III 1. Reformy Aleksandra II
Aleksander II (1855-81) - cesarz Rosji, syn Mikołaja I (1825-1855), z dynastii RomanowówPrzekonany, iż tylko głębokie zmiany w strukturze społecznej, gospodarczej i wojskowej kraju mogą przywrócić Rosji mocarstwową pozycję, Aleksander przystąpił do wcielania w życie programu szeroko zakrojonych reform. Zaczął stopniowo odchodzić od konserwatywnej polityki swojego ojca. Zgromadził wokół siebie grono kompetentnych doradców, którym zostawił dużo swobody w działaniu. Prace rozpoczęto od reformy lokalnej administracji. Ogłoszona 11 stycznia 1864 roku tzw. reforma ziemska powoływała do życia lokalne zgromadzenia samorządowe, ziemstwa, które częściowo przejęły na siebie część zadań związanych z lokalną administracją. W skład ziemstwa wchodzili przedstawiciele wszystkich warstw społecznych - szlacheckiej, mieszczańskiej i chłopskiej.
Podjęto również działania zmierzające do zasadniczej zmiany porządku prawnego. Ostatecznie w 1864 roku Aleksander podpisał przygotowaną przez jego doradców 446 już wersję ustawy, która wprowadzała dochodzenie sądowe i oddzielała władze sądownicze od wykonawczych. Była to prawdopodobnie jedna z najbardziej liberalnych reform Aleksandra, prowadzona pod stałym i bezpośrednim nadzorem cara.
Głębokich reform potrzebowała również rosyjska armia. Zasadnicze zmiany wprowadziły ustawy wydane w 1870 i 1874 roku. Nadzór nad dziełem reformy sprawował bliski doradca cara, minister wojny Dymitr Milutin. Zreorganizowano i usprawniono funkcjonowanie Ministerstwa Wojny i Sztabu Generalnego. Wszystkie szkoły wojskowe poddano stałemu nadzorowi ze strony ministerstwa. Pochodzenie społeczne przestało odgrywać główną rolę w procesie awansowania oficerów, a wszystkich żołnierzy objęto programem podstawowej edukacji.
Bez wątpienia jednak najważniejszą z reform wprowadzonych przez Aleksandra n było zniesienie poddaństwa chłopów w 1861 roku. Zdając sobie sprawę, iż w warunkach poddaństwa niemożliwy jest społeczny i gospodarczy rozwój Rosji, Aleksander podjął prace nad reformą stosunków panujących na wsi już w 1856 roku. Ostatecznie ustawa znosząca poddaństwo chłopów i umożliwiająca im wykup uprawianej przez nich ziemi ogłoszona została 19 lutego 1861 roku.
Ustawa nadawała chłopom poddanym wolność osobistą. Odtąd nie mogli oni już być przedmiotem kupna sprzedaży czy darowizny, nie musieli prosić pana o zezwolenie na zawieranie małżeństwa, właścicielom ziemskim nie wolni było ich karać ani przenosić na inne miejsce. Nabierały mocy prawnej umowy zawierane samodzielnie przez chłopów i zobowiązania zaciągane przez nich w stosunku do państwa i osób prywatnych. Chłopki uzyskali możliwość przechodzenia do stanu mieszczańskiego, jeśli okoliczności pozwalały im zająć się handlem lub przemysłem, kształcenia się bądź przechodzenia do innej pracy, nabywania własności ruchomej i nieruchomej.
Dla regulowania spraw związanych z nadziałami ziemi wprowadzono obowiązek sporządzenia dla każdej majętności listów umownych, w których miano określić szczegółowo stosunki między właścicielem ziemskim i chłopem, a więc różne powinności chłopskie, które należało spełniać do momentu podpisania umowy o wykupie nadziału
Mimo przeprowadzenia przez tego cara głębokich reform Aleksandra n nie można określić w żadnym razie mianem liberała. Podobnie jak jego ojciec był autokratą, przekonanym, iż sprawuje rządy na mocy boskiego nadania. Uważał również, iż mieszkańcy Rosji nie są jeszcze przygotowani do tego, aby podlegać władzy konstytucyjnej.
Podobnie jak w przypadku wielu innych "oświeconych despotów" wprowadzone przez Aleksandra II reformy doprowadziły go do zguby. Rozbudziły bowiem społeczne oczekiwania i przyczyniły się do rozwoju ruchu rewolucyjnego.
9 marca 1881 roku Aleksander zginął w zamachu dokonanym przez członków rewolucyjnej organizacji Narodna Wola.