15. Umowy konsumenckie.
Umowy konsumenckie to takie, gdzie jedną stroną jest przedsiębiorca (podmiot prowadzący we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową patrz. 43 KC) a drugą konsument (osoba fizyczna, która dokonuje czynności bezpośrednio nie związanej z jej działalnością zawodową lub gospodarczą patrz 221 KC). Posiadają szczególny reżim prawny.
Celem szczególnej regulacji umów konsumenckich jest pełne respektowanie rzeczywistych decyzji konsumenta dobrze poinformowanego o sensie i skutkach zawieranej umowy oraz po jego dojrzałym namyśle a także ochrona życia prywatnego. Dlatego pojawia się tu obowiązek informowania konsumenta o przedmiocie i treści umowy oraz o przedsiębiorcy, ustanowienia ustawowego prawa odstąpienia od umowy oraz szczególny system kontroli treści i zawierania umów kons.
Radwański opisuje 3 instytucje chroniące konsumenta: niedozwolone klauzule umowne (385 KC), umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i umowy zawierane na odległość.
I. Niedozwolone klauzule umowne (385 KC)
1.Są to takie zapisy w umowach, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszający jego interesy.
Regulacja ta odnosi się zarówno do umów zawieranych na podst. wzorca ale też do pozostałych. Stosuje się tylko do niektórych postanowień umowy, wyróżnionych na podstawie 2 kryteriów - treści oraz sposobu ich ustanowienia. KC nie pozwala uznać za klauzule niedozwol. Postanowień określających jednoznacznie główne świadczenia stron oraz uzgodnionych indywid. z konsumentem.
2. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie spoczywa na tym kto się na ten fakt powołuje (385.1 § 4 KC)
3. Przesłanki uznania klauzuli za niedozwoloną.
Przesłanka sprzeczności z dobrymi obyczajami - podobna funkcja i treść jak przesłanka zgodności z zasadami współżycia społecznego, przywoływana w części ogólnej KC. Ocenia się to nie tylko na podstawie treści klauzuli ale również biorąc pod uwagę kontekst (okoliczności zawarcia umowy, inne umowy między danymi podmiotami itd.), wg stanu z chwili zawarcia umowy.
Przesłanka rażącego naruszenia interesów konsumenta - nieusprawiedliwiona dysproporcja na niekorzyść konsumenta, naruszająca jego interes, nie tylko w znaczeniu ekonomicznym ale również innych.
4. Katalog klauzul niedozwolonych (385.3 KC):
a) ograniczające bądź wyłączające odpowiedzialność przedsiębiorcy (385.3 pkt 1-3 i 21)
b) przekazują przedsiębiorcy kontrolę nad postanowieniami umowy i jej wykonaniem (pkt. 3-15, 19-20)
c) kształtują lub umożliwiają przedsiębiorcy kształtowanie niekorzystnie dla konsumenta czas trwania umowy (pkt. 10,14 -15,18)
d) w inny sposób naruszają równowagę kontraktową ( pkt.16-17)
W razie wątpliwości uważa się w/w postanowienia za niedozwolone. Mogą być też uznawane za niedozwolone klauzule innej treści (przez sąd).
5. Skutkiem uznania klauzuli za niedozwoloną jest to, że nie wiąże ona konsumenta - cała reszta umowy uznana jest za zawartą i wywołuje skutki prawne.
6. Kontrola abstrakcyjna wzorców, jest wzmocnieniem incydentalnej kontroli sądowej, przeprowadza ją tylko sąd ochrony konkurencji i konsumentów, który jest wydziałem Sądu Okręgowego w Warszawie.
Powództwo mogą wnieść tylko określone podmioty (patrz. 479 38 KPC). Sąd w wyroku podaje treść postanowień, które uznaje za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania. Co ważne wyrok ma skutek wobec osób trzecich (innych przedsiębiorców) nie tylko wobec stron - rozszerzoną skuteczności wyrok uzyskuje w momencie wpisania danych klauzul niedozwolonych do specjalnego rejestru, który prowadzi Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na podstawie przesyłanych mu odpisów wyroków.
II. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa.
Uregulowano to zagadnienie poza KC w Ustawie z dnia 2.03.2000 o ochronie niektórych prawa konsumentów oraz o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny
(Dz.U. Nr.22, poz 271)
Regulacja ta ma na celu:
a) ochronę życia prywatnego przez agresywnym sposobem oferowania usług i dóbr
b) ochronę konsumenta przed zaskoczeniem go ofertą w sytuacji gdy nie ma przesłanek do podjęci decyzji po dojrzałym namyśle.
c) zapewnia konsumentowi identyfikację przedsiębiorcy działającego poza lokalem.
1. Miejsce zawarcia umowy:
Lokal przedsiębiorstwa - miejsce przeznaczone do obsługiwania publiczności i oznaczone zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej. Jeśli umowa jest zawierana w lokalu to rozumie się, że konsument jest do jej zawarcia przygotowany
Umowa zawierana w lokalu, ale będące efektem odwiedzin przedsiębiorcy w domach („kolokwialnie mówiąc” nachodzeniu przez domokrążców) jest traktowana jako zawierana poza lokalem.
2. Wyłączenia: patrz art.5 ustawy - to samo jest w też książce Radwańskiego „Zobowiązania - część ogólna” s.171.
3. Ustawa nie zakazuje zawierania umów poza lokalem, jedynie wprowadza pewne ograniczenia, nakłada obowiązki na sprzedawcę:
a) okazanie konsumentowi dokumentu potwierdzającego prowadzenie działalności gospodarczej (jeśli jest to reprezentant przedsiębiorcy to dokument - umocowanie, tzw. obowiązek legitymacyjny),
b) przed zawarciem umowy powinien poinformować go na piśmie o prawie odstąpienia od umowy we właściwym terminie dołączając wzór oświadczenia o odstąpieniu od umowy,
c) w razie zawarcia umowy - przedsiębiorca powinien wręczyć konsumentowi jest pisemne potwierdzenie stwierdzający datę, rodzaj, przedmiot świadczenia oraz cenę.
4. Odstąpienie od umowy.
Konsumentowi z mocy prawa, przysługuje prawo odstąpienia bez podania przyczyn. Korzysta z niego poprzez złożenie stosownego oświadczenia sprzedawcy.
Termin - 10 dni, po upływie prawo wygasa.
Bieg rozpoczyna się od momentu zawarcia umowy, chyba że nie został poinformowany wtedy 10 dni od momentu, w którym w jakikolwiek sposób się o swoim prawie dowiedział, ale nie później niż 3 miesiące od wykonania umowy.
Świadczenia zostają zwrócone w stanie niezmienionym (chyba że zmiana była konieczna w ramach zwykłego zarządu) nie później niż 14 dni od odstąpienia.
III. Umowy zawierane na odległość (między nieobecnymi).
1. Strony nie są fizycznie obecne. Sprzedaż taka występuje tylko gdy przedsiębiorca w ten sposób skonstruował działalność np. sprzedaż wysyłkowa (ale nie zamówienie pizzy przez telefon).
2. Nie wszystkie umowy zawierane na odległość są objęte szczególną ochroną, wyłączenia - patrz. Art.16 ust. 1 ustawy oraz ograniczenia 16. ust.2.
3. Przy tego rodzaju umowach powinna wystąpić uprzednia zgoda konsumenta, na posłużenie się określonym środkiem porozumiewania się na odległość, ale jej brak nie prowadzi do nieważności umowy, ale może powodować odpowiedzialność odszkodowawczą przedsiębiorcy oraz ułatwia konsumentowi powoływanie się na błąd.
4. Obowiązek informacji - przedsiębiorca powinien informować najpóźniej w chwili złożenia przez niego propozycji zawarcia umowy o elementach identyfikujących go oraz o przedmiocie umowy - jednoznacznie i zrozumiale oraz w sposób łatwy do odczytania (art.9 ust.2 ustawy). Czyni to środkiem porozumiewania na odległość.
Najpóźniej w momencie rozpoczynania spełniania świadczenia, powinien przedsiębiorca potwierdzić te dane na piśmie, jeśli tego nie zrobi konsumentowi wydłuża się termin na odstąpienie od umowy.
5. Treść umowy.
Postanowienia umowy mogą kształtować prawa konsumenta tylko korzystniej niż to jest powiedziane w ustawie. Postanowienia, które kształtują syt. konsumenta gorzej niż jest uregulowane w ustawie, są bezskuteczne, reszta umowy jest wiążąca.
Umowa powinna nakazywać zapłatę pieniędzy przez konsumenta, przed otrzymaniem świadczenia oraz ustalać miejsce i sposób składania reklamacji. Strony same ustalają termin wykon. umowy, a jeśli nie ustalą to stosuje się ustawową regulację, że przedsiębiorca powinien wykonać umowę najpóźniej w okresie 30 dni od oświadczenia konsumenta o zawarciu umowy.
6. Skutki niewykonania umowy przed przedsiębiorcę.
Przedsiębiorca może odstąpić od umowy jeśli nie może spełnić świadczenia bo przedmiot nie jest dostępny. Powinien w terminie zawitym 30 dni od zawarcia umowy zawiadomić o tym konsumenta i zwrócić mu otrzymaną sumę pieniężną.
Jeśli nie może spełnić zobowiązania z powodu przejściowej niemożliwości spełnienia świadczenia, odpowiada na zasadach ogólnych. Może uchylić się od odpowiedzialności, jeśli spełni świadczenie zastępcze (o tym samych cechach, tej samej cenie itd.), chyba że konsument takiego świadczenia nie przyjmie do czego ma prawo i powinien być o tym zawiadomiony.
7. Jeśli konsument zapłaci kartą płatniczą, która zostanie niewłaściwie wykorzystana, Mozę żądać unieważnienia zapłaty oraz ewentualnego odszkodowania.
8. Odstąpienie od umowy przez konsumenta.
Może odstąpić bez podania przyczyn i bez odstępnego, jak przy umowach poza lokalem przedsiębiorstwa. Termin zawity - 10 dni od dnia wydania rzeczy, a jeśli to umowa o świadczenie usług - od dnia jej zawarcia.
Termin ulega przedłużeniu jeśli przedsiębiorca w ciągu 3 miesięcy nie potwierdzi złożonej przez siebie propozycji zawarcia umowy.
Z odstąpienia nie można skorzystać w kilku przypadkach art. 10 ust. 3 ustawy, chyba że strony w umowie się na to zgodzą.
Świadczenia zostają zwrócone w stanie niezmienionym (chyba że zmiana była konieczna w ramach zwykłego zarządu) nie później niż 14 dni od odstąpienia.
9. Umowy na odległość dotyczące usług finansowych (np. czynności bankowe, umowa kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe).
Rozszerzony obowiązek informacji - dodatkowo przedsiębiorca powinien poinformować o ryzyku związanym z daną usługą finansową oraz o możliwości pozasądowego rozwiązywania sporów wynikłych z umowy. Jeśli czyni się to drogą głosową, nie trzeba wszystkiego opowiadać ale należy poinformować o sposobie uzyskania pełnej informacji. Konsument ma prawo uzyskać na piśmie potwierdzenie tych informacji, przed zawarciem umowy, lub gdy o niemożliwe niezwłocznie po.
Konsument może odstąpić w terminie 14 dni od dnia zawarcia umowy albo od dnia potwierdzenia informacji na piśmie, jeżeli jest to dzień późniejszy.
W przypadku umów ubezpieczeniowych - termin 30 dni od poinformowania konsumenta o zawarciu umowy albo potwierdzenia na piśmie pełnej informacji dla konsumenta jeśli jest to dzień późniejszy.
Jeśli przedsiębiorca niedopełnia obowiązku informacyjnego, konsument może odstąpić od umowy w każdym czasie bez konieczności ponoszenia kosztów.
Skutek - uznanie umowy za niezawartą i zwolnienie ze zobowiązań.
16. Umowy odnoszące się do osób trzecich.
I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (pactum in favorem tertii).
1. Nie występuje w obrocie samodzielnie, jedynie jako dodatek, albo zastrzeżenie modyfikujące w innej umowie lub stosunek obligacyjny wynikający z innego zdarzenia.
Przykład z książki: A jest winien C 1000 zł - bo ten mu pożyczył pieniądze. Następnie A sprzedaje B jakiś przedmiot za 1000 zł i zastrzega, żeby należność przelał na konto C. W ten sposób B umarzy swoje zobowiązanie wobec A a jednocześnie wygasa dług A wobec C.
A - dłużnik C, wierzyciel B - tzw. zastrzegający
B - przyrzekający
C - osoba trzecia
Są tu łącznie trzy stosunki prawne:
stosunek waluty (A - C) - treść tego stosunku ma wpływ na ocenę prawidłowości czy przysporzenie na rzecz osoby C jest prawidłowe. Jeśli jest nieprawidłowe, osoba A może żądać zwrotu świadczenia jeśli w świetle stosunku waluty było ono nienależne.
stosunek pokrycia (B - A) - jest to umowa lub inne zdarzenie prawne uzupełnione o zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej, jest to causa dla zobowiązania B.
stosunek zapłaty (B - C) - wykonanie zobowiązania - patrz „b” do rąk osoby trzeciej.
2. Skutki.
393 KC, osoba trzecia nabywa zastrzeżone na jej korzyść prawo wprost z umowy, ale że nie można mu wciskać na siłę - osoba trzecie musi oświadczyć, że przyjmuje świadczenie.
Osoba trzecia może domagać się spełnienia świadczenia przez przyrzekającego - przysługują mu wszystkie zarzuty.
Osoba zastrzegającego traci wszelkie uprawnienia względem osoby przyrzekającego, nie może żądać spełnienia świadczenia dla siebie.
II. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią.
391 KC, jest to rodzaj umowy gwarancyjnej.
1.Jeśli w umowie zastrzeżono, że dana osoba trzecia zachowa się w określony sposób, to nie wynikają z tego dla niej żadne skutki prawne, a jedynie dla osób które zawarły tą umowę.
Gwarant (przyrzekający) udziela drugiej stronie (beneficjentowi) gwarancji, że osoba trzecia zaciągnie dane zobowiązanie albo spełni określone świadczenie. Może to być rozumiane dwojako:
- że przyrzekający podejmie starania by osoba trzecia wykonała co przyrzekł
- lub że przyjmuje on gwarancję, że to się stanie.
Takie postanowienie umowne obliguje tylko przyrzekającego wobec beneficjenta gwarancji.
2. Odpowiedzialność gwaranta.
Zależy co obejmuje gwarancja - jeśli tylko zaciągnięcie zobowiązania przez osobę trzecią, to odpowiada jedynie w ramach negatywnego interesu umownego beneficjenta.
Jeśli natomiast zagwarantował, że osoba trzecia spełni jakieś świadczenie: musi naprawić szkodę, ale może się od tego uwolnić spełniając świadczenie samemu, chyba że to wbrew umowie, lub właściwości świadczenia.
III. Umowa o zwolnieniu dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia.
392 KC
Po jednej stronie umowy występuje tu osoba, która jest dłużnikiem z tytułu jakiegoś zobowiązania a po drugiej osoba, która nie uczestniczy w tym zobowiązaniu dlatego nazywana jest osobą trzecią.
Również jest to umowa gwarancyjna, bo osoba trzecie gwarantuje dłużnikowi, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia, i ponosi za to odpowiedzialność odszkodowawczą. Dłużnik jednak nie może żądać od osoby trzeciej by pokryła jego dług.
W praktyce wygląda to tak, że często osoba trzecie wchodzi w uprawnienia zaspokojonego przez siebie wierzyciela - czyli następuje konwersja długu chyba, że strony postanowią inaczej, albo niedochowano pisemnej formy dla zgody dłużnika.
Osoba trzecie ponosi odpowiedzialność, za wszelką szkodę na majątku dłużnika jaką poniósł w wyniku niezapobieżeniu przez osobę trzecią domagania się spełnienia świadczenia przez wierzyciela.
17. Dodatkowe zastrzeżenia umowne.
I. Zadatek (394 KC).
1. Suma pieniężna lub rzecz daną przy zawarciu umowy (jako zaliczka na poczet przyszłych świadczeń, kaucja zabezpieczająca wierzytelność itp.).
2. Skutki.
Jeśli dojdzie do niewykonania umowy z przyczyn leżących jedynie po stronie dającego zadatek, druga strona może odstąpić od umowy i zatrzymać zadatek.
Jeśli wierzyciel mimo to może się domagać wykonania umowy.
Jeśli wina leży po stronie wierzyciela, osoba która dała zadatek ma prawo żądać jego dwukrotności.
Jeśli niewykonanie jest bez winy żadnej ze stron lub kiedy strony zgodnie odstąpią od umowy, zobowiązanie zostaje anulowane a zadatek podlega zwrotowi.
Jeśli dłużnik spełni świadczenie, zadatek zalicza się na poczet tego świadczenia.
II. Umowne prawo odstąpienia (395 KC).
Co do zasady nie można rozwiązać umowy, decyzją jednej strony. Złagodzeniem tej reguły jest umowne prawo odstąpienia.
Stosownie do treści zastrzeżenia jedna, albo każda ze stron może odstąpić od umowy, bez podawania przyczyny. W zastrzeżeniu powinien być podany termin na odstąpienie - pod rygorem nieważności.
Jeśliś strona/strony skorzystają z powyższego prawa, umowę uważa się za niezawartą, następuje zwrot świadczeń jeśli jakieś zostały już wymienione.
III. Odstępne (396 KC).
Prawo odstąpienia strony uzależniają od wpłacenia pewnej sumy pieniędzy. Oświadczenie o odstąpieniu jest ważne jeśli nastąpiło jednocześnie z wpłaceniem odstępnego.
Stosuje się przepisy artykułu 395.
IV. Kara umowna (483 KC).
1. Strony ustalają, że naprawienie szkody z tytułu niewykonania/wadliwego wykonania zobowiązania nastąpi przez zapłatę ustalonej sumy pieniężnej. Nie można jednak poprzez zapłatę, bez zgody wierzyciela uwolnić się od wykonania zobowiązania (inaczej niż przy odstępnym). Należy się ona bowiem tylko wtedy gdy dłużnik ponosi winę za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
2. Ochrona dłużnika:
- wierzyciel nie może od dłużnika żądać więcej niż suma kary umownej tytułem odszkodowania, chyba, że strony postanowią inaczej.
- dłużnik może żądać zmniejszenia kary gdy jest rażąco wygórowana lub kiedy świadczenie został częściowo wykonane
Ważne: małość lub brak szkody wierzyciela wpływa na obniżenie kary umownej ale nie oznacza zwolnienia od niej w całości.
3. Przepisy o karze umownej należy stosować również gdy na mocy przepisów szczególnych dłużnik musi wpłacić wierzycielowi karę na niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. To się zdarza, ale rola tzw. kary ustawowej jest bardzo ograniczona.