Reformy Aleksandra Wielopolskiego

Carat, nękany szerzącymi się coraz bardziej buntami chłopów w

centralnej

Rosji i na Ukrainie, pragnął uniknąć walki zbrojnej z Polakami. W tej

sytuacji doszło do porozumienia rządu carskiego z czołowym

reprezentantem polskiej arystokracji, margrabią Aleksandrem

Wielopolskim. Królestwu przyznano szereg koncesji. Między innymi

zapowiedziano utworzenie w miejsce Okręgu Naukowego Warszawskiego

niezależnej od Ministerstwa Oświecenia Publicznego w Petersburgu Komisji

Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz ogólną

reformę

szkolnictwa. Na dyrektora komisji powołano Wielkopolskiego.

Wielkopolski, mimo braku poparcia w społeczeństwie, przystąpił

niezwłocznie do zorganizowania nowych władz oświatowych. Pracę

rozpoczął

od usunięcia zajmowanych stanowisk urzędników i nauczycieli

sprowadzonych z Rosji przez Muchanowa. Na apel Wielkopolskiego,

skierowany do zwierzchników szkół, profesorów i nauczycieli o

nadesłanie

do Komisji uwag i wniosków dotyczących reorganizacji szkolnictwa,

nadeszło w krótkim czasie blisko 40 memoriałów.

Przygotowanie projektu ustawy powierzył Wielkopolski wizytatorowi szkół,

Józefowi Korzeniewskiemu, oraz dyrektorowi Instytutu Gospodarstwa

Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie, Stanisławowi Przystańskiemu.

Pierwszy z nich zajął się projektem ustawy dla szkolnictwa

elementarnego, średniego i Szkoły Głównej, drugi- dla szkolnictwa

technicznego i agronomicznego. Do współpracy włączono kilku autorów

celniejszych memoriałów oraz specjalistów różnych dyscyplin naukowych

spośród profesorów Medyko - Chirurgicznej Akademii i gimnazjum

realnego.

Nad całością prac czuwał Wielkopolski. Zakończono je w ciągu dwóch

miesięcy. W ostatnich dniach października 1861r. Wielkopolski

opublikował projekt ustawy szkolnej.

Projekt ustawy szkolnej, po rozpatrzeniu go w Radzie Stanu, został

przesłany do Petersburga wraz z obszernymi uwagami wyższych carskich

urzędników i namiestnika Królestwa. Do szczegółowego zbadania projektu

powołał car specjalny komitet, a ponadto przesłano go do oceny wszystkim

kuratorom okręgów naukowych, rektorom uniwersytetów oraz dyrektorom

gimnazjów. Posunięcia te wskazywały na to, iż nie należało oczekiwać

rychłego zatwierdzenia projektu. W tej sytuacji w styczniu 1862r.

polecił car otworzyć zamknięte szkoły średnie i Medyko -

Chirurgiczną

Akademię, wprowadzając nieznaczne zmiany w ich programie i organizacji.

Wskutek zaostrzającej się sytuacji rewolucyjnej w Królestwie Polskim,

car dnia 20 maja 1862r. zatwierdził Ustawę o wychowaniu publicznym w

Królestwie Polskim. Wprowadzone do szeregu artykułów poprawki nie

zmieniły jej głównych założeń. Wielkopolski mianowany został

naczelnikiem rządu cywilnego.

Ustawa o wychowaniu publicznym w Królestwie Polskim dążyła do rozbudowy

szkolnictwa elementarnego i oparcia go na trwałych podstawach

materialnych. W tym celu zniosła uciążliwą dla chłopów składkę

szkolną,

a koszty utrzymania szkół przerzuciła na dochody publiczne. Dopuszczała

czynniki społeczne do udziału w kierowaniu oświatą elementarną,

tworząc

w miejsce opiekunów dozory szkolne, którym przyznawała szerokie

uprawnienia. Odrzucała zasadę stanowości w wychowaniu, a z nią formalne

przeszkody w dostępie młodzieży do szkół.

Dodanie do szkół elementarnych tzw. klas przygotowawczych stworzyło

pomost między szkołą elementarną a średnią. Programowi nauczania

szkoły

elementarnej nadano charakter ogólnokształcący, opierając na nim

dokształcanie zawodowe. Na szczeblu elementarnym wprowadziła ustawa

oddziały dokształcające, które przygotowały chłopców do pracy w

rolnictwie i rzemiośle, a dziewczęta - w gospodarstwie domowym. Ponadto

przewidywała zakładanie szkół rolniczych, rzemieślniczych i handlowych

oraz szkoły dla majstrów murarskich i ciesielskich.

Szkoły średnie dzieliła Ustawa na pięcioklasowe szkoły powiatowe,

siedmioklasowe gimnazja i ośmioklasowe Liceum w Lublinie. Szkoły

powiatowe dzieliły się na trzy typy: ogólny, specjalny i pedagogiczny.

Program nauczania czterech klas niższych tych szkół pokrywał się

całkowicie z programem gimnazjalnym, dzięki czemu ich absolwenci mogli

bez przeszkód przechodzić do gimnazjum. W klasie piątej w szkołach

powiatowych ogólnych mieli uczniowie uzupełniać nabyte wiadomości tak,

aby stanowiły one pewną całość; w szkołach specjalnych dodane były

przedmioty techniczne, a w pedagogicznych, które miały przygotowywać

kandydatów do zawodu nauczyciela elementarnego, wprowadzono naukę fizyki

i mechaniki, przyrody, technologii, gospodarstwa i ogrodnictwa, higieny

oraz pedagogiki.

Gimnazjom nadawała Ustawa o wychowaniu publicznym kierunek filologiczny.

Ograniczając znacznie zakres przedmiotów matematyczno - przyrodniczych,

wprowadziła do programu nauczania aż pięć języków obcych. W

pierwszych

siedmiu klasach Liceum Lubelskiego miał obowiązywać program przewidziany

dla gimnazjów. W ostatniej, ósmej klasie, dochodziła nauka historii

filozofii, ekonomii politycznej i finansów, matematyka wyższa, główne

zasady architektury i inżynierii oraz gospodarstwo wiejskie. Dla

kandydatów o uzdolnienia artystycznych oraz interesujących się

architekturą miała być utworzona w Warszawie Szkoła Sztuk Pięknych.

Szkolnictwo żeńskie oddawała Ustawa w ręce prywatne. Założone za

czasów

Muchanowa rządowe pensje żeńskie na prowincji zostały zniesione.

Jedynie

w Warszawie miał powstać zreorganizowany Instytut Aleksandryjsko -

Maryjny Wychowania Panien oraz Szkoła Wyższa żeńska Rządowa. Obydwie

te

placówki miały i. in. przygotowywać nauczycielki dla prywatnego

szkolnictwa żeńskiego oraz guwernantki.

Organizację systemu szkolnego zamykały przepisy o szkolnictwie wyższym.

Ustawa o wychowaniu publicznym przewidywała utworzenie Instytutu

Politechnicznego i Rolniczo - Leśnego w Puławach z pięcioma

oddziałami:

mechanicznym, inżynierii cywilnej, chemiczno - górniczym, rolnym i

leśnym; w Warszawie zaś miał być reaktywowaniu uniwersytet pod nazwą

Szkoły Głównej. W jej ramach utworzono cztery wydziały: lekarski, prawa

i administracji, matematyczno - fizyczny, filologiczno - historyczny

oraz seminarium dla kształcenia nauczycieli szkół średnich. Szkole

Głównej, na czele której stać miał rektor i dziekani wydziałów,

przyznano pełne prawa akademickie i szeroką autonomię.

Wkrótce po powrocie Wielkopolskiego z Petersburga do Warszawy

przystąpiono do wcielania w życie nowej ustawy. Wybuch powstania

styczniowego spowodował, iż cała reforma szkolnictwa załamała się.

Walki

zbrojne powstańców z wojskiem carskim, wprowadzenie stanu wojennego, a

wreszcie agitacja polityczna Komitetu Centralnego Narodowego przeciwko

Wielkopolskiemu, jako głównemu rzecznikowi ugody i współpracy z

caratem,

paraliżowały podjęte prace nad reorganizacją oświaty, odsuwając ją

na

margines życia społecznego i politycznego.

Z początkiem października 1862r. rozpoczęto w szkołach średnich

nauczania według nowego programu. Szczegółowe instrukcje do nauczania

poszczególnych przedmiotów miały nadejść później. O nowych

podręcznikach

nie było na razie mowy. W sumie otwarto 12 gimnazjów, Liceum w Lublinie,

11szkół powiatowych ogólnych, 7 specjalnych oraz 5 pedagogicznych. Nie

zdążono otworzyć Szkoły Sztuk Pięknych.

W celu odsunięcia młodzieży od udziału w demonstracjach i w życiu

politycznym zaostrzono pod wpływem Wielkopolskiego dyscyplinę i

zwiększono wymagania ze wszystkich przedmiotów. Każda nieobecność w

szkole, nawet kilkugodzinna, kończyła się drobiazgowym śledztwem. Za

najmniejsze przewinienie natury politycznej usuwano chłopców ze szkoły z

tzw. wilczym biletem.

Centralnym zagadnieniem Ustawy Wielkopolskiego była Szkoła Główna. Na

nią też zwracano najbaczniejszą uwagę. Najwięcej trudności

nastręczał

dobór grona profesorskiego. Mimo znacznych trudności i wielu niepowodzeń

zdołano obsadzić większość katedr profesorami reprezentującymi wysoki

poziom naukowy i moralny.

W listopadzie 1862r. otwarto Szkołę Główną i rozpoczęły się

pierwsze

wykłady. Ponad 700 studentów przystąpiło do studiów. Liczba ich szybko

wzrastała. W roku akademickim 1866/67 uczęszczało na wykłady ponad 1300

studentów. Pochodzili oni z różnych klas społecznych.

Z chwilą wybuchu powstania styczniowego ugodowa polityka klas

posiadających z caratem załamała się. Główny jej przedstawiciel,

Aleksander Wielkopolski, całkowicie skompromitowany, musiał opuścić

kraj. Rozpoczęta przez niego reforma szkolna zamarła po kilku miesiącach

trudnego rozwoju. Głównym powodem niepowodzenia zabiegów Wielkopolskiego

o poprawę oświaty w Królestwie było ich ścisłe związanie, z jednej

strony, z bardzo nieliczną grupą magnatów polskich, którzy starali się

utrzymać jak najdłużej wyzysk feudalny chłopa, z drugiej zaś - z

polityką carską zamierzającą do uniknięcia powstania w Królestwie.

Był

to więc twór, jakkolwiek nie pozbawiony wielu cech postępowych,

rosyjskich i polskich dążeń konserwatywnych, który nie mając prawie

żadnego poparcia w społeczeństwie runął w przepaść wraz ze stojącą

za

nim i spóźnioną koncepcją polityczną.

---