gdyby odpowiadaliby inni, gdyby dana

postawa była uzewnętrzniona.

• Jaźń ma genezę społeczną, tym, co ją konstytuuje jest dialog.

• Wszelkie myślenie jest wewnętrzną konwersacją, toteż, aby nauczyć się rozmawiać z samym sobą

- trzeba najpierw rozmawiać z innymi.

• Dopiero wtedy, gdy dialog się zaczął może ulec internalizacji.

• W doświadczeniu jednostce dani są najpierw inni ludzie i w pewnym sensie dopiero od nich

dowiaduje się o swoim istnieniu.

• Jednostka staje się dla siebie obiektem przyjmując w stosunku do siebie postawy innych

jednostek w stosunku do niej w obrębie środowiska społecznego. Problem, który zajmuje Meada: wykształcenie przez jednostkę zdolności do samodzielnej oceny własnego postępowania.

• Jednostka wobec samej siebie występuje w roli innych ludzi. Zastanawia się, co by powiedzieli o

jej zachowaniu się, zadaje sobie pytanie, jaka była by ich reakcja i umie sobie tę rekcje wyobrazić.

Mead określa to zjawisko jako przyjmowanie ról.

• Mead wyróżnił dwie fazy rozwoju jaźni:

- Faza zabawy - gra się role konkretnych osób - mamy, taty, naśladując ich postępowanie.

- Faza gry - postępuje się zgodnie z ogólnymi regułami, dostosowując swe zachowania do zespołu jako całości. W fazie gry następuje generalizacja postaw innych ludzi; pojawia się uogólniony inny.

• ME - aspekt kolektywistyczny. ME to jednostka konwencjonalna, kierująca się nawykami.

Musi ona mieć te nawyki, te same reakcje, co wszyscy, bo bez tego nie mogłaby być członkiem zbiorowości.

• I - aspekt  indywidualistyczny. Ale jednostka reaguje stale na taka zorganizowaną zbiorowość

przez samoekspresję. Wchodzące tu w grę postawy są wzięte od grupy, ale jednostka, w której zostają zorganizowane, może dać im wyraz, który przedtem nie miał miejsca.

• I to odpowiedź organizmu na postawy innych, ME to zorganizowany zespół postaw innych

ludzi przyjętych przez daną jednostkę.

• Jaźń jednostki jest to nieustanny proces interakcji pomiędzy I i me. Odpowiednik wzajemnego

oddziaływania organizmu i środowiska.

• Jednostka kształtuje się pod wpływem grupy, ale pozostaje swego rodzaju monadą, czymś

wyjątkowym i jedynym.

SPOŁECZEŃSWO 

• Socjologia oparta na założeniach Meada musiałaby być:

• Socjologią humanistyczną, dlatego, że nie istnieje według niego żadna rzeczywistość społeczna, która nie byłaby korelatem świadomej działalności podmiotów ludzkich;

• Socjologią interakcjonistyczną, dlatego, że byty zwane jednostkami i społeczeństwem nie istnieją poza procesem interakcji.

• Socjologią indeterministyczną, dlatego, że jednostki ludzkie uczestniczące w interakcji mają znaczna autonomię i są zdolne do twórczości.

• Główne kategorie socjologii Meada to kontrola, instytucja, komunikowanie się i przedmioty

społeczne.

• Mead mówił o trzech rodzajach kontroli:

• Kontroli jednostki nad samym sobą, własnym postępowaniem. Samoświadomość jest

nieustanną samokrytyką, a rozwój jaźni jest jednocześnie rozwojem świadomego konformizmu. Rozwój jaźni jednostek powadzi do zacieśnienia więzi ze wspólnotą.

2. Zdolność społeczeństwa do kierowania własnym rozwojem: inteligencja ludzka ma

nieograniczoną możliwość rozwiązywania problemów, jakie stają przed ludzkością. Właśnie problemy, kryzysy, trudności są siłą napędową postępu.

3. Kontrola nad środowiskiem przyrodniczym.

• Terminu społeczeństwo Mead używał zawsze wtedy, gdy miał na myśli wzajemne na siebie

oddziaływanie jednostek.

• Granice społeczeństwa są wyznaczone przez granice komunikowania się, a tym samym

przybieraniem ról jednostek, które nie należą do naszego najbliższego otoczenia.

• Czynnikiem cementującym istnienie społeczeństwa jest istnienie przedmiotów społecznych.

Przedmioty nie istnieją same przez się, lecz tylko w związku z doświadczającymi ich organizmami.

• Społeczeństwo Meada to nie jest zastana struktura, ale stawianie przez ludzi czoła

warunkom ich życia.

• Społeczeństwo ujmuje się nie jako system, lecz jako olbrzymia liczbę połączonych ze sobą

działań podejmowanych po to by służyć celom uczestników, a nie potrzebom systemu.

FLORIAN ZNANIECKI

• Sławę przyniósł mu „Chłop polski w Europie i Ameryce”, w którym zajął się badaniami nad

polskim wychodźstwem. Mimo empirycznego charakteru tej pracy pozostał teoretykiem.

• Nie był funkcjonalistą, choć jego pojęcie systemu społecznego miało wiele cech wspólnych.

• Jego system socjologiczny jest uważany za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii

czynności.

• Założenia teorii czynności:
  - działania społeczne ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) oraz z ich świadomości innych ludzi i sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów)
  - jako podmioty ludzie działają, aby urzeczywistnić swe intencje, cele, zamiary czy zamysły,- używają oni odpowiednich środków, technik, procedur, metod i narzędzi
  - przebieg ich działalności jest ograniczony przez niepodlegające modyfikacji warunki czy okoliczności
  - korzystając ze swojej woli bądź rozumu, dokonują oni wyboru, szacunku i oceny tego, co zrobią, robią i robili
  - wszelkie badanie stosunków społecznych wymaga zastosowania subiektywnych technik badawczych, takich jak Verstehen, imaginacyjna czy też empatyczna rekonstrukcja lub doświadczenie zastępcze

• Znaniecki czerpał z niemieckich(doktryny historyczne i formalistyczne) i amerykańskich

(pragmatyzm, psychologia społeczna Thomasa) koncepcji socjologii humanistycznej, ale jego nauka nie była ich prostą kontynuacją. W rezultacie stworzył system teoretyczny, który można nazwać „kulturalizmem”.




ŚWIAT DOŚWIADCZENIA JAKO ŚWIAT WARTOŚCI

• Filozoficzne zainteresowania Znanieckiego miały znaczący wpływ na jego socjologię:
  - człowiek i społeczeństwo mają wspólne cechy, są tworem historycznym, mają określone, różnorodne i zmienne potrzeby oraz wierzenia lub instytucje.
  - trwałość zainteresowań Znanieckiego i jego najważniejszych opcji teoretycznych.
  - Znaniecki nigdy nie porzucił całkowicie filozofii

• Znaniecki uważał, że różnicą oddzielającą te dwie nauki było to, że filozofia wartościuje a

socjologia nie.

• Uważał, że źródłem światopoglądowej rewolucji będzie postęp filozoficznej refleksji o kulturze

KULTURALIZM

• Punktem wyjścia jego filozofii był problem twórczości - świat nie jest czymś gotowym i

skończonym, ciągle dokonują się procesy stawania się.

• Problem twórczości można tylko rozwiązać, gdy między czystą przedmiotowością i czystą

podmiotowością nie ustanowi się sfery pośredniej - wartości.

• Wartość - to, co bywa oceniane dodatnio lub ujemnie względem czego podmiot zajmuje

stanowisko, przyjmuje lub odrzuca. Nie istnieją obok rzeczy ani też nie są do nich dodatkiem, gdyż przysługuje im bezwzględna pierwotność.

• Przyroda jest dana człowiekowi pod postacią wartości. Jej doświadczanie nie jest

doświadczeniem bezpośrednim, albowiem doświadczamy, mając już za sobą doświadczenia wcześniejsze, a nadto nie możemy doświadczać świata całkiem bezrefleksyjnie: tylko refleksja dokonuje jego artykulacji, wiążąc treści doświadczane z innymi. Dopiero w tym powiązaniu przedmioty doświadczenia zaczynają dla nas istnieć realnie. Liczba tych powiązań jest nieograniczona nie ma jednej istoty rzeczy, jest wiele systemów, z których każdy może działać racjonalnie.

• Historyczność wartości: zmieniają się w czasie, zawierają „sugestię” określonych powiązań, w

jakich występowały w przeszłości. Człowiek jako działający, poznający i doświadczający podmiot jest zależny od przeszłości kulturalnej. Zależność ta ciągle rośnie i dzisiaj jest on niezdolny do poznawania i postrzegania świata inaczej niż przez pryzmat kultury.

• Pole wynalazczości ludzkiej jest rozległe, ale to, co człowiek robi, zależy od tego, co robili jego

poprzednicy i co on sam robił wcześniej. To, co zostaje wynalezione rozpoczyna swą historyczną egzystencje. Jeśli nawet nie aktualizuje się w danej chwili w czyimś doświadczeniu , zachowuje trwałą zdolność do aktualizacji. Powstaje transaktualna sfera kultury, w której znaczenia ulegają swego rodzaju obiektywizacji.

• Świat nie jest w pełni skoncentrowany wokół indywiduum, ani nie bytuje on niezależnie od

indywidualnego doświadczenia, nie jest więc ani subiektywnością czystą, ani obiektywnością zupełną.

• Odrzucał socjologię naturalistyczną

POJĘCIE SYSTEMU (UKŁADU) ORGANICZNEGO

• Przedmiot uzyskuje pełną realność dopiero poprzez swe powiązanie z innymi przedmiotami.

Poza tymi powiązaniami nie może być przedmiotem badania naukowego.

• Systemy kulturowe pozostają w stałych związkach ze środowiskiem, a także powiększają się w

czasie swego trwania o nowe elementy - nie są systemami zamkniętymi a jedynie ograniczonymi.

• System - wszelki swoisty układ poszczególnych współzależnych części składowych, który ma

swój własny ład wewnętrzny.

• Względna ważność właściwości przedmiotu, podobnie jak względna jego realność, daje się

empirycznie określić tylko w odniesieniu do ludzkiego doświadczenia i działalności (systemy nie mogą być ujęte jako istniejące obiektywnie, ani jako ustanawiane arbitralnie przez badacza).

• Konsekwencje zasady wyodrębniania systemów „zamkniętych”, bądź „ograniczonych”:
  - przesadna rola klasyfikacji i taksonomii (praktyka tworzenia systemów klasyfikacyjnych)
  - tłumaczy krytyczny stosunek do próby syntetycznego ujęcia społeczeństwa i procesu historycznego

• Społeczeństwo wg Znanieckiego nie jest systemem!!!

SOCJOLOGICZNE ASPIRACJE ZNANIECKIEGO

• Wykazywał niespójność socjologii - rozdział między empirią a teorią.

• Pisał o istnieniu w socjologii „dwóch szkół” - „spekulatywnej” i „empirycznej” - z których

„pierwsza umiera stopniowo z wycieńczenia, druga zaś jest tak przejedzona surowym materiałem, że poważnie cierpi na niestrawność.”

• Drogą wyjścia z kryzysu jest dyskusja o sprawach fundamentalnych.

• Drogą, która mogłaby połączyć empiryzm z teoretyzowaniem jest jego koncepcja systemów

ograniczonych. Pierwszym krokiem na niej było odróżnienie systemów kulturowych od przyrodniczych; drugim - rozróżnienie odmiennych rodzajów systemów społecznych; trzecim - zanalizowanie osobliwości każdego z nich.


SYSTEMY PRZYRODNICZE A SYSTEMY KULTUROWE: KONCEPCJA WSPÓŁCZYNNIKA HUMANISTYCZNEGO

• Rzeczywistość społeczna może być ujęta jedynie ze współczynnikiem humanistycznym - bez

niego po prostu nie istnieje.

• Współczynnik humanistyczny - właściwością świata kultury jest to, iż jest on zawsze czyjś, że

jest tak obiektywnie, jak jest w doświadczeniu i działaniu ludzi.

• Rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi i każde

zjawisko społeczne musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie i jak ich doświadczają w swych działaniach.

• Sens koncepcji współczynnika humanistycznego:
  - reinterpretacja tych zjawisk, którymi zajmowała się socjologia naturalistyczna, nie zdając sobie sprawy z ich właściwego charakteru
  - próba zmiany tradycyjnego zakresu zainteresowań socjologicznych (nowy punkt widzenia na te same sprawy oraz modyfikacja pojęcia danych doświadczenia, z jakich nauka ma prawo korzystać bez popadania w naturalistyczne lub idealistyczne błędy)

• Koncepcja ta jest antysubiektywistyczna - fakty kulturowe nie są sprowadzalne ani do

obiektywnej rzeczywistości przyrodniczej, ani do subiektywnych zjawisk psychologicznych.

• Systemy kulturowe istnieją realnie nawet wówczas, gdy aktualnie nikt ich sobie nie uświadamia.

Tym bardziej nie jest konieczne, aby każda wartość wchodząca w skład kultury jakiejś grupy należała do zakresu doświadczenia wszystkich jej poszczególnych członków; wystarczy, aby należała do niego potencjalnie.

• Wartość jest nie mniej obiektywna niż rzecz, w tym sensie, że doświadczenie znaczenia,

podobnie jak doświadczenie treści, może być bez końca powtarzane przez nieograniczoną liczbę ludzi i tym samym „sprawdzane”.

• Znaniecki wykluczał wszelkie „wczuwanie się” - antypsychologizm.

SOCJOLOGIA WŚRÓD NAUK O KULTURZE

• Znaniecki uważał socjologię za naukę historyczną, naukę o kulturze, ale nie za naukę

podstawową.

• Poszczególne systemy kulturowe (technika, religia, nauka, prawo itd.) nie zawdzięczają swych

cech zasadniczych i swego wewnętrznego układu temu, że zostały wytworzone w pewnych społeczeństwach i że są nadal przez te społeczeństwa utrzymywane, lecz temu, że składające je elementy są powiązane w pewien względnie stały sposób.

• Zadanie socjologa: pokazać, że istnienie systemów kulturowych zależy od uporządkowanej

interakcji społecznej, związki miedzy nimi są powiązaniami poprzez stosunki społeczne a integracja kulturowa zależy od społecznej organizacji.

• Systemy kulturowe różnią się od siebie w związku z czym autonomię powinny mieć też nauki je

badające. Socjologia może wyjaśnić w religii nie więcej niż religioznawstwo w systemach społecznych (subdyscypliny są źle pomyślane) Simmlowski postulat socjologii niezależnej i specjalnej.

• Socjologia powinna badać system społeczny, czyli część systemu kulturowego:
  - życie kulturowe zbiorowości jest zbyt bogate, aby stworzyć o nim ogólną naukę
  - rzeczywistość kulturowa nie da się ująć jako jedna całość; nie należy wyolbrzymiać powiązań między systemami kulturowymi, gdyż zawsze cechuje je pewna niezależność
  - jedność kultury wytwarza się jedynie na poziomie doświadczenia i działalności jednostek uczestniczących jednocześnie w wielu systemach kulturowych. Jako taka jest ona podzielona na różne, niesprowadzalne do siebie porządki zjawisk.

SOCJOLOGIA JAKO NAUKA O SYSTEMACH WARTOŚCI I CZYNNOŚCI SPOŁECZNYCH

• Socjologia to nauka o kulturze, która „zajmuje się ściśle i wyłącznie wartościami i

czynnościami w swoistym znaczeniu tego słowa. Wartością społeczną zaś jest człowiek, osobnik lub zrzeszenie, rozpatrywany jako przedmiot działania ludzkiego, czynnościami społecznymi są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi, osobników, lub zrzeszenia”.

• Socjologia jako nauka o kulturze zajmuje się:
  - badaniem doświadczenia i działalności podmiotów świadomych
  - badaniem doświadczenia i działalnością, której przedmiotem są inne podmioty świadome

• W związku z tym przedmiot działalności podmiotów świadomych sam staje się z kolei podmiotem

zdolnym do świadomej odpowiedzi na otrzymany bodziec.

• Socjologia jest nauką o społecznej interakcji pomiędzy jednostkami, pomiędzy jednostkami i

grupami oraz pomiędzy grupami. Zdecydowanie odrzucił koncepcję socjologii jako nauki o społeczeństwie.

• Znaniecki podzielił socjologię na cztery działy odpowiadające czterem klasom „dynamicznych

układów społecznych”, które różnią się od siebie sposobem połączenia wartości i czynności:
- teoria czynności (działań) społecznych
- teoria stosunków społecznych
- teoria osobników (osób, indywiduów) społecznych
- teoria grup społecznych

• Podstawą całej konstrukcji jest teoria czynności. Czynności społeczne są najprostszym rodzajem

faktów społecznych; stanowią podłoże obyczajów i praw, ról osobistych i organizacji grupowej; z nich składa się bardziej złożona rzeczywistość społeczna. Ich badanie poprzedza i warunkuje inne badania socjologiczne. Nie da się zredukować bardziej złożonych układów społecznych do czynności społecznych.

• Układów bardziej złożonych niepodobna sprowadzić do mniej złożonych, bo każdy wyższy

układ jest czymś więcej niż kombinacją układów niższych, zawiera w sobie treści i znaczenia, formy i funkcje, których w układach mniej złożonych nie znajdujemy. Ludzie i zbiorowości dodają do każdego wyższego układu coś, czego w niższych układach nie było.

• Najprostszym z „bardziej złożonych” układów są stosunki społeczne, czyli systemy funkcjonalnie

współzależnych czynności społecznych wykonywanych przez dwie jednostki wzajemnie na siebie oddziałujące.

• Stosunek społeczny nie jest wyłącznie sumą czynności dwóch jednostek. Badać należy też

bardziej lub mniej długotrwałe sekwencje społecznych akcji i reakcji zachodzących między tymi dwiema jednostkami. Stosunek społeczny nie jest jednak tylko długotrwałą sekwencją akcji i reakcji, lecz jest sekwencją aksjonormatywnie uporządkowaną - chodzi zawsze o nadindywidualny obiektywny układ. By zaistniał stosunek społeczny musi zaistnieć obowiązek uznawany przez partnerów.

• Osoby społeczne = role społeczne. Ani w czynności społecznej, ani w stosunku społecznym nie

objawia się podmiot w całym swoim bogactwie, lecz tylko jakaś część jego indywidualności. Podmiot jest w życiu społecznym wszechobecny, ale jako taki pozostaje empirycznie nieuchwytny. Możliwe są tylko teorie pewnych stron, czy pewnych części osobowości. Opisem tych stron zajmuje się teoria roli (używana przez Meada, Cooleya i Parka).

• Rola społeczna: system normatywnych stosunków między jednostką a częścią jej środowiska

społecznego. Wyznacza tę część środowiska, krąg społeczny, z którym jednostka ma być związana. Warunkuje jej „jaźń społeczna” (obraz tego, czym winna być dla innych i dla siebie w danej roli jako istota cielesna i psychiczna); ustanawia jej „stan socjalny”, czyli zespół obowiązków, których wykonywania dany krąg może się od niej domagać. Role odgrywane przez różne jednostki w pewnej zbiorowości zazębiają się o siebie; zależność innych ról od danej roli stanowi o jej znaczeniu społecznym.

• Skoro w ciągu swego życia jednostka gra wiele ról społecznych, z których każda warunkuje to, co

inne jednostki robią w stosunku do niej i co ona sama będzie robić w jakichś późniejszych rolach, można powiedzieć, że z socjologicznego punktu widzenia cała osobowość jednostki jest dynamiczną, historyczną syntezą wszystkich jej ról społecznych. Społeczna osobowość jednostki nie jest tożsama z jej osobowością kulturową, na którą obok osobowości społecznej składają się osobowość techniczna, estetyczna itp.

• Znaniecki zajmuje się osobowością społeczną jako syntezą ról

• Podobieństwo do behawiorystów - protestował przeciw rozpatrywaniu jednostki jako biernego

odbiorcy środowiskowych wpływów.

• Najbardziej skomplikowanym układem społecznym są grupy społeczne. Socjologia to nie nauka o

grupach społecznych. Zjawiska społeczne są dużo szersze. Grupa jest swoistą rzeczywistością społeczną, w której pojawiają się zjawiska nieznane mniej złożonym układom społecznym, a w szczególności swego rodzaju świadomość zbiorowa.

• Cechy grupy społecznej:
  - świadomość odrębności - cecha konstytutywna
  - brak wyłączności - jednostka uczestniczy jednocześnie w wielu grupach

• Rodzaje grup:
  - pierwotne
  - genetyczne
  - terytorialne
  - religijne
  - jednorodne
  - kulturowe

• Znaniecki nie zajął się grupami społecznymi tak systematycznie jak czynnościami i rolami.

Wg Znanieckiego z punktu widzenia socjologa-empiryka nie ma społeczeństwa. Są tylko rozmaite grupy społeczne, w różny sposób krzyżujące się, współistniejące, połączone między sobą, do których należą jednostki jako członkowie, powiązani istotnie między sobą mniej lub więcej ściśle, lecz nie tak, jak elementy w obejmującej je całości, tylko w sposób zupełnie swoisty, przez wspólne doświadczenia i działania.

• Cztery typy „społeczeństw”:
  - przedpiśmienne społeczeństwo plemienne
  - społeczeństwo polityczne (państwo)
  - społeczeństwo kościelne
  - społeczeństwo o kulturze narodowej
  - społeczeństwo światowe (powstanie w przyszłości)

• Dopuszczał traktowanie społeczeństw jako swoistego rodzaju systemów społecznych, w których

występuje znaczny stopień integracji społecznej swoistych ról społecznych oraz swoistych grup społecznych bądź stowarzyszeń.


SOCJOLOGIA JAKO NAUKA NOMOETYCZNA

• Są dwa punkty widzenia: rzeczywistość kulturowa jest albo królestwem twórczości i nie

podlega prawom, bądź na przekór humanizmowi badać ją tak jak bada się fakty przyrodnicze, czyli przyjmując, że podlega niezmiennym prawom.

• Znaniecki odrzucił tezę o zasadniczej różnicy metody nauk przyrodniczych i nauk o kulturze -

różnią się one raczej przedmiotem niż metodą. Uważał socjologię za naukę nomotetyczną i podawał jako przykład metodologię nauk przyrodniczych. Zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, choć rzeczami one nie są. Możliwe jest to dzięki temu, że socjologia zajmuje się tymi zjawiskami, w których przeważa pierwiastek trwałości i powtarzalności (należy zwracać uwagę nie na wielkie całości historyczne, lecz na części, z których się one składają).

• Zjawiska elementarne to aksjonormatywnie uporządkowane układy (systemy) społeczne.

Trwałe i powtarzalne są też normy kulturowe - w odróżnieniu od działalności jednostek.

• Istnienie norm pozwala na przewidywanie procesów społecznych.

• Socjologia jest analityczną nauką o kulturze zorientowaną na wykrywanie aksjonormatywnego

ładu zjawisk społecznych. Zwrot w stronę historii bądź psychologii przekreśla szanse na wykrywanie praw.

• W realizacji zadań socjologii Znaniecki zalecał indukcję analityczną. Socjologię nazywał nauką

indukcyjną, choć korzystającą pomocniczo z dedukcji i analizy fenomenologicznej.

• Krytykował indukcję enumeracyjną i jej odmianę - statystykę. (przyjmowanie z góry definicji

jakiejś klasy faktów i zbieranie możliwie licznych przykładów dających się zaliczyć do danej klasy).

• Indukcja analityczna (metoda typologiczna, ejdetyczna) - celem jest pomnożenie wiedzy nie

przez gromadzenie masy powierzchownych obserwacji, lecz wyprowadzenie praw z głębokiej analizy eksperymentalnej wyodrębnionych przypadków

• Stosowanie indukcji analitycznej doprowadzi do wykrycia dwóch rodzajów zależności między

zjawiskami społecznymi - strukturalnych i przyczynowych (praw statycznych i dynamicznych).

• Odżegnywał się od formułowania praw historycznych - socjologia nie wyjaśni ewolucji

społecznej, nie podejmie się zadań historyczno genetycznych - nauka jest bezsilna wobec twórczości.


ŹRÓDŁA MATERIAŁU SOCJOLOGICZNEGO

• Połączenie skrajnie antynaturalistycznego określenia przedmiotu socjologii z ideałem nauki

nomotetycznej gotowej korzystać z metodologicznego wzoru przyrodoznawstwa nastręczało poważne trudności praktyczne - jakie są źródła dla socjologa.

• Dużą zasługą Znanieckiego było wprowadzenie do badań socjologicznych metody dokumentów

osobistych (pomagały w uwzględnieniu współczynnika humanistycznego).

• Ważny jest nie tyle wybór określonego rodzaju źródeł, co pogląd na wzajemny stosunek danych

empirycznych i teorii socjologicznej, bez której nie da się tych danych ani poprawnie zinterpretować, ani należycie wykorzystać.

• Przypadek dobrze zaobserwowany jest naukowo ważny jeśli jest reprezentatywny dla całej klasy

przypadków, które nie zostały tak dobrze zaobserwowane, zaś opis jest naukowo wartościowy o tyle, o ile zachowuje swą prawdziwość odnośnie do innych przypadków tej samej klasy. Wartościowy materiał empiryczny nie może być zgromadzony bez teorii.

• Źródła:
  - osobiste doświadczenie socjologa, oryginalne, bądź zastępcze (najważniejsze - nie mylić z introspekcją)
  - obserwacja prowadzona przez socjologa, bezpośrednia, bądź pośrednia
  - osobiste doświadczenie innych ludzi
  - obserwacja prowadzona przez innych ludzi
  - uogólnienia zrobione przez innych ludzi w celach naukowych lub innych

• Socjologa nie interesują przeżycia psychiczne własne lub innych ludzi. Osobiste doświadczenie

socjologa może być przydatne tylko wtedy, kiedy jego opis będzie dokonany w terminach obiektywnych.

• Doświadczenie zastępcze (u Diltheya - rozumienie psychologiczne) - opis doświadczenia

zastępczego powinien być robiony w taki sposób, aby był weryfikowalny zarówno przez doświadczenie oryginalne, jak i obserwację).

• Obserwacja - nie polega tylko na patrzeniu i słuchaniu. Socjolog musi mieć na uwadze nie

poszczególne fakty, lecz ich powiązania w systemy.. Poza kontekstem teorii kultury fakty są tylko chaosem.


SOCJOLOGIA A PRAKTYKA SPOŁECZNA

• Znaniecki podkreślał teoretyczny charakter socjologii. Socjolog nie powinien działać pod presją

praktycznych potrzeb chwili bieżącej - należy unikać związku teorii z normatywną spekulacją. Mimo to socjologia jest najważniejszą ze wszystkich nauk humanistycznych ze względu na niezmierzone możliwości zastosowania jej wyników.

• Zadania socjologii:
  - rozwiązywać problemy związane m.in. z funkcjonowaniem nowoczesnego państwa
  - tworzyć grunt pod nową cywilizację przyszłości (wszechludzką, uduchowioną, zharmonizowaną)
  - ustalać, jak innowacje specjalistów od różnych dziedzin kultury (łącznie z naukami przyrodniczymi i techniką) mogą być zgodne wykorzystane dla dobra ludzkości przez grupy społeczne praktyków - intelektualni przywódcy.





---