Cisi sprzymierzeńcy reform

14 Maj 2004

Sławomir Cenckiewicz*

(ur.1971 r), historyk, były pracownik naukowy gdańskiego oddziału IPN.

Żonaty, mieszka w Gdańsku.

Wypisy źródłowe z materiałów Służby Bezpieczeństwa o genezie i początkach Vaticanum II

Komunistyczny aparat bezpieczeństwa próbował zgłębić całość procesu przemian
wewnątrzkościelnych. W obszarze zainteresowań polskiej bezpieki znalazły się m.in.
objawienia fatimskie, kongresy apostolstwa świeckich, ekumenizm, reforma Kurii Rzymskiej,
zmiany liturgiczne, nowe spojrzenie na sakramenty (w tym przede wszystkim problem
szerszego orzekania nieważności małżeństwa), seminaria i instytuty rzymskie, masoneria,
działalność zakonów. Sobór Watykański II i jego recepcja.

MIMO UPŁYWU PONAD CZTERDZIESTU LAT OD ROZPOCZĘCIA SOBORU i coraz
większej ilości nowatorskich publikacji naukowych poświęconych metodom walki
totalitarnego aparatu bezpieczeństwa z Kościołem katolickim w drugiej połowie XX wieku
[1], kwestia stosunku komunistów do Vaticanum Secundum i jego reform wciąż pozostaje
słabo rozpoznana [2].
Poza prekursorskimi, choć nie wolnymi od uproszczeń, książkami Józefa Mackiewicza [3]
pozostali autorzy, zwłaszcza ci związani z Kościołem, na ogół zdają się omijać ten problem
"wielkim łukiem". Nieprzypadkowo wspomniany już Mackiewicz w odautorskiej adnotacji
do książki W cieniu krzyża. Kabel Opatrzności pisał przed ponad trzydziestu laty: "Napisałem
tę historię w przeświadczeniu, że nikt poza mną z autorów polskich nie zechce przerwać
milczenia o sprawach, które powinny być wszystkim znane".
Do dziś zdecydowana większość autorów udaje, że problem w ogóle nie istnieje bądź próbuje
go przedstawić tak, jakby za jakąkolwiek wątpliwością czy pytaniem o sensowność i kierunek
reform soborowych stali wrogowieKościoła, w tym rzecz jasna również i komuniści siejący
zamęt w duszach zakłopotanych katolików. Zdarzają się oczywiście chlubne wyjątki. Z
historyków na szczególną uwagę zasługuje Jan Żaryn, który w swojej syntezie dziejów
Kościoła katolickiego w Polsce nie stroni również od "kontrowersji" i pisze o prowadzonych
w czasie Soboru i po jego zakończeniu dezintegracyjnych działaniach bezpieki,
wykorzystującej istniejące różnice poglądów pośród duchowieństwa na temat soborowego
aggiornamento[4]. Warta dostrzeżenia jest również wydana przed paru laty książka Andrzeja
Grajewskiego, który porusza problem zdrady w Kościele katolickim w świecie
komunistycznym [5]. Jednak nawet żaden z wymienionych autorów na dobrą sprawę nie
poruszył kwestii oczekiwań komunistów wobec Soboru oraz związanych z posoborową
recepcją nadziei na wewnętrzną dezintegrację Kościoła katolickiego.

Przejęta w ostatnim czasie przez Instytut Pamięci Narodowej imponująca spuścizna
archiwalna, zwłaszcza po Departamencie I i IV MSW, stwarza dobrą okazję, by porzucić
wszelkie mity na ten temat[6]. Musimy zdać sobie sprawę z tego, że po śmierci Piusa XII
komuniści postrzegali Kościół jako zbiorowość złożoną i niejednolitą, że starali się
analizować sytuację wewnątrzkościelną także przez pryzmat istniejących w nim różnic
doktrynalnych i walk frakcyjnych, że nie interesował ich wyłącznie stosunek tego czy innego
hierarchy do komunizmu, lecz również jego podatność na nowinki modernistyczne,
zaangażowanie ekumeniczne, oczekiwania wobec reformy liturgicznej, stanowisko wobec
narastającej rywalizacji "integrystów" i "progresistów" oraz pionierskich zmian zachodzących

w Kościele holenderskim, francuskim i niemieckim itp. Na ową złożoność sytuacji w
Kościele za pontyfikatu Jana XXIII zwracał uwagę w marcu 1962 r. ówczesny korespondent
Agencji Robotniczej i Polskiego Radia w Rzymie Ignacy Krasicki, który w jednej ze swych
notatek zauważył, że po raz pierwszy w nowożytnej historii Kościoła katolickiego mamy do
czynienia z "przeciwstawnymi tendencjami i nurtami", które są odbiciem "kryzysu kościoła
(tak w oryginale - przyp. S. C.) i jego centrali w obecnym świecie". Jego zdaniem Janowe
aggiornamento byłoby nie do pomyślenia, gdyby nie zmiany zachodzące we współczesnym
swiecie. Krasicki, który rozpatrywał problem na dwóch płaszczyznach – politycznej i
doktrynaln0-ideologicznej – twierdził, że kształt pontyfikatu Jana XXIII i głębokość
zapowiedzianych przez niego reform kościelnych należy postrzegać w kontekście:
"stabilności obozu socjalistycznego”, nieodwracalnosci podziału jałtańskiego, dekolonizacji.
(W tym miejscu Krasicki zwracał uwage na sytuację w Kongu belgijskim, gdzie misje
katolickie były najlepiej zorganizowane i rozwinięte a mimo to w przeciągu zaledwie paru
tygodni "wiekowe dzieło misyjne kościoła (tak w oryginale - przyp, S.C.) runęło a
wychowankowie misji, często księźa-autochtoni poparli sprawę narodowo-wyzwoleńczą"),
radykalizacji postaw społecznych i politycznych (rozwój ruchów lewicowo-
rewindykacyjnych w krajach zachodniej Europy i coraz większe przyzwolenie na współpracę
partii lewicowych i centrowych z komunistami), zmiany strategii politycznej Stanów
Zjednoczonych i większą skłonność Waszyngtonu do zaangażowania w dialog Wschód-
Zachód (Krasicki upatrywał w tym klęskę "krucjatowych koncepcji pacellistów"), problemów
pokoju i wojny (strach Watykanu przed wybuchem konfliktu Wschód-Zachód, zwłaszcza w
czasie tzw. kryzysu berlińskiego 1961 r., kiedy to nawet rozważano rzekomo ewakuację
papieża do Hiszpanii lub Brazylii), coraz większej laicyzacji życia i indyferentyzmu
religijnego, upadku małżeństwa, kryzysu duchowieństwa oraz liberalnych tendencji wśród
teologów [7].

W świetle powyższych rozważań nie powinno nas dziwić, że na odcinku walki z Kościołem
katolickim komunistyczny aparat bezpieczeństwa (nie tylko zresztą PRL-owski) próbował
zgłębić całość procesu przemian wewnątrzkościelnych. Stąd też w obszarze zainteresowań
polskiej bezpieki, wykonującej przecież wytyczne Sowietów, znalazły się m.in.: synody
biskupów, pielgrzymki papieskie, objawienia fatimskie, kongresy apostolstwa świeckich,
ekumenizm ( w tym również kwestia wspólnych modłów katolików i innowierców),
przemówienia papieskie (prowadzono nasłuchy radiowe, kryzys Kościoła i reforma Kurii
Rzymskiej, zmiany liturgiczne, nowe spojrzenie na sakramenty (w tym przede wszystkim na
sakrament małżeństwa - problem szerszego niż dotąd orzekania nieważności małżeństwa),
seminaria i instytuty rzymskie, masoneria, działalność zakonu jezuickiego, dominikańskiego i
franciszkańskiego, Sobór Watykański II i jego recepcja (SB prowadziła w tym celu działania
operacyjne po kryptonimem "Concilio") itd.

Zacznijmy od tego. że w dotychczasowej literaturze przedmiotu nie dostrzega się swego
rodzaju fenomenu, mianowicie konsensusu w kwestii Soboru i jego następstw, jaki przez cały
okres PRL charakteryzował zarówno środowiska polskich prawowiernych katolików (co jest
akurat zrozumiale), jak i "katolickich progresistów" (środowiska "Tygodnika Powszechnego",
"Znaku" i .Więzi"), "antykatolicką dywersję" (Stowarzyszenie PAX. Chrześcijańskie
Stowarzyszenie Społeczne) oraz komunistów (chociażby publicystyka Edwarda J. Fatygi,
Stanisława Markiewicza i Ignacego Krasickiego). Można wręcz zaryzykować stwierdzenie, że
wszystkie wymienione strony "debaty posoborowej" w Polsce (zwłaszcza "progresiści" i
"dywersanci") uzupełniały się w dziele popularyzacji swoiście rozumianej "myśli soborowej".
Służyć temu miały przede wszystkim niezliczone publikacje prasowe i książkowe
propagujące modernistyczną myśl katolicką. Dziś nie wypada pamiętać, że "Znak" wydawał

w przeszłości pionierskie książki ks. Hansa Künga, którego nazywał przecież "klasykiem"
myśli soborowej[8]. Wydaje się, że to. co najbardziej łączyło niechętne sobie środowiska
"Tygodnika Powszechnego" i PAX-u (włącznie z tzw. frondą w postaci grupy Janusza
Zabłockiego), to właśnie fascynacja Soborem (połączona jednocześnie z gwałtowaną nagonką
na posoborowy tradycjonalizm katolicki) i krytyka kościelnej przeszłości. Istoty rzeczy nie
zmienia nawet fakt. iż postawy obu środowisk wypływały na ogół z odmiennej kalkulacji. Dla
"Tygodnika Powszechnego" Sobór oznaczał przede wszystkim (i w dalszym ciągu oznacza)
zerwanie z "modelem teokratycznym", "zrzucenie garbu konstantynizmu", który jakoby
"ciążył" Kościołowi przez kilkanaście ostatnich wieków (określenie Stefana Swieżawskiego),
i wkroczenie Kościoła na ścieżkę "katolicyzmu intelektualnego" (liberalnego)
przeciwstawianego "katolicyzmowi ludowemu" (zacofanemu i integrystycznemu). Dla PAX-
u z kolei - uznanie dla praktykowanej od początku Polski Ludowej koncepcji "zbliżenia
wierzących z niewierzącymi" ("katolików z marksistami") oraz zgody na partycypację
katolików w komunistycznych rządach.

Co ciekawe, również dla polskich komunistów, zwłaszcza tych wyspecjalizowanych w walce
z Kościołem, najpierw śmierć Piusa XII i wkroczenie na tron papieski Jana XXIII, a później
zwołanie Vaticanum II wybór kard. Giovanniego Battisty Montiniego na papieża, były z
jednej strony końcem "Kościoła średniowiecza" i porażką "katolickiego tradycjonalizmu"
(wiązano ją z osobą kard. Alfredo Ottavianiego, który "na szczęście" nie zdołał powstrzymać
papieża od decyzji zwołania Soboru), z drugiej natomiast wskazywały na coraz większe
otwarcie się Stolicy Apostolskiej na "dialog z państwami socjalistycznymi". Zwołanie Soboru
i zainaugurowane przez Jana XXIII reformy tłumaczono w MSW, podobnie jak w kręgach
postępowych katolików, rzekomą utratą wpływów Kościoła w świecie. Tę zbieżność
diagnozy i oczekiwań potwierdza chociażby fragment jednego z opracowań przygotowanych
w MSW na początku 1963 r.; "Po śmierci Piusa XII w Watykanie ukształtowały się
ugrupowania polityczne o różnych tendencjach i zabarwieniach (umownie zwane:
reformatorami i konserwatystami). Kierunki te wyraźnie zarysowały się podczas Konklawe.
(...) Tendencje reformistyczne idą w kierunku odnowy kościoła (tak w oryginale - przyp. S.
C.) i dokonania w nim szeregu reform w celu dostosowania polityki kościoła do aktualnej
sytuacji polityczno-społecznej i przełamania tradycjonalizmu w zarządzaniu kościołem. W
polityce zewnętrznej uwzględniają problem współistnienia oraz umiarkowane poparcie dla
polityki odprężenia i ułożenia form jakiegoś modus vivendi z państwami socjalistycznymi
(...). Tendencje konserwatywne bronią praw i tradycji kurii rzymskiej. Dążą do umocnienia
administracji w kurii i władzy papieża. Nie zgadzają się na dopuszczenie laikatu do rządów
kościołem. W polityce zewnętrznej idą na otwartą walkę kościoła w krajach socjalistycznych,
na wytworzenie atmosfery męczeństwa kościoła w tych krajach i popieranie polityki zimno-
wojennej. Za życia Piusa XII tendencje te miały uznanie i wyciskały swe piętno na polityce
Watykanu. Polityka ta znajdowała poparcie wśród wyższego duchowieństwa USA, Hiszpanii
i NRF. W atmosferze wewnętrznej sprzeczności nastąpił w 1958 r. wybór kard. (Angelo
Giuseppe) Roncalliego na papieża. Wybór jego podyktowany został trudnościami w
rozstrzygnięciu istniejących sprzeczności między częścią kardynałów o poglądach
zachowawczych, a skrzydłem kolegium kardynalskiego domagającego się reform. (...) Jan
XXIII, oceniając dotychczasową politykę Watykanu doszedł do wniosku, że polityka
najbardziej reakcyjnych sił kurii rzymskiej powoduje odchodzenie coraz szerszych warstw
społecznych od kościoła rzymskiego. Zaistniała więc potrzeba dokonania rewizji taktyki
prowadzonej przez kościół w polityce międzynarodowej, jak również rewizji szeregu
tradycyjnych schematów i reguł obowiązujących duchownych i świeckich katolików”[9].

Według komunistów Jan XXIII był papieżem kompromisu pomiędzy zwolennikami linii

Piusa XII a liberałami, dążącymi do reform. To, że rzucone przez "dobrego papieża" hasło
odnowy i aggiornamento zbliżało go do kościelnych liberałów, kazało komunistom wiązać z
jego pontyfikatem pewne, aczkolwiek na razie umiarkowane nadzieje [10]. Zdarzali się
jednak i tacy komuniści - żeby wspomnieć tylko I sekretarza KC KPZS Nikitę Chruszczow -
którzy mówili o nim z najwyższym uznaniem"[11]. Kard. Agostino Casarol który od 1963 r.
brał udział w zakulisowych rozmowach z przywódcami "krajów demokracji ludowej",
przywołał w swym pamiętniku słowa węgierskiego ministra, który tuż przed śmiercią Jana
XXIII powiedział mu; "Kocham tego papieża, gdyż czujemy, że i on nas kocha jako ludzi;
»inni« zaś uważają nas tylko za komunistów!"[12]. W sferze stricte kościelnej,
choć nie wolne od polityki, papież Jan był dla nich przede wszystkim symbolem zachwianią
pozycji "integrystów" (zwanych też ..zelanti") i stopniowego dochodzęnia do głosu
stronnictwa tzw. umiarkowanych ("moderati”). Okres rządów "dobrego papieża" rozpisali
komuniści na cztery podokresy: pierwszy – od konklawe do wiosny 1959 r. charakteryzował
się przewagą kierunku umiarkowanego; drugi - od wiosny 1959 r. do przełomu 1959/1960 to
przewaga nurtu integrystycznego; trzeci - od przełomu lat 1959/1960 do maja 1960 r to czas
wzmożenia wpływów "moderatf i okres tzw. próby sił: czwarty – od maja 1960 r. do końca
pontyfikatu to czas wzmożonej ofensywy "zelanti" i powstrzymywania ich przez "moderati"
[13]. Do decydującego starcia miało więc dojść po zakończeniu "pontyfikatu przejściowego".

"Inkwizytorzy" i "zwolennicy odprężenia"

Zanim zwołano Sobór komuniści byli pewni, że głównym tematem jego obrad będzie - obok
spraw dotyczących "zjednoczenia wszystkich kościołów chrześcijańskich wokół Watykanu",
"unowocześnienia liturgii" oraz "większej autonomii episkopatów i biskupów-ordynariuszy" –
problem stosunku Kościoła katolickiego wobec komunizmu. Pewność, co do takiego
programu Soboru komuniści czerpali zarówno z oficjalnych wypowiedzi hierarchów [14], jak
i informacji zdobytych na drodze agenturalnej oraz wywiadowczej. Część informacji
dotyczyła bezpośrednio pracy Centralnej Komisji Przygotowawczej, na czele której stał
papież Jan XXIII, i Przygotowawczej Komisji ds. Soboru oraz odpowiedzi biskupów na
ankietę rozpisaną przez przewodniczącego komisji kard. Domenico Tardiniego. Zapowiedzią
antykomunistycznego kursu przyszłego Soboru były też liczne wypowiedzi rzymskich
kurialistów, odnotowywane skrzętnie przez PRL-owskie służby. Jeszcze w styczniu 1960 r.
podczas rzymskich modłów w intencji "Kościoła milczenia" prefekt Świętego Oficjum kard.
Alfredo Ottaviani, ku zaniepokojeniu komunistów i kościelnych progresistów, w stanowczych
słowach skrytykował koncepcje współistnienia katolików z komunistami. Według wywiadu
PRL w podobnym duchu mieli się wówczas wypowiadać także kardynałowie Giacomo
Lercaro. Francis Spellman i Richard Cushing. Komunistów przerażał zwłaszcza arcybiskup
Bolonii, kard. Lercaro, który w grudniu 1960 r,, przy okazji życzeń składanych kard.
Stefanowi Wyszyńskiemu, miał powiedzieć, że celem podstawowym przyszłego Soboru
będzie "jak najszybsze zniszczenie komunizmu i nawrócenie komunistów do Boga"[15].
Mając w pamięci słowa kard. Lercaro o tym, że jednym z celów Vaticanum II ma być
"zniszczenie komunizmu", w Moskwie i Warszawie snuto przypuszczenia, iż Sobór
Powszechny uroczyście potępi błąd komunizmu. Powołując się m.in. na wypowiedź bliskiego
współpracownika kard. Giuseppe Sinego i późniejszego periti o. Castellino. asystenta
Włoskiej Akcji Katolickiej, bezpieka sądziła, że w czasie Soboru może dojść do potępienia
komunizmu, napiętnowania polityki wyznaniowej krajów komunistycznych, w tym również
udziału księży w "Ruchu Obrońców Pokoju", PAX-ie i węgierskim "Opus Pacis"'[16].
Antykomunistyczny kurs Vaticanum II miał być efektem "intryg" kardynałów Tardiniego i
Ottavianiego, którzy wedle informacji Departamentu IV MSW mieli powołać specjalną
komisję do spraw sytuacji Kościoła w Europie Środkowo-Wschodniej, której celem miato być

omówienie w czasie Soboru położenia katolików w krajach komunistycznych, jej sekretarzem
został o. Gaussa, sekretarz papieskiej Komisji ds. Rosji, zaś w jej skład weszli rektorzy
emigracyjnych kolegiów papieskich w Rzymie - czechosłowackiego, węgierskiego,
niemieckiego, polskiego, litewskiego i łotewskiego. Koncepcję Tardiniego i Ottavianiego
miał według bezpieki storpedować sam Jan XXIII, który nie chciał dopuścić do obrad
"ubocznego soboru" i stał na stanowisku. że każdy z ojców soborowych ma prawo
wypowiedzieć się w sprawie kierunku polityki Watykanu wobec krajów komunistycznych
[17].

W Warszawie podkreślano, że mimo licznych obaw dotyczących chęci podporządkowania
Kościoła przez marksistów, Jan XXIII jest w stanie przystać na koncepcję "współistnienia"
Kościoła i państwa w warunkach komunistycznych. Zdaniem władz PRL "dobry papież" miał
zwyczajnie ulegać "wzrostowi tendencji odprężeniowych" w świecie. Co ciekawe, w
Warszawie próbowano też kojarzyć skłonność Jana XXIII do politycznej wolty z jego
elastycznością teologiczną i aprobatą dla dialogu międzyreligijnego. Przypominano, że choć
w encyklice Ad Petri cathedram z 1959 r. papież pisał, że raz przyjętych prawd wiary Kościół
zmienić nie może, to jednak "jest wiele punktów, w których pozostawia się teologom
swobodę dyskusji". W MSW obawiano się nawet, że program zjednoczenia chrześcijan Jana
XXIII może trafić w próżnię, jeśli napotka na opór konserwatywnych kurialistów".
Rewizjonistyczne zapędy Jana XXIII i jego otoczenia (komuniści wskazywali szczególnie na
pozytywną rolę sekretarza papieskiego msgr. Lorisa Capovilla, kardynałów Eugene Tisseranta
i Augustina Bea oraz świeżo mianowanego księcia Kościoła Gioyanni Battisty Montiniego)
chciała powstrzymać grupa kurialnych konserwatystów na czele z kard. Ottavianim. "Frakcja"
prefekta Świętego Officjum - do której zaliczano m.in. kardynałów Giacomo Lercaro,
Giuseppe Siriego. Ernesto Ruffiniego, Francisa Spellmana, Richarda Cushinga i Josefa
Mindszentego oraz ojców Wettera, Floridi, Gaussa i Castellino - miała przystąpić do
zorganizowanej akcji, której celem było wywarcie presji na Janie XXIII, aby ten porzucił
mrzonki o możliwości koegzystencji Kościoła i komunizmu. Kard. Ottaviani miał nawet
odbyć serię spotkań politycznych z Francisco Franco, Antonio de Oliveira Salazarem,
Charles'em de Gaullem, w czasie których miał wskazać na rosnące zagrożenia płynące z
propagowanej wówczas koncepcji "współistnienia" "wolnego świata" z komunizmem". W
tym czasie Ottaviani miał również zainspirować prasę katolicką na całym świecie do
zamieszczania artykułów atakujących koncepcję koegzystencji i "polityki odprężenia"
pomiędzy Wschodem i Zachodem. Koordynatorem całej akcji z ramienia "inkwizytora
Ottavianiego" miał zostać jezuita, ojciec Wetter, założyciel Agencji Informacji
Antykomunistycznych [20]". Najbardziej znany artykuł, zatytułowany Podstawowe punkty,
ukazał się na łamach "Osservatore Romano". Anonimowy autor tekstu przypominał, że
"problemy polityczno-społeczne w żadnym razie nie mogą być oddzielone od religii, że
katolik obowiązany jest uznać zwierzchność hierarchii kościelnej nie tylko w sprawach wiary,
lecz również w sprawach politycznych, że dopuszczalność politycznej współpracy z tymi,
którzy nie przyjmują zasad religii, podlega ocenie moralnej i kompetencji wyłącznie
hierarchii kościelnej, a nie poszczególnych wiernych"[21]. Z kolei w sierpniu 1960 r. w Passo
delia Mendola "grupa" kard. Ottavianiego - pod przykrywką Przygotowawczej Komisji ds.
Soboru - miała zorganizować konferencję z udziałem 170 duchownych i świeckich (co
ciekawe przewodził jej kard. Montini), w czasie której przeważały głosy, że jednym z
centralnych zagadnień politycznych Soboru powinno być potępienie komunizmu. Jeden z
referentów, o. Castellino, wysunął propozycję, by Sobór nie tylko potępił ideologię
komunistyczną, lecz również napiętnował jakiekolwiek formy współpracy między katolikami
a komunistami. "Projektowano również - czytamy w opracowaniu bezpieki - wydanie
specjalnego memoriału papieskiego, w którym zostałoby potępione popieranie przez

katolików teorii marksistowskiej i przynależność do partii komunistycznych, jak również
sama współpraca z nimi"[22]. W tym samym czasie przebywający przymusowo na terenie
ambasady amerykańskiej w Budapeszcie kard. Josef Mindszenty przesłał do Watykanu swój
program walki z komunizmem. Propozycje Prymasa Węgier były tożsame z projektami
"grupy" kard. Ottavianiego. W piśmie adresowanym do Jana XXIII Mindszenty stwierdził, że
"dotychczasowe formy walki Kościoła z komunizmem (wykluczenie, klątwa) są dalece
niewystarczające", "Sobór - pisał kardynał - powinien dokładnie skonkretyzować rodzaj
represji wobec członków partii komunistycznych i współdziałających z nimi katolików,
zażądać od katolików krajów socjalistycznych, by nie uznawali konstytucji swoich państw
oraz podjąć uchwałę stwierdzającą, że niepodporządkowanie się komunistycznemu
ustawodawstwu nie jest grzechem (miało to dotyczyć m.in. przysięgi wojskowej - przyp. S.
C.)". W opracowaniu MSW czytamy dalej: "W celu wzmożenia walki z komunizmem we
Wschodniej Europie i Azji. Mindszenty proponował utworzenie w Watykanie nowej
kongregacji, która by kierowała działalnością Kościoła w krajach socjalistycznych i krajach
Azji"[23]. W innym z dokumentów MSW czytamy również, że Prymas Węgier proponował
Stolicy Apostolskiej ustanowienie dnia solidarności katolików całego świata z
prześladowanym Kościołem w krajach komunistycznych [24].

Oficerowie Departamentu IV MSW wskazywali również na niejednolitość "grupy"
Ottavianiego. której część "żegluje" raczej w stronę liberałów. Przywoływano tu na przykład
osobę arcybiskupa Bostonu, kard. Richarda Cushinga, którego z prefektem Świętego Oficjum
łączył jedynie antykomunizm, zaś pozostałe kwestie były przedmiotem sporów. Jako przykład
podawano zaangażowanie ekumeniczne Cushinga, który już w sierpniu 1959 r, tłumaczył
potrzebę podjęcia dialogu międzyreligijnego zwarciem szeregów "wszystkich wierzących w
Boga" (żydów, katolików i protestantów) w celu "zwalczania międzynarodowej konspiracji
komunistycznej" [25]. Zarówno strażnik czystości wiary, kard. Ottaviani, jak i kard, Lercaro
odrzucali tę argumentację. Wspierani w Rzymie m.in. przez generałów zakonu
dominikańskiego i franciszkańskiego oraz opata-prymasa benedyktynów, przypominali o
potrzebie zachowania integralnej doktryny katolickiej, która z chwilą podfęcia dialogu
ekumenicznego, musiałaby zostać zmodyfikowana "osłabiając nieuchronnie jej spoistość".
Swego czasu, na łamach "Osservatore Romano" Kuria Rzymska zdementowała również
krążące pogłoski o rzekomym udziale protestantów i innych innowierców w Soborze. "W
pewnych kołach protestanckich sądzono zrazu - czytamy w przywołanym przez bezpiekę
dementi Kurii - że Sobór będzie otwarty dla chrześcijan niekatolików, wyjaśniamy
wszystkim, że Kuria Rzymska bynajmniej nie miała tego rodzaju planów". Również kard.
Lercaro wyraził kiedyś opinię, że myślą przewodnią przyszłego Soboru powinien być nie
dialog ekumeniczny, a "troska o powrót oddzielonych braci". W podobnym duchu
wypowiadał się także sekretarz Centralnej Komisji Przygotowawczej abp Perlcie Felici [26].

Przeciwko akcji konserwatystów - zarówno w wymiarze politycznym, jak i ekumenicznym -
wystąpiła grupa kardynałów-reformatorów. a zwłaszcza Eugene Tisserant, który komentując
w kwietniu 1960 r. dekret Świętego Officjum z 1959 r. zakazujący współpracy katolików z
marksistami powiedział. że dokument wydany przez kard. Ottavianiego "spowodował
pogorszenie w stosunkach między Wschodem a Zachodem". Ku uciesze komunistów owi
"reformatorzy uważają, że Watykan nie powinien jawnie angażować się w rozbieżności
między dwoma obozami światowymi, a jednocześnie opowiadają się za pewnym odprężeniem
międzynarodowym oraz za głoszeniem haseł pokojowych i wzywaniem do zgody między
państwami o różnych ustrojach. Dopuszczają oni możliwość współpracy partii chadeckich z
socjaldemokracją, a nawet z siłami laickimi. Uważają, że w polityce należy brać pod uwagę
fakt istnienia państw o ustrojach socjalistycznych" [27].

Faworytem Warszawy wśród "reformatorów" byt bez wątpienia sekretarz Jana XXIII ks.
prałat Loris Capovilla, coraz częściej ingerujący w prace Kurii Rzymskiej. Przychylność
komunistów zyskał zwłaszcza po tym, jak w lutym 1962 r. zdołał usunąć z "Osservatore
Romano" tekst przemówienia kard. Ottavianiego atakującego włoską lewicę [28]. Nad Wisłą
obwołano go wówczas "szarą eminencją tzw. postępowców", który skutecznie ingeruje w
media watykańskie by poskromić "stronnictwo pacellistów" zwane też "konserwą" [29].

Nadzieje na "ruch reformatorski kleru dołowego"

Zanim 11 października 1962 r. zainaugurowano obrady Soboru Watykańskiego II komuniści
starali się monitorować obrady obu komisji przygotowawczych. Chodziło przede wszystk im o
ustalenie kierunku, w jakim zmierzać będzie Sobór a wraz z nim cały Kościół katolicki. Nie
ulega wątpliwości, że dla specjalistów od walki z Kościołem z MSW najbliższy był program
reprezentowany przez skrzydło liberalne wśród kardynałów i biskupów. Dla PRL-owskich
analityków było jasne, że z chwilą rozpoczęcia obrad dojdzie do starcia "reformatorów" z
"konserwatystami". Za najbardziej istotne w programie "reformatorów" uznano postulaty;
osłabienia wpływów Kurii Rzymskiej; rozszerzenia uprawnień krajowych episkopatów;
zwiększenia wpływów w kolegium kardynalskim hierarchów spoza Włoch; ograniczenie
kompetencji Świętego Oficjum; ograniczenia uprawnień centralnych władz zakonnych i
podporządkowanie zakonów biskupom ordynariuszom; wprowadzenia cezury wiekowej dla
pełniących urzędy kościelne biskupów i kardynałów; likwidacji indeksu ksiąg zakazanych
"jako absurdu przy współczesnych środkach komunikacji (radio, telewizja, prasa)"; reformy
podziału administracyjnego Kościoła (tworzenie nowych diecezji); reformy form
duszpasterskich (większy udział świeckich, docenienie roli kobiety w Kościele, udział
katolików w związkach zawodowych i akcjach charytatywnych); podjęcia dialogu
ekumenicznego z innymi wyznaniami i unarodowienie liturgii [30]. Programowi
"reformatorów" przeciwstawiano propozycje "konserwatystów" zawierające się zaledwie w
kilku punktach: trwanie przy Tradycji;zachowanie istniejącej struktury, formy i organizacji
Kościoła ("Kościół jest dlatego mocny, że jest niezmienny"); przeprowadzenie reform i
poddanie w wątpliwość dotychczasowych osiągnięć Kościoła "stanowiłoby przyznanie się na
zewnątrz do faktu, że w Kościele nie wszystko dzieje się dobrze, a to przyczyniłoby się do
upadku jego prestiżu"; skupienie się na kształceniu nowych zastępów kapłanów odda nych
wierze katolickiej, zdolnych do poświęceń, włącznie z oddaniem życia za wiarę; Kościołowi
nie są potrzebne reformy, ani "polityczne lawirowanie", a święci i męczennicy[31].

Pierwotnie, w kalkulacjach komunistów to właśnie program "konserwatystów" miał większą
szansę realizacji, gdyż to właśnie "grupa" kard. Ottavianiego rzekomo całkowicie opanowała
Centralną Komisję Przygotowawczą, marginalizując wpływy "grupy" kard. Bea. W MSW
uważano, że Komisja skutecznie powstrzyma na Soborze zarówno nowinki teologiczne, jak i
śmiałe projekty ekumeniczne, a przystanie jedynie na propozycje rozszerzenia apostolstwa
świeckich. Lektura propozycji przesłanych na ręce przewodniczącego Przygotowawczej
Komisji ds. Soboru kard. Domenico Tardiniego umacniała bezpiekę w przekonaniu, że Sobór
będzie miał charakter wybitnie duszpasterski, a większość czasu poświęcona zostanie
działalności misyjnej Kościoła, problemom życia kapłańskiego i zakonnego oraz formacji
przyszłych księży, zagrożeniom płynącym ze strony laicyzmu i materializmu, sprawie
komunikacji społecznej (prasa, radio, telewizja). relacjom państwo-Kościół oraz stosunkowi
Kościoła do innych wyznań chrześcijańskich [32].

Co ciekawe, z pewnym zaskoczeniem przyjęto w MSW odpowiedzi ankietowe polskiego
duchowieństwa, które w ciągu lat 1961-1962 wpłynęły do Komisji Soborowej Episkopatu

Polski (powstała w 1959 r.), kierowanej przez abp. Antoniego Baraniaka[33]. Bezpiekę
zdziwiła nieco postępowość polskiego duchowieństwa, które po analizie ankiety wyraźnie
przeciwstawiano konserwatywnej hierarchii, jakoby "zamiatającej prawdziwe problemy
Kościoła pod dywan". I tak na przykład pytanie pierwsze ankiety dotyczyło reformy
liturgicznej. W odpowiedziach ankietowych polscy księżą proponowali wprowadzenie języka
narodowego do liturgii, reformę ceremonii kościelnych, zmianę ubioru i zmniejszenie
obowiązków liturgicznych duchowieństwa. Za całkowitym wprowadzeniem języka
narodowego do liturgii wypowiedziało się 50% ogółu księży objętych ankietą. Większość z
nich stanowili księża młodzi z parafii miejskich (Warszawa, Kraków, Poznań. Gdańsk),
Uważali oni. że wprowadzenie języka polskiego do liturgii pociągnie za sobą większą
aktywność wiernych i zbliżenie ich do Kościoła. 30% polskich księży wypowiedziało się
natomiast za częściowym wprowadzeniem języka narodowego, zwłaszcza podczas ceremonii
chrztów, ślubów i bierzmowania oraz w niektórych częściach Mszy św. (chodziło przede
wszystkim o tzw. części stałe Mszy). Pozostała część duchowieństwa (20%) stanęła w
obronie łaciny w liturgii. Swoje stanowisko argumentowała ona potrzebą pielęgnowania daru
jedności Kościoła, która przejawia się m.in. w łacinie. Ich zdaniem usunięcie łaciny z liturgii
"prowadziłoby do rozbicia jedności Kościoła katolickiego i nacjonalizacji religii"[34]. Polska
hierarchia kościelna podzielała na ogół stanowisko tych księży, którzy opowiadali się za
częściowym i stopniowym wprowadzeniem języka narodowego do liturgii. Zdecydowana
większość ankietowanych księży opowiedziała się natomiast za reformą ceremonii
liturgicznych i relacji pomiędzy niższym a wyższym duchowieństwem (chodziło np. o
zniesienie obowiązku przyklękania przed dostojnikami kościelnymi, całowania w pierścień
biskupi). Wielu z księży postulowało także skrócenie ceremonii kościelnych i uproszczenie
modlitw brewiarzowych. Proponowano również reformę stroju duchownego. Większość
księży opowiedziała się za ujednoliceniem ubioru (zniesienie fioletów, purpuri innych oznak
szczebli hierarchii kościelnej), wprowadzeniem na co dzień strojów świeckich i traktowaniem
sutanny jako stroju liturgicznego [35]. Druga część ankiety dotyczyła form duszpasterskich.
Większość duchowieństwa opowiedziała się za uwzględnieniem w pracy duszpasterskiej
środków komunikowania w rodzaju filmu, radia i telewizji. Poza tym, pojawiły się tak że
propozycje tzw. skrzynek pytań, do których wierni mogliby kierować swoje uwagi i
zapytania. Proponowano również skrócenie kazań, rozszerzenie tzw. pracy klubowej i
świetlicowej przy parafii, rozszerzenie akcji turystycznej oraz większy udział świeckich w
życiu parafialnym36. Kolejne zapytanie dotyczyło indeksu ksiąg zakazanych. Jak się okazuje,
przeważająca część polskich duchownych (70%) opowiedziała się za likwidacją indeksu, jako
niemożliwego do przestrzegania "przeżytku". "Powyższe stanowisko – czytamy w
charakterystyce ankiety sporządzonej przez MSW - uzasadniano także względami natury
psychologicznej: wszystko co zakazane jest tym ciekawsze, a więc indeks wywiera wręcz
odwrotny skutek. Proponowano przy tym, jako przeciwstawienie indeksu, wprowadzenie
informatora "dobrych książek dla katolików", mającego na celu popularyzację publikacji i
wydawnictw odpowiadających Kościołowi". Pozostałe 30% duchownych stanęło w obronie
indeksu, zwłaszcza z uwagi na coraz większą liczbę książek propagujących ateizm i
pornografię". Następne części ankiety traktowały m.in. o organizacji życia parafialnego
(młodsi księża wysuwali np. propozycje kadencyjności stanowiska proboszcza i
demokratyzacji życia parafialnego z możliwością otwartej krytyki proboszcza ze strony
wiernych, powołanie rad parafialnych), współpracy duchowieństwa diecezjalnego i
zakonnego w pracy duszpasterskiej (80% ankieterów uznała zakony za anachronizm i
proponowała "wyjście zakonników z klasztorów" w celu pomocy proboszczom w pracy
duszpasterskiej; pojawiły się także żądania reformy strojów zakonnych, gdyż "niektóre z nich
wywołują kpiny i ośmieszają kler"), kwestii zatrudniania zakonnic w pracy parafialnej
(większość księży opowiedziała się za koniecznością zatrudnienia zakonnic w pracach w

kościele i na plebaniach), problemach laicyzacji życia (postulowano rozszerzenie pracy
rekolekcyjnej i misyjnej, pogłębienia katechezy), relacji księży z kuriami biskupimi
(postulowano m.in. większą autonomię proboszczów, powołanie tzw, rad proboszczów),
spraw związanych z wychowaniem duchowieństwa (proponowano m.in. zwiększenie ilości
zajęć z kultury fizycznej w seminariach, wydłużenie okresu studiów do siedmiu lat w celu
przygotowania księży do życia we współczesnym społeczeństwie - mieli zdobyć konkretny
zawód), "błędach kapłańskich" (nieznaczny procent księży opowiedziało się za zniesieniem
celibatu, choć większość wskazywała na trudności związane z jego przestrzeganiem),
przywróceniu instytucji diakonatu stałego (niemal wszyscy księża opowiedzieli się przeciwko
stałemu diakonatowi), ekumenizmu (część duchowieństwa opowiedziała się za większą
tolerancją wobec wyznawców innych religii chrześcijańskich; opowiadali się oni m.in. za
organizacją spotkań międzywyznaniowych i dopuszczeniem niekatolików do liturgii Kościoła
katolickiego)[38]".

Analiza odpowiedzi przesłanych do Przygotowawczej Komisji ds. Soboru oraz Komisji
Soborowej Episkopatu Polski skłaniała MSW do następujących wniosków na temat kierunku
prac przyszłego Soboru: "Kościół katolicki przeżywa pewien kryzys polityczno-doktrynalny.
(...) Sobór ma charakter duszpasterski, a więc praktyczny, a nie teoretyczno-dogmatyczny.
Nie należy spodziewać się ogłoszenia nowych dogmatów. Należy przyjąć, że doktryna
Soboru będzie stała na rygorystycznych pozycjach potępiających wszelkie modernistyczne
zapędy w dziedzinie wiary i moralności. Sądzić należy. że na Soborze zapadnie uchwała
poświęcona zagadnieniom reorganizacji struktury kościoła katolickiego (tak w oryginale -
przyp. S. C.) i adaptacji nowych metod do pracy duszpasterskiej. Jest mało prawdopodobne,
żeby w sprawach jurysdykcji Watykan zrezygnował z przywilejów i rangi jaką zdołał uzyskać
podczas I Soboru Watykańskiego. Pewne jest natomiast, że Sobór uwzględni niektóre
zagadnienia dotyczące władzy biskupiej. (...) Proces dostosowania kościoła do nowoczesności
zapoczątkował duży ruch reformatorski wśród kleru dołowego. Księża domagają się daleko
idących zmian. Należy spodziewać się, że tendencje te będę się nadal pogłębiać w rezultacie
czego Watykan zmuszony zostanie w przyszłości do dalszych ustępstw, bez względu na
uchwały soborowe"[39].

Cicha praca "dobrych duchów"

Już sama inauguracja Vaticanum II była dla komunistów pewnym zaskoczeniem. W
pierwszych komentarzach zwracano uwagę na dwa aspekty: obecność licznych obserwatorów
reprezentujących zarówno przeróżne wyznania,jak i organizacje społeczno-polityczne. oraz
pojednawczy ton wystąpienia papieża Jana XXIII. "Inauguracyjne przemówienie papieża
pozbawione było ducha krucjaty, w jakim pogrążyło się apostolstwo kato lickie w czasach
historycznie odległych i bliskich. Zamiast akcentów antykomunistycznych, jak sobie tego
życzyła prawica watykańska. Jan XXIII nawoływał do stosowania przez kościół (tak w
oryginale - przyp. S. C.) raczej tolerancji niż potępienia. W podobnym łagodnym tonie
wygłoszone zostało przemówienie do członków misji zagranicznych. Na pierwszy plan
wysunął on zadanie kościoła w obecnym świecie, zwłaszcza w sprawie pokoju. Zwrócił się on
z gorącym apelem do wszystkich przywódców państw, którzy ponoszą odpowiedzialność za
losy narodów, aby unikali konfliktów zbrojnych i dążyli do utrzymania pokoju w drodze
wzajemnych ustępstw i w duchu kompromisu"[40].

Początkowo analityków z MSW intrygowała wyłącznie kwestia ewentualnego potępienia
przez Sobór komunizmu. W kontekście tego zagrożenia postrzegano m.in. mianowanie kard.
Stefana Wyszyńskiego członkiem Sekretariatu ds. nadzwyczajnych (extra ordinem), który

może próbować narzucić ojcom soborowym dyskusję na temat "Kościoła milczenia".
Komunistów znad Wisły uspokajało w tym względzie stanowisko Jana XXIII, który, jak się
pocieszano, jest przeciwny "takiej dyskusji, ponieważ nie chce, aby przerodziła się ona w
kampanię antykomunistyczną, do której zmierzają konserwatywni ojcowie Soboru
(szczególnie przedstawiciele Kurii Rzymskiej i episkopatu USA)"[41]. Po raz kolejny
pożądane stanowisko papieża w tej sprawie tłumaczono "dobrym duchem" prałata Capovilli i
kard. Montiniego. W szyfrogramie wywiadowczym z 20 października 1962 r. przesianym z
Rzymu do gen. Mieczysława Moczara możemy przeczytać; ..Jest faktem. że Kuria Rzymska,
a przede wszystkim kardynałowie Ottaviani oraz Rufini. a wraz z nimi Spellman usiłują pchać
Sobór także i na tory akcji antykomunistycznej. Chcieliby, aby Sobór podjął zaostrzające
decyzje wobec tych wszystkich, którzy "ulegają wpływom komunizmu". Siły tych
kardynałów popieranych przez większość biskupów włoskich (poza Montinim) oraz
episkopaty Ameryki Łacińskiej i Północnej - maleją na tle aktywnej niezwykle postawy
episkopatów: niemieckiego, francuskiego, holenderskiego, austriackiego i belgijskiego - które
w kwestiach wewnętrzno-kościelnych zajmują postawę raczej postępową, decentralistyczną i
antywłoską. Stanowisko naszych biskupów w kwestiach wewnątrz-kościelnych jest zgodne z
Kurią Rzymską. Osobą, która ma największy wpływ na papieża (pisze prawie wszystkie
przemówienia) jest Monsgr. Capovilla, młody człowiek, nastawiony nieprzyjaźnie do Kurii
Rzymskiej. Działa on razem z kardynałem Montinim, człowiekiem o tendencjach
postępowych i ogromnie ambitnym"[42]. Może dlatego w Warszawie coraz chętniej
cytowano słowa papieskiego sekretarza prałata Capovilli; "Sobór winien być soborem pokoju
i zbliżenia ze wszystkimi, nie wykluczając państw rządzonych przez
materialistów"[43].Konkretnym przykładem "ukręcenia akcji antykomunistycznej" przez
"liberałów" na początku Soboru była sprawa posłania ojców soborowych do świata O pokój i
miłość braterską z 20 października 1962 r. W pierwotnej wersji dokumentu znalazły się
akcenty antykomunistyczne, które dzięki czujnej postawie episkopatu francuskiego i poparciu
grupy "odnowicielskiej" zostały z tekstu usunięte[44]. Komuniści byli ponadto przekonani, że
to właśnie biskupom francuskim i ich konfratrom z episkopatu holenderskiego zawdzięczają
zablokowanie już podczas pierwszej sesji akcji zmierzającej do potępienia komunizmu. Na
szczególne uznanie nad Wisłą zasłużył sobie kard. Bernard Alfrink z Holandii, który miał
oświadczyć, iż sprzeciwia się "jakiejkolwiek formie potępienia komunizmu"[45]. Przypisując
w tej kwestii szczególne zasługi Francuzom myślano zapewne o tzw. porozumieniu z Metz.
gdzie od sierpnia 1962 r. trwały zakulisowe negocjacje pomiędzy reprezentującym Jana
XXIII kard. Eugene Tisserantem a wysłannikiem Moskwy, metropolitą Leningradu
Nikodemem, w sprawie powstrzymania się Kościoła katolickiego (podczas Soboru) od
potępienia komunizmu. W zamian za to prawosławni zgodzili się skorzystać z zaproszenia do
wzięcia udziału w Soborze Watykańskim II w charakterze obserwatorów, na czym
szczególnie zależało papieżowi Janowi [46]. Jednak jeszcze zanim doszło do spotkania w
Metz, w Rzymie doszło do ostrego sporu pomiędzy orędownikami i przeciwnikami potępienia
komunizmu przez Sobór. Peter Hebbiethwaite w interesującej książce zatytułowanej Paul VI.
The First Modern Pope pisze, że w czasie posiedzenia Centralnej Komisji Przygotowawczej
w dniach 3-12 maja 1962 r. kard. Paolo Marella zaprezentował schemat dokumentu
potępiającego komunizm - De Cura animarum pro Christianis Communisnw infectis (O
trosce o dusze chrześcijan zarażonych komunizmem). Wówczas kard. Montini, powołując się
na stanowisko Jana XXIII, miał przypomnieć, że Sobór będzie miał charakter duszpasterski,
zaś wszelkie projekty potępiające współczesne błędy zaprzeczałyby intencjom papieża. Na
koniec burzliwej dyskusji, w której wzięli udział m.in. Sekretarz Stanu kard. Amieto
Cicognani, kardynałowie Alfredo Ottaviani, Giuseppe Picardo i Stefan Wyszyński, abp Franjo
Śeper z Zagrzebia i kard. Alfred Bengsh z Berlina Wschodniego, kard. Montini miał
powiedzieć: "Wszędzie komunistom daje się odczuć potępienie i dusi się ich ekskomunikami

- nigdzie nie patrzy się na nich jak na zabłąkane owce. Doświadczają naszej surowości, a nie
naszego miłosierdzia". Zarzucając "integrystom" "manichejski zwyczaj potępiania en błoć"
przyszły Paweł VI dodał: "Potrzeba cierpliwości, jeśli będziemy wystarczająco cierpliwi, to
słuszność naszej wiary zostanie potwierdzona: czas jest po naszej stronie, nasza wytrwałość w
znoszeniu prześladowań zostanie wynagrodzona. Może Chrystus chciał, byśmy nieśli to
świadectwo dźwigając krzyż"[47].

Bezpieczniacy kibicują liberałom

Jakkolwiek kwestia napiętnowania komunizmu przewija się w dokumentach bezpieki
bezustannie, to począwszy od analizy pierwszej sesji Soboru najwyraźniej łączy się ją ze
sporem teologicznym pomiędzy frakcją "konserwatywną" kard. Ottavianiego a
"reformatorami" kard. Bea. Potwierdza to chociażby opis walki obu frakcji o obsadę
dziesięciu komisji soborowych (ds. wiary i obyczajów, biskupów, Kościołów wschodnich,
sakramentów, posłuszeństwa duchowieństwa i wiernych, zakonów, misji, liturgii,
seminariów. apostolstwa świeckich), w których większość uzyskali "liberałowie", Lektura
dokumentów pozwala stwierdzić, że obserwatorzy ze Służby Bezpieczeństwa trzymali w tej
sprawie kciuki za "ojców znad Renu": "Już pierwsze posiedzenie w sprawie wyboru tych
komisji wykazało, że wśród ojców Soboru istnieje poważna różnica zdań. Z jednej strony
Kuria Rzymska i największa na Soborze grupa włoska domagały się udziału w
poszczególnych komisjach 4-5 kandydatów włoskich. Z drugiej strony – episkopat francuski,
niemiecki, holenderski, jugosłowiański i austriacki domagały się umiędzynarodowienia
składu komisji. W zasadzie sprawa wyboru komisji stała się tylko platformą i pretekstem do
walki między dwiema podstawowymi tendencjami w Kościele katolickim, które - jak należy
przypuszczać - stale się będą ścierać na Soborze. Chodzi tu o konserwatywną grupę
kierowaną w Kurii przez kard. Ottavianiego i Spellmana na arenie międzynarodowej i grupę
postępową znajdującą swych orędowników szczególnie wśród episkopatu francuskiego,
holenderskiego, niemieckiego i części episkopatu włoskiego z kard. Montinim na czele.
Pierwsza grupa tj. konserwatywna stara się, aby Sobór wypowiedział się m.in. za
utrzymaniem scentralizowanej władzy aparatu kościelnego i ostrym potępieniem wszelkiej
współpracy z krajami socjalistycznymi. Druga grupa, tzw. liberalna, dąży do decentralizacji
aparatu kościelnego, umiędzynarodowienia go i przystosowania doktryny katolickiej do
potrzeb współczesnego życia i podjęcia dalszych kroków w kierunku zbliżenia z innymi
kościołami. Grupa ta nie neguje również możliwości ustanowienia pewnego modus vivendi z
krajami socjalistycznymi, celem wzmocnienia pozycji kościoła (tak w oryginale - przyp. S.
C.) w tych krajach. (...) Tę ostatnią grupę popiera Jan XXIII". I dalej; "Jak już wspomniano.
pierwszym zetknięciem się obydwu grup była sprawa wyboru komisji. Komisje
przygotowawcze Soboru, które w większości składały się z członków Kurii rzymskiej
przygotowały listy kandydatów, które miały być automatycznie zatwierdzone przez ojców
Soboru. Wobec jawnego oporu większości Soboru, kard. Lienart, jeden z aktywnych
przedstawicieli grupy postępowej, zaproponował odłożenie głosowania na 3 dni (z 13 do 16 X
br.), chcąc tym umożliwić swej grupie uzgodnienie innej listy kandydatów. Zanosiło się na to.
że sprawa wyboru komisji może przeciągnąć się na długo, tym bardziej, że prawo kanoniczne
przewiduje zasadę bezwzględnej większości w dwóch pierwszych głosowaniach, a dopiero w
trzecim głosowaniu względna większość może być uznana za ważną. Niespodziewanie kard.
Ottaviani zaproponował, aby Sobór zadowolił się składem komisji, która wybrana zostanie
zwykłą większością głosów. Należy przypuszczać, że propozycja Ottavianiego miała na celu
pozyskanie dla konserwatystów sympatii księży zaangażowanych. szczególnie z krajów
afroazjatyckich. Papież zaaprobował propozycję Ottavianiego i 16 X odbyło się głosowanie.
Wybory do komisji soborowych wykazały, że zdecydowana większość ojców Soboru jest

przeciwko grupie konserwatywnej. Wprawdzie kard. Ottaviani rozmawiał przed głosowaniem
z kierownictwem episkopatu francuskiego, holenderskiego i innych episkopatów
postępowych, deklarując w imieniu Kurii szereg ustępstw w zakresie decentralizacji, aby w
ten sposób złagodzić stanowisko nurtu liberalnego w dalszych obradach Soboru, jednakże
episkopaty te uznały ustępstwa za niewystarczające"[48].

Istotnie, spór o obsadę komisji zakończył się pierwszym zwycięstwem tzw. przymierza
europejskiego, bowiem ze 109 kandydatów zgłoszonych przez "liberałów" do prac w
komisjach wybranych zostało 79. Później, kiedy Jan XXIII ogłosił także swoich kandydatów,
przymierze zyskało kolejnych ośmiu stronników w komisjach [49]. Tym samym prace Soboru
nabierały tempa, ku uciesze zarówno "ojców znad Renu", jak i bezpieczniaków z
Rakowieckiej. Ci ostatni zdobyli się nawet na pewną autorefleksję przyznając, iż od lat tkwili
w błędnym mniemaniu, że kościół (tak w oryginale - przyp. S. C.) - zwłaszcza jego hierarchia
- stanowi zwarty monolit, w którym nie zachodzą żadne pozytywne procesy [50]. Jeden z
oficerów MSW tak o tym pisał: "Zaskoczenie, jakim w dużym stopniu stał się dla nas
wstępny okres prac soborowych, spowodowane było głównie daleko idącą nieznajomością
przemian zachodzących w Watykanie, brakiem głębszego rozeznania nowego układu sił w
Kurii Rzymskiej oraz przesunięcia punktów ciężkości katolicyzmu. W stosunku do kościoła
katolickiego (tak w oryginale - przyp. S. C.) nadal tkwiliśmy, a często wciąż jeszcze chyba
tkwimy, w świecie pojęć sprzed lat co najmniej dziesięciu, traktując politykę kościelną
statycznie, według dawnych schematów i nie dostrzegając nowych elementów tej polityki.
(...) Sens obecnego Soboru polega właśnie na uświadomieniu sobie przez kościół katolicki, że
może on odegrać rolę protagonisty we współczesnym świecie - o ile się odpowiednio
przestawi. I dlatego też kościół zdecydowany jest pogodzić się ze współczesnym światem, nie
widzi go już wyłącznie w czarnych barwach, próbuje zerwać z katastroficzną filozofią
wiecznego potępienia, wysuwa hasło walki o pokój i poprawę sytuacji materialnej szerokich
mas. akceptuje nowoczesną technikę, rozmyśla nad kompromisem (jak najmniejszym
kosztem osiągniętym) z innymi kościołami chrześcijańskimi i w niektórych wypadkach
zmienia swój język"[51]. W Warszawie dziwiono się, że grupa "reformatorów", której
możliwości i wpływów dotychczas niedoceniano, dzięki poparciu ze strony papieża szybko
"przeistoczyła się w zdecydowaną większość". Rola Jana XXIII w reorganizacji i
przeorientowaniu prac soborowych była stale podkreślana przez komunistów. Za szczególną
zasługę "dobrego papieża" uznano to, iż "dostrzegł on, że nie można kontynuować dyskusji w
oparciu o przygotowane przez cztery lata schematy, które tak ze względu na ilość - ponad 60 -
jak i ze względu na treść okazały się bezużyteczne [52].

Źli "integryści"

W MSW przypominano jednakże, że mimo zdecydowania "reformatorów" grupa kard.
Ottavianiego "nie składa broni". "Ona to rozpowszechnia powiedzenie Piusa IX. papieża I
Soboru Watykańskiego, że każdy sobór powszechny przechodzi trzy fazy. W pierwszej diabeł
usiłuje wszystko przewrócić. w drugiej ludzkie rozumy wszystko zaciemniają, w trzeciej
wreszcie Duch Święty wszystko wyjaśnia. Nie próbując ukryć, że obecnie na Soborze diabeł
psuje szyki, konserwatyści jasno dają do zrozumienia, że Sobór, który powinien przeżyć Jana
XXIII, dopiero wówczas będzie oświecony przez Ducha Świętego. Dlatego też głównym
zadaniem tej grupy jest przeciąganie Soboru w czasie i odkładanie najważniejszych zagadnień
na późniejszy termin [53]. Jednak z drugiej strony, komuniści pocieszali się tym. że nowe
prądy w Kościele są tak silne, że ani długa, dziewięciomiesięczna przerwa pomiędzy pierwszą
a drugą sesją Soboru, ani nawet "śmierć papieża i ewentualny bardziej konserwatywny jego
następca, nie będą w stanie zahamować tych prądów"[54]. "Nie bez wpływu na stanowisko

prawicy - czytamy w notatce SB - pozostaje stan zdrowia papieża; prawica sądzi, że w
wypadku śmierci Jana XXIII uda jej się przeforsować bardziej integrystycznego
kandydata"[55]. Z pewną ironią pisano o rozpaczliwych koncepcjach "integrystów" liczących
na to. że na drugą sesję Soboru (wznowienie obrad planowano na dzień 8 września 1963 r.,
choć nastąpiło to w dniu 29 września 1963 r.) wielu biskupów z Afryki i Azji, stanowiących
"podatny grunt dla działalności aktywu francuskiego, holenderskiego i niemieckiego" nie
przybędzie "ze względów finansowych"[56].

Komuniści skrzętnie piętnowali również wszelkie "antyekumeniczne wybryki" grupy
"integrystycznej" stając w ten sposób po stronie rzeczników "zjednoczenia chrześcijan". "Jest
rzeczą znamienną, że integryści watykańscy nie mogąc przeforsować swych koncepcji na
Soborze, zaczynają rozwijać propagandę antyzjednoczeniową wśród duchowieństwa w
Rzymie. Propaganda ta koncentruje się wokół dwóch elementów: a) nie należy dopuszczać
obserwatorów z innych wyznań do udziału w następnej sesji Soboru; b) wiara katolicka jest
zagrożona, gdyż nie chcąc urażać obserwatorów rezygnuje sięz szeregu osiągnięć nauki
katolickiej"[57]. Komunistom o wiele bliższa była retoryka kard. Bea, który miał kiedyś
wyrazić pogląd, że "rozpoczęty Soborem Trydenckim okres kontrreformacji przeszedł już do
przeszłości, przez co stwarza się wyjątkowa okazja do wzajemnego zrozumienia i
porozumienia pomiędzy religiami"[58]. Z nieskrywanym uznaniem oficerowie SB wyrażali
się też o zaproszonych na Sobór blisko 40 obserwatorach – przedstawicielach innych wyznań,
z których część była żywotnie zainteresowana sprawą reformy liturgii rzymskiej [59], W tym
kontekście poddano krytyce m.in. wystąpienia kard. Ottavianiego, który w trakcie dyskusji
nad schematem o źródłach Objawienia "sięgnął do zarzuconego od kilku lat repertuaru
określeń takich jak odszczepieńcy i heretycy"[60]. Innym razem z kolei, w dniu 20 listopada
1962 r. ukraińscy biskupi uniccy (przebywający na wygnaniu) opublikowali manifest
atakujący obserwatorów Cerkwi prawosławnej, jako wysłanników władz sowieckich. Ku
uciesze komunistów Jan XXIII zdezawuowat jego treść, zaś kard. Bea. kierujący
Sekretariatem ds. Jedności Chrześcijan, złożył na ręce obserwatorów prawosławnych i
Patriarchatu Moskiewskiego wyrazy ubolewania za "godny pożałowania wypadek"[61].

Ostrożność, z jaką komuniści analizowali pierwszą sesję Soboru, pozwalała im też dostrzec
pewne "pęknięcia" w obu frakcjach kościelnej barykady - "liberalnej" i "integrystycznej". W
przypadku "liberałów" chętnie powoływano się na stanowisko kard. Montiniego, który choć
przyznawał, że jego frakcja stanowi soborową większość (liczebność tej grupy oceniano na
ok. 1400 ojców), to jest ona niejednolita. "Wystarczy powiedzieć - czytamy w notatce MSW -
że do reformatorów zalicza się również znany skądinąd ze swych ultrakonserwatywnych
przekonań amerykański kardynał Spellman[62]. Przykład jego wskazuje jak ostrożnie należy
oceniać postępowość ojców Soboru. Otóż kard. Spellman domaga się decentralizacji Kurii.
wprowadzenia języków narodowych do liturgii oraz opowiada się za współpracą z
protestantami"[63]. "Obiektywnie - kontynuuje anonimowy oficer MSW - pozytywną stroną
działalności reformatorów jest to, że opowiadają się za przystosowaniem kościoła (tak w
oryginale - przyp. S. C.) katolickiego do współczesnego świata, uważając, że. jak stwierd ził
holenderski kardynał Alfrink - "Kościół powinien być mniej wojujący, a bardziej miłujący".
Praktyczną konsekwencją takiej postawy było nie tylko uchwalenie pokojowego apelu, lecz
również skuteczne zablokowanie tych propozycji, które zmierzały do wydania przez kościół
wojny "materializmowi i ateizmowi", tj. krajom obozu socjalistycznego"[64]. W nieco inny
sposób charakteryzowano "integrystów"; "Skrzydło konserwatywne jest mniej liczne, lecz za
to o wiele bardziej jednolite w swym postępowaniu. Stoi ono na stanowisku, że tradycyjna
siła kościoła (tak w oryginale - przyp. S. C.) polegała zawsze na zwartości i silnej władzy
reprezentowanej przez papieża i jego organ wykonawczy - Kurię Rzymską. Konserwatyści są

zdecydowanie przeciwni jakimkolwiek reformom, zmierzającym do zmiany obecnego
systemu organizacyjnego kościoła katolickiego, uważając, że wszelkie zmiany rozbiją
jedność. Są oni też przeciwni dialogowi z wyznaniami niekatolickimi, nie znaczy to. że są oni
przeciwni zjednoczeniu wyznań w ogóle, lecz zjednoczenie to traktują jako wchłonięcie tych
wyznań przez katolicyzm, bez jakichkolwiek ustępstw ze strony tego ostatniego. We
wszystkich wystąpieniach przedstawicieli konserwatystów przebija obawa przed osłabieniem
jedności katolicyzmu w drodze reform. Jeden z bliskich współpracowników przywódcy
konserwatystów kard. Ottavianiego, oceniając dotychczasowy przebieg Soboru stwierdził m.
in.: "Jedność kościoła była zawsze podstawowym warunkiem powodzenia w walce z
wrogiem. Jedność ta jest jeszcze bardziej potrzebna dziś. w obliczu rosnącej siły prądów
materialistycznych i ateistycznych. W tym sensie Sobór rozczarował, Ojcowie Soboru
postawili na pierwszym miejscu swe lokalne, partykularne interesy. Wysunęli problem
decentralizacji, podczas gdy kościołowi potrzebny jest centralizm, aby móc się skutecznie
przeciwstawić marksizmowi. Co gorsza, pojawiają się tendencje ugodowości w stosunku do
sił wrogich kościołowi. Ta alarmująca sytuacja, podminowująca kościół od wewnątrz, musi
się spotkać z należytym odporem ze strony tych, którym leży na sercu dobro kościoła"[65].

W narastającym napięciu pomiędzy "liberałami" i "integrystami" komuniści dostrzegali już
zapowiedź przyszłej walki o tron papieski. Z informacji uzyskanych w tym czasie przez
wywiad wynikało, iż do przejęcia schedy po Janie XXIII szykowali się głównie "liberałowie"
z kard. Giovannim Battistą Montinim na czele. "Jest rzeczą charakterystyczną, że według
uzyskanych informacji kard. Montini i jego grupa zaczynają już przygotowywać się do
ewentualnej walki o tron papieski na wypadek zgonu Jana XXIII. Zdając sobie sprawę z
niechętnego stosunku Kurii do obecnego papieża, kard. Montini jako zręczny dyplomata
pragnie zneutralizować Kurię i ostatnio coraz częściej krytycznie ocenia postawę Jana XXIII.
Krytyka ta idzie w kierunku twierdzenia, że w sprawach natury politycznej należy działać z
większym umiarem i bardziej ostrożnie niż Jan XXIII. Według Montiniego, Jan XXIII sam
chciałby wszystko zrobić jeszcze za swego życia i stąd pośpiech, który może okazać się
szkodliwy dla interesów kościoła (tak w oryginale - przyp. S. C.). W kołach zbliżonych do
Watykanu panuje przekonanie, że cechująca kard. Montiniego trafna ocena sytuacji każe
przypuszczać, że przy pewnych koncesjach na rzecz Kurii, kontynuowałby on linię obecnego
papieża"[66].

Profil Prymasa

Z oczywistych względów komunistów interesowała także postawa polskich biskupów na
Soborze Watykańskim II. W pierwszej sesji uczestniczyło łącznie 26 polskich hierarchów,
którym przewodził kard. Stefan Wyszyński. Uwaga wywiadu PRL koncentrowała się w
zasadzie na Prymasie Polski. Interesowano się jego relacjami z papieżem, Kurią Rzymską i
obydwoma skrzydłami soborowej barykady. O dziwo, nakreślony przez bezpiekę jeszcze
przed Vaticanum II portret Wyszyńskiego kazał przypuszczać, że polski kardynał będzie
raczej sprzyjał grupie reformatorskiej. Tłumaczono to przede wszystkim opinią panującą w
zachodnich kręgach kościelnych, że polski Prymas jest "elastyczny politycznie", daleko mu
do niezłomności chociażby kard. Mindszentego, no i łączą go więzi przyjaźni z Janem XXIII.
Z takim nastawieniem mieli witać Wyszyńskiego przedstawiciele postępowych episkopatów z
Holandii, Francji, Niemiec i Skandynawii. Jednak z drugiej strony, już przed Soborem,
pojawiały się na Zachodzie głosy, że kard. Wyszyński jest "dogmatycznym konserwatystą".
Wskazywano przykładowo na postawę Prymasa w trakcie obrad Centralnej Komisji
Przygotowawczej Soboru w lutym i marcu 1962 r., kiedy to polski hierarcha bohatersko
wspierał "integrystyczne zapędy" kard. Ottavianiego[67]. Wówczas po raz pierwszy miały się
pojawić niezwykle krytyczne opinie na temat Prymasa Polski ze strony niektórych biskupów

francuskich (zwłaszcza arcybiskupa Paryża kard. Feltina), holenderskich (arcybiskupa
Utrechtu kard. Alfrinka), austriackich (arcybiskupa Wiednia kard, Kóniga). Ten ostatni
przeprowadził nawet "przyjacielską" rozmowę z Wyszyńskim, która miała go skłonić do
zmiany stanowiska. Jednak Prymas nie uległ tej presji [68]. Już w trakcie Soboru bardzo
wyraźnie miał zwalczać polskiego Prymasa kard. Bea, który nie znosząc kard. Ottavianiego i
tzw. watykańskiego Pentagonu (Ottaviani Pizzardo-Canali-Micar-Mimmi), rozciągał swoją
niechęć również na wszystkich sojuszników prefekta Świętego Officjum [69]. Z czasem
liberałowie zaczęli podważać także przyjaźń kard. Wyszyńskiego z Janem XXIII
argumentując to tym, że przecież w gruncie rzeczy polski Prymas kontestuje duch
aggiornamento, a wspiera wysiłki "Pentagonu", Być może jest w tym odrobina prawdy. Jakąś
odpowiedź w tej kwestii daje nam notatka agenturalna SB z 1970 r., która mówi o oporach
Prymasa względem zapowiedzianego przez Pawła VI procesu beatyfikacyjnego Jana XXIII.
"Wyszyński jest zdania - czytamy - że nie należy angażować się w proces beatyfikacyjny
Sapiehy, podobnie jak w proces dotyczący Jana XXIII zapowiedziany przez Pawła VI.
Wyszyński stwierdza, że jest absolutnie zaskoczony procesem Jana XXIII, natomiast w pełni
popiera beatyfikację Piusa XII, którego ocenia jako człowieka wielkiej klasy i wielkiego
umysłu" [70].

Komuniści wskazywali na kilka obszarów, które zbliżały kard. Wyszyńskiego do
"konserwatystów". Przede wszystkim, dla większości "integrystów" Prymas Polski był
"męczennikiem", "niezłomnym księciem Kościoła" oraz "jedynym reprezentantem Kościoła
milczenia"[71]. Już w trakcie pierwszej sesji kard. Wyszyński dał się też poznać jako krytyk
obserwatorów z ramienia Cerkwi prawosławnej, czym naraził się liberałom. Swego czasu
miał nawet uchylić się od zaplanowanego spotkania z Rosjanami. Szczególnie bolesne dla
komunistów było wyznanie Prymasa Polski wyrażone w Sekretariacie Stanu Stolicy
Apostolskiej. Miał wówczas stwierdzić, że obserwatorzy prawosławni to "agenci
Moskwy"[72], Jednak jak się okazuje, nie tylko antykomunizm łączył prymasa Wyszyńskiego
z "grupą" kard, Ottavianiego. Polski kardynał podzielał większość zachowawczych poglądów
prefekta Świętego Oficjum, nie wyłączając tak "dyskusyjnych" kwestii jak maryjność,
hierarchiczny ustrój Kościoła, dialog międzyreligijny. wolność religijna czy reforma liturgii.
Za trafne w tym kontekście uznać należy stwierdzenie abp. Bolesława Kominka, którego
zdaniem stanowisko zajęte przez kard. Wyszyńskiego już na początku Soboru jest "ze wszech
miar słuszne, gdyż zbytni liberalizm w sprawach wewnątrzkościelnych mógłby spowodować
dezorganizację i w końcowym efekcie rozpad Kościoła katolickiego"[73]. W imieniu
polskiego episkopatu abp Kominek stanął także w obronie łacińskości katolickiej liturgii, w
której upatrywał przede wszystkim "podstawę rzymsko-łacińsko-zachodnioeuropejskiej"
kultury. "Szerokie wprowadzenie języka polskiego do liturgii - mówił Kominek - postawiłoby
Kościół katolicki w Polsce na jednej płaszczyźnie z kościołem narodowym". Również
brewiarz nie powinien zostać zreformowany, bowiem, jak mówił polski arcybiskup, "wobec
stałego nacisku ideologii komunistycznej księża winni wzmacniać się osobistą modlitwą"[74].
Obrona stanowiska Prymasa przez Bolesława Kominka była dla władz PRL niepokojącym
sygnałem, bowiem w Warszawie wciąż liczono na pojawienie się różnic pomiędzy polskimi
ojcami Soboru. Nie znaczy to, że PRL-owscy wywiadowcy nie odnotowali niesnasek wśród
polskich biskupów. W listopadzie 1963 r. z satysfakcją pisano o pretensjach arcybiskupa
poznańskiego Antoniego Baraniaka do kard. Wyszyńskiego. który miał rzekomo w
Sekretariacie Stanu utrącić przygotowywaną dla niego nominację kardynalską. "Ile w tym
prawdy - trudno powiedzieć, wydaje się jednak, że na kapelusz kardynalski Baraniak nie
może obecnie liczyć. Jak powiedział Klepacz, Baraniak jest chory, zamknął się w sobie i
nawet na ogólnych zebraniach wszystkich biskupów polskich nie zabiera głosu" - pisali
oficerowie SB [75]. Również z samodzielnością sufragana krakowskiego bp. Karola Wojtyły

wiązano nadzieje w resorcie na jakiś otwarty konflikt z Prymasem Polski. "Jak już
wspomniałem - pisał anonimowy współpracownik Departamentu IV MSW - w początkowym
okresie (Soboru) panował wśród biskupów polskich nader surowy reżim. Jedynym, który
ważył się otwarcie oponować Wyszyńskiemu był biskup krakowski Wojtyła. Z biegiem czasu
następowało jednak wyzwalanie się spod dominacji Wyszyńskiego. którego autorytet w
obliczu 2,5 tysiąca ojców Soboru nie był już tak przytłaczający. Znalazło to wyraz przede
wszystkim w coraz żywszych, bardziej samodzielnych kontaktach podejmowanych przez
poszczególnych biskupów polskich. Kontakty te były wielokierunkowe, często uzależnione
od znajomości języków obcych (nie wszyscy biskupi afrykańscy np. mówią po włosku, łacina
zaś nie nadaje się do bardziej świeckiej rozmowy). Niezależnie od grupowych spotkań z
przedstawicielami episkopatów Brazylii czy Francji oraz grupą biskupów polskiego
pochodzenia z krajów obu Ameryk oraz Afryki (zawsze z udziałem Wyszyńskiego).
poszczególni biskupi kontaktowali się na własną rękę zwłaszcza z przedstawicielami
episkopatu francuskiego, południowo-amerykańskiego i afrykańskiego. To usamodzielnienie
się biskupów polskich, zwłaszcza młodszych, może spowodować w przyszłości zmianę ich
stosunku do Wyszyńskiego i zmniejszenie dotychczasowej uległości"[76].

Bezpieczniacka troska o mariologię

Powodem krytyki Prymasa - zarówno ze strony liberałów, jak i komunistów - była również
jego formacja maryjna, która z kolei wręcz imponowała kard. Ottavianiemu. W Warszawie z
przerażeniem odebrano informację, iż Wyszyński, wspierany przez część kurialistów i
biskupów południowo-amerykańskich, jest współautorem wniosku o ogłoszenie nowego
dogmatu maryjnego - o współodkupicielstwie i wszechpośrednictwie Najświętszej Maryi
Panny. Bezpieka w karykaturalnej formie przedstawiała maryjność Prymasa i polskiego
Kościoła. Nawet w swoich wewnętrznych analizach rozpisywała się o chęci "deifikacji Marii,
zrównania jej z bogiem-ojcem, co w konsekwencji prowadziłoby do nowego układu trójcy:
ojciec-matka-syn, z wyeliminowaniem ducha świętego, a w praktyce kościelnej niektórych
krajów do pełnej matriarchalizacji dogmatyki katolickiej. (...) Jest to typowy wyraz
katolicyzmu matriarchalnego, najbardziej zacofanego, który występuje dziś już tylko na
obszarach prymitywnej religijności (tzw. religijności uczuciowej, a nie rozumowej), jak
Polska, południowa Hiszpania (bez Katalonii, Asturii i Kraju Basków), południowe Włochy
wraz z Sardynią oraz kraje Ameryki Łacińskiej" (zachowano oryginalną pisownię - przyp. S.
C.)[77].
Ku uciesze komunistów przeciwko wnioskowi maryjnemu Wyszyńskiego wystąpili światli
hierarchowie z krajów zachodnich: "Charakterystyczne, że przeciw tym wnioskom
dogmatycznym występuje nie tylko episkopat krajów wielowyznaniowych Europy
zachodniej, gdzie uchwalenie nowych dogmatów maryjnych oznaczałob y dalsze pogłębienie
przepaści między katolicyzmem i protestantyzmem, na co hierarchia kościelna nie może sobie
pozwolić choćby ze względów czysto praktycznych (exemplum) konieczność współpracy w
ramach wspólnej dla całej burżuazji zachodnioniemieckiej, międzykonfesyjnej partii
politycznej CDU), ale także - choć ze zgolą innych powodów - episkopat afrykański i
bliskowschodni. W tym wypadku chodzi o silnie zislamizowaną lub nadal animistyczną
mentalność miejscowej ludności katolickiej, dla której nie do pomyślenia jest
równouprawnienie kultowe (a nawet wywyższenie) postaci kobiecej"[78].

Resortowi specjaliści od Kościoła katolickiego nie zamierzali biernie przyglądać się akcji
konserwatywnych ojców Soboru, W celu utrącenia tej inicjatywy Zenon Kliszko razem z
bezpieką i wywiadem uknuli nawet prowokację, o której warto w tym miejscu wspomnieć,
mimo. że jej realizacja przypadła na drugą i trzecią sesję Vaticanum II. Ukazuje ona zarówno

sposób działania władz PZPR i bezpieki, jak i charakter ingerowania w kszta łt Soboru z
wykorzystaniem tendencji liberalnych wśród części ojców soborowych [79]. Akcja SB
polegała na przygotowaniu obszernego memoriału teologicznego, opracowanego w kilku
językach (łacińskim, francuskim i włoskim), adresowanego do Pawła VI, wszystkic h
dykasterii watykańskich i ojców soborowych, w którym wskazano by na "wynaturzenia w
propagowaniu i realizacji" kultu maryjnego przez kard. Wyszyńskiego. Po przesianiu tekstu
adresatom, wywiad PRL miał spowodować kontrolowany przeciek do prasy zagraniczne j, a
później propagować w Polsce echa entuzjastycznego przyjęcia memoriału na Zachodzie [80].
W celu realizacji tak misternego planu wytypowano dziesięciu księży - agentów SB o
pseudonimach; "Józef" (filozof). "Kwieciński" (kanonista). "X-l" (kanonista). "Jackowski"
(jezuita, mariolog), "Włodek" (biblista), "Stolarski" (biblista), "Oskar" (biblista). "ks. S"
(teolog i filozof), "Ostrożny" (teolog) i "Lucjan" (kanonista). "Wytypowani tajni
współpracownicy - czytamy w notatce Departamentu IV MSW z 24 października 1963 r. -
rekrutują się przede wszystkim spośród profesury. Współpracują z aparatem bezpieczeństwa i
można polegać na ich dyskrecji. Praca zbiorcza powierzona zostanie temu tajnemu
współpracownikowi, który najlepiej opracuje zlecony mu wycinek dokumentu"[81]. Jak się
wydaje, jednym z głównych autorów memoriału był tajny współpracownik (TW) ps.
"Stolarski" – kapłan diecezji warszawskiej i biblista. Warto przytoczyć fragment notatki z
rozmowy z TW "Stolarski" z 28 października 1963 r.; "W dniu dzisiejszym odbyłem
spotkanie z TW "Stolarski", na którym postawiłem przed nim zadanie opracowania
wynaturzeń niezgodności dogmatycznych występujących w realizowanym przez
Wyszyńskiego kulcie Marii. "Stolarski" podjął się tego zadania. Stwierdził jednak, że tego
rodzaju opracowanie musi być oparte o autentyczne teksty. W związku z tym zwrócił się z
prośbą o dostarczenie mu listu Wyszyńskiego wydanego w 1958 lub 1959 r., adresowanego
do duchowieństwa nt. maryjnego charakteru 1000-lecia. List ten czytany był na konferencjach
dekanalnych i spotkał się z ostrą krytyką księży. Jak słyszał (nie przypomina sobie kogo), list
ten jezuici przesłali do Rzymu. Ks.Zieją, który również skrytykował ten list wobec
Wyszyńskiego, odszedł później z diecezji warszawskiej ponieważ Wyszyński nie przyjął jego
krytyki. Wspomniany list liczy 12 lub 16 stron. Na moje sugestie, aby "Stolarski" sięgnął
również do praktyki kultu maryjnego, stwierdził on, że to nie może stanowić zarzutu. Rzym
wg niego może ustosunkować się i wydać wnioski jedynie do błędów dogmatycznych.
Natomiast praktyki dewocyjne traktuje jako osobistą, wewnętrzną sprawę człowieka. Stąd
jedynie autentyczne teksty mogą być brane w rachubę do tego rodzaju opracowań. Na
marginesie tej sprawy nadmienił, że wobec prawdopodobieństwa włączenia schematu o Marii
do schematu o Kościele (w czasie Soboru - przyp. S. C.) (wypowiedział się na ten temat
papież na soborze) przedsięwzięcie, które się planuje należy uważać za spóźnione. Wyszyński
wg niego będzie musiał zmienić front w sprawie mariologii, bowiem w Watykanie istnieją
tendencje do ustawienia (Maryi - przyp. S. C.) w gronie świętych, w tym stanie rzeczy nie
będzie klimatu do eksponowania osoby Marii"[82].

Kilkunastostronicowy memoriał na temat rzekomych "wypaczeń przez Wyszyńskiego kultu
maryjnego w Polsce" powstał ostatecznie w końcu października 1963 r., zaś już w grudniu
dotarł do pierwszych adresatów w Rzymie. Tekst zatytułowany Do Ojców Soboru. Memoriał
o niektórych aspektach kultu maryjnego w Polsce nie był rzecz jasna sygnowany przez
któregokolwiek z autorów, co oficjalnie tłumaczono chęcią uniknięcia ewentualnych kar
kościelnych. W memoriale, który można uznać za swego rodzaju manifest modernistyczny,
którego także dzisiaj nie powstydziłby się niejeden krytyk "katolicyzmu ludowe go", zawarto
przede wszystkim informacje na temat rysu historycznego i charakteru polskiego kultu
maryjnego, przy czym przeciwstawiono w nim jakoby pogłębione studia mariologiczne
prowadzone w zachodnich instytutach teologicznych, "płytkiej i bigoteryjnej" mariologii

kard. Wyszyńskiego, narzuconej polskiemu episkopatowi, duchowieństwu i wiernym. Dość
trafnie charakteryzowano treść dokumentu w Departamencie IV; "Rozważania teologiczne
(...) są subtelne, przekonywające swą logiką i oparte o obszernie cytowaną najnowszą
literaturę przedmiotu. Poza udowodnieniem taniości teologicznej polskiej mariologii, autorzy
memoriału snują uwagi na temat konsekwencji jakie ze sobą przynosi irracjonalna i
nieuporządkowana dewocja maryjna, a co najważniejsze widzą wyrastającą groźbę herezji
maryjnej"[83].

Rzeczywiście, treść manifestu sprawia wrażenie solidnego opracowania. Uczeni księża-
konfidenci rozpisywali się na temat dwóch zwalczających się współcześnie kierunków
teologicznych w dziedzinie mariologii: "krytycznego" i "mistycznego". Występowali jako
rzecznicy nurtu "krytycznego", intelektualnego i opartego na bezstronnych studiach.
""Krytyk" - intelektualista - pisali - uznaje tylko fakty, a nie hipotezy. Stara się dociec, czy
coś rzeczywiście istnieje, czy też nie. Broni się on wszelkimi sitami przed przenikaniem
motywów emocjonalnych do teologii - przybytku ścisłości. Jest on żarliwym zwolennikiem
tradycji, opiera swe twierdzenia na tekstach Ojców Kościoła badanych w ścisłej zależności od
kontekstów. Oczywiście wyraża on święte oburzenie, gdy napotyka na omyłki i nieścisłości,
popełniane przez mistyków (uczuciowców), zagubionych w arkanach teologii. Nie odmawia
tym ostatnim dobrej woli i zacnych intencji, ale trudno mu się pogodzić ze zniekształceniem
przez nich jasnych, jego zdaniem, tekstów. "Krytyka tłumaczy ten drażniący go stan rzeczy
trzema zasadniczymi przyczynami: zapoznawaniem boskiej transcendencji, wizjonerskim
zapałem i wywodzeniem dowodów z niebezpiecznych przesłanek. Zapoznawanie
transcendencji prowadzi np. w dziedzinie Współodkupicielstwa do stawiania Chrystusa i
Maryi na tej samej nieledwie płaszczyźnie, chociaż oczywistą jest rzeczą, iż przepaść
pomiędzy Bogiem i człowiekiem - Niewiastą jest niewymierna. "Krytyk" obrusza się na ten
swoisty chrystianizm maryjny stojący często w jaskrawej sprzeczności z teologią św. Pawła.
Dlatego też kruszy kopię w obronie teologii, zagrożonej jego zdaniem przez herezję i zachęca
mariologów godnych tego imienia, do zbożnej walki"[84]. "Mistyk" natomiast - jak pisali
autorzy memoriału - to "uczuciowiec". "Motorem jego nastawienia jest wszystko przenikające
wewnętrzne życie maryjne. Formuła In Maria, Cum Maria, In Mariam, to dla niego więcej
niż dewiza. To treść jego życia i myśli. Zagłębił się on w mariologię, by oprzeć to, co stanowi
treść jego życia nadprzyrodzonego na teologicznych podstawach, by pogłębić to wszystko, co
uznaje intuicyjnie za najbardziej oczywistą rzeczywistość. Czuje on bowiem, że Matka
Boska, za której pośrednictwem poznał i ukochał Chrystusa, działa także i przez tajemnice
wiary. "Mistyka chce zgłębić teologię, ale wzbrania się przed rezygnacją z tego. co stanowi
jej treść wewnętrzną. "Mistyk" odżegnuje się od zimnej wiedzy, która nie uwzględnia punktu
widzenia miłości, obrusza się na tych, którzy odzierają tajemnicę z jej piękna przy pomocy
czysto ludzkich rozumowań. Wyczuwa on dostatecznie wielkość zagadnień maryjnych, by
dojść do przekonania, że "krytycy" je pomniejszają. A to go gniewa albo smuci - zależnie od
okoliczności. Stąd nierzadkie wśród "mistyków" twierdzenia, jakoby postawa krytyczna miała
coś w sobie wspólnego z niedowiarstwem [85].

Kard. Wyszyński nie zasługiwał nawet, zdaniem autorów memoriału, na miano "mistyka",
bowiem charakteryzowało go nieuctwo, upór i zamknięcie na dyskusję teologiczną. "Gdy
zatem cały świat katolicki dopuszcza polemikę w dziedzinie mariologii, gdy najwyższy
autorytet w osobie Namiestnika Chrystusowego na ziemi nie bez dumy patrzy na szlachetne
zmagania teologicznych powag, w tym samym czasie Ks. Kardynał Prymas Wyszyński nie
zagłębia się w tematykę maryjną, nie podziela ani postawy krytyka, ani postawy mistyka, lecz
szerzy tanią dewocję maryjną, nacechowaną jakąś aberracją powodującą najwyraźniej
spłycenie religijności wiernych. Co więcej. niektórzy, zwłaszcza ludzie myślący i oczytani,

zrażają się niepotrzebnie do praktyk maryjnych. Ileż to ludzi światłych i rozsądnych
ostrzegało Ks. Kardynała Wyszyńskiego przed przesadą maryjną i przed
niebezpieczeństwami Wielkiej Nowenny. Wytworzył się nawet wśród duchowieństwa nurt
sprzeciwu i niechęci do praktyk nakazanych przez Ks. Kardynała: do bałwochwalczego kultu
obrazu M(atki) B(boskiej) Częstochowskiej, obwożonego po wszystkich parafiach Polski i do
zupełnego wyrugowania na okres 9-ciu lat kazań katechetycznych i homilii, a zastąpienia ich
gotowymi kazaniami maryjnymi, opracowanymi centralnie, często przez ludzi
nieprzygotowanych teologicznie, które każdy proboszcz ma obowiązek głosić w sposób jak
najbardziej niewolniczy"[86]. Na koniec rozważań księża-konfidenci jeszcze raz odwołali się
do autorytetu Ojca Świętego, prosząc go o przysłanie do Polski specjalnego delegata, któremu
bez narażania się na kary, polscy biskupi, księża i świeccy katolicy będą mogli wyrazić
własne spostrzeżenia i obawy na temat zgubnej dla Kościoła maryjności Prymasa Polski. O
tym. jak w dużej mierze skuteczna okazała się perfidna akcja bezpieki, świadczyć może fakt,
że niebawem po dotarciu memoriału do Rzymu, bo już 30 listopada 1963 r,, został on
powielony i w formie broszury rozdawany i rozrzucany przez Bazyliką św. Piotra. Akcję
ulotkową przeprowadzono także w Berlinie. Paryżu, Monachium i Londynie. Z donosów
różnych księży współpracujących z SB wynika, że Prymas Polski poczuł się dotknięty akcją
reżimu, mimo, że wielu biskupów polskich, w tym również niechętny mu abp Józef Feliks
Gawlina. stanęło w obronie kardynała i oświadczyło publicznie, że memoriał jest dziełem
rządu PRL. W podobnym duchu wypowiadali się także m. in. biskupi Michał Klepacz. Karol
Wojtyła, Edmund Nowicki [87]. W obronie Prymasa stanęła również Sekcja Polska Radia
Wolna Europa, która w swoich audycjach przypisywała autorstwo dokumentu byłemu
benedyktynowi współpracującemu z SB i Urzędem ds. Wyznań, Janowi Wierusz-
Kowalskiemu [88]. Sam Prymas, jak pisze w swej książce Peter Raina op ierając się na
zapiskach kard. Wyszyńskiego, był prywatnie przekonany, że memoriał został przygotowany
przez niechętne mu 2-3 osoby ze środowiska "Tygodnika Powszechnego" i "Znaku"[89].
Jednak nie wszyscy, nie wykluczając także ojców soborowych, przyjmowali to wyjaśnienie.
Wielu co bardziej postępowych dziennikarzy i duchownych widziało w memoriale odbicie
rzeczywistego "sporu teologicznego" na temat Matki Bożej, zaś samą bezpieczniacką
fałszywkę traktowało jako ważny, aczkolwiek nieco spóźniony, glos w dyskusji soborowej.
Na wieść o tak "interesującym" wkładzie w debatę teologiczną, wielu ojców soborowych
zgłosiło się do kierownika polskiej Sekcji Biura Prasowego Soboru ks. Szczepana Wesołego
(obecnie arcybiskup) z prośbą o udostępnienie memoriału. Z taką p rośbą wystąpili również
reprezentanci całych episkopatów - francuskiego, szwajcarskiego i hiszpańskiego. Z
podobnym wnioskiem występowali również obserwatorzy soborowi. Istotną rolę odegrał tu
przedstawiciel Patriarchatu Moskiewskiego, niejaki Borowoj [90].

Sytuacja była na tyle poważna, że w dniu 2 grudnia 1963 r. biskupi polscy obecni na Soborze
Watykańskim II wydali w języku włoskim specjalne oświadczenie - Pro memoria - na temat
memoriału [91]. Przygotował je osobiście Prymas Polski wieczorem w dniu l grudnia 1963 r.
Odpowiadając na zarzuty postępowych księży-konfidentów biskupi polscy przypomnieli
program Wielkiej Nowenny, który poza wyraźnie maryjnym charakterem, traktował przede
wszystkim o wierności Panu Bogu, Świętemu Krzyżowi i Ewangelii, życiu w lasce
uświęcającej, obronie życia fizycznego i duchowego. małżeństwie i sakramentach,
wychowaniu katolickim młodzieży, sprawiedliwości i miłości społecznej oraz zwalczaniu
wad narodowych i kultywowaniu cnót. Program Wielkiej Nowenny realizowano za
pośrednictwem katechez, programów szkolnych, misji, kazań oraz prasy katolickiej. Od
początku biskupi nie mieli też wątpliwości, kto faktycznie stoi za memoriałem. "Autorzy
anonimu - pisali - ukrywają swoje cele pod pretekstem troski o miejsce należne kultowi
maryjnemu w życiu religijnym w Polsce. Prawdziwym celem jest bezpośredni atak przeciwko

kard. Wyszyńskiemu i pośredni przeciwko polskim biskupom, zgodnie z taktyką komunistów
polegającą na przedstawieniu wobec światowej opinii publicznej w najgorszym świetle
hierarchii, by w ten sposób usprawiedliwić swoją nienawiść do niej. Kult Matki Bożej
przedstawiono fałszywie, zupełnie jakby usuwał on w cień całe życie religijne narodu"[92].

Jeszcze długo po zakończeniu Soboru Watykańskiego II w działaniach operacyjnyc h
wymierzonych w Prymasa Wyszyńskiego bezpieka odwoływała się do treści zawartych w
memoriale. Przykładowo w lipcu 1968 r. Departament IV MSW przygotował 5-stronnicowy
dokument zatytułowany Historia się powtarza...m temat "błędnej" mariologii Prymasa, jego
"bliskich relacji" z Marią Okońską i tzw. "ósemkami"[93]. Sugerowano w nim, że istnieje
analogia historyczna pomiędzy działalnością "ósemek" a mariawitami, których założycielką
była "mateczka" Maria Kozłowska. Ów paszkwil na Prymasa, wraz z dwiema fotogra fiami
przedstawiającymi śluby wierności jednej z "ósemek", bezpieka przesłała piętnastu
dostojnikom watykańskim[94].

* * *
Przywołane powyżej opinie, komentarze i oczekiwania komunistów znad Wisły wobec
Soboru Watykańskiego II nie wyczerpują całości zagadnienia, a sygnalizują jedynie
złożoność problemu. Proponując redakcji "Christianitas" artykuł na temat postrzegania
Vaticanuim II przez władze PRL chciałem przede wszystkim zainicjować dyskusję wokół
problemu odbioru zmian posoborowych przez zdeklarowanych wrogów Kościoła
katolickiego. Na ile uprawnioną jest teza, że posoborowe przemiany (nie wykluczając
również reformy liturgicznej), które poskutkowały przecież wielkim zamętem w całym
Kościele, wychodziły naprzeciw oczekiwaniom komunistów i były przez nich skrzętnie
wykorzystywane do walki z Kościołem? Istnieje też problem manipulowania recepcją Soboru.
Prymas Tysiąclecia miał kiedyś powiedzieć, że jeden z owoców Vaticanum II- ekumenizm -
jest w Polsce zagadnieniem na wskroś upolitycznionym, bowiem "wszystkie drobne
niekatolickie wyznania traktuje się u nas jako narzędzie polityczne przeznaczone do rozprawy
z Kościołem katolickim”[95]. Niniejszy artykuł stanowi zaledwie wstęp do bardziej
zaawansowanych studiów nad Soborem, jego recepcją i odbiorem przez po lskich
komunistów[96]. Coraz szerzej dostępny bogaty i nowatorski materiał źródłowy każe nam na
nowo odczytać słowa papieża Pawła VI, który w dniu 31 stycznia 1966 r. powiedział, że
historię Soboru Watykańskiego II "trzeba będzie napisać zgodnie z normami powszechnie
przyjętymi przez historyków, a przekazanymi przez starożytnych autorów"[97]. Nadszedł już
czas. by także w Polsce odpowiedzieć wreszcie na papieskie wezwanie.


* Sławomir Cenckiewicz (ur.1971 r), historyk, pracownik naukowy gdańskiego oddziału IPN.
Żonaty, mieszka w Gdańsku.

Przypisy:
1.Mam tu na myśli przede wszystkim publikacje naukowe Henryka Dominiczaka, Andrzeja
Grajewskiego, Jana Żaryna, Antoniego Dudka i Ryszarda Gryzą. Zob. także: "Biuletyn
Instytutu Pamięci Narodowej", nr 7 (18 ), lipiec 2002 oraz "Biuletyn Instytutu Pamięci
Narodowej", nr l (24), styczeń 2003, poświęcone w całości metodom stosowanym przez
komunistów w walce z Kościołem katolickim. Przeglądu literatury przedmiotu dokonał
ostatnio Paweł Skibinski:Infiltracja komunistycznych służb specjalnych w polskim Kościele -
co już wiemy? Informacja na temat stanu badań, "Teologia Polityczna", nr l, 2003- -2004, 57-
70.
2. Pomijam w tym miejscu niezwykle cenne, aczkolwiek wciąż "niszowe" w Polsce

publikacje prasowe i książkowe ukazujące się za sprawą środowisk tradycjonalistycznych.
3. Por. J. Mackiewicz, Zwycięstwo prowokacji, Monachium 1962; idem, W cieniu krzyża.
Kabel Opatrzności, Londyn 1972; idem, Watykan w cieniu czerwonej gwiazdy, Londyn 1975.
4 Por. J. Źaryn, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944-1989), Warszawa 2003, 229-232
i in.5 Por. A. Grajewski, Kompleks Judasza. Kościół zraniony. Chrześcijanie w Europie
Środkowo-Wschodniej między oporem a kolaboracja, Poznań 1999.
6 Trzeba w tym miejscu jednak zaznaczyć, iż w naszych rozważaniach równie przydatne
mogą okazać się również archiwalia partyjne (po PZPR) i administracyjne (po Urzędzie ds.
Wyznań).
7 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), PZPR, 237/Y-367, Notatka w sprawie sytuacji ir
Watykanie przed II Watykańskim Soborem Powszechnym - po wizycie kardynała
Wyszyńskiego w Rzymie, sporządzona przez stałego korespondenta Agencji Robotniczej i
Polskiego Radia w Rzymie tow. Ignacego Krasickiego, Rzym, 19 III 1962 r., k. 167-171
(materiały z AAN udostępnił mi Jacek T. Żurek). Na temat wpływu wydarzeń światowych, w
tym także kryzysu berlińskiego i kubańskiego, na Jana XXIII zob. m.in.: kard. A. Casaroli,
Pamiętniki. Męczeństwo cierpliwości. Stolica Święta i kraje komunistyczne (1963-1989),
Warszawa 2001, 40-41.
8 Wstęp od wydawnictwa "Znak", (w: ) H. Küng, Sobór i zjednoczenie, Kraków 1964, 6.
9 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku (dalej: AIPN Gdańsk), sygn. IPN Gd
04/102, t. 8, mjr Stanisław Wypych, por. Jacek Świerkosz, Niektóre problemy związane z
Drugim Soborem Watykańskim, opracowanie przygotowane w Departamencie Kadr i
Szkolenia MSW, Warszawa, luty 1963 r., k. 4-5.
10 Ibidem, k. 17-18.
11 H. Stehie, Tajna dyplomacja Watykanu. Papiestwo wobec komunizmu (1917- -1991).
Warszawa 1993, 245-251; kard. A. Casaroli, op. cit., 39-42.
12 Kard. A. Casaroli, op. cit.. 38.
13 AAN, PZPR, 237/YIII-614, Referat o rozwoju wewnętrznej sytuacji w Watykanie w latach
1958-1960, Warszawa, 20 II 1964, k. 20.
14 Przykładowo zapowiedź potępienia komunizmu (choć nazwanego "wojującym ateizmem")
przez Sobór można dostrzec chociażby w Orędziu Episkopatu Polski do duchowieństwa i
wiernych w sprawie Drugiego Soboru watykańskiego z 16 listopada 1961 r. Por. Listy
pasterskie Episkopatu Polski 1945-1974, Paris 1975, 239.
15 AIPN Gdańsk, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisław Wypych, por. Jacek Świerkosz,
Niektóre problemy..., k. 12 i 14.
16 AIPN Warszawa, sygn. MSW 3394, Sobór Powszechny, notatka MSW, bez daty i autora,
k. 14.
17 AIPN Gdańsk, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisław Wypych, por. Jacek Świerkosz,
Niektóre problemy..., k. 9.
18 Ibidem, k. 20 i 24.
19 Ibidem, k. 12.
20 Ibidem, k. 15.
21 Ibidem, k. 13.
22 Ibidem, k. 14.
23 Ibidem, k. 14;
24 AIPN Warszawa, sygn. MSW 3394, Sobór Powszechny..., k. 14.
25 Ibidem, k. 19.26 Ibidem, k. 21-22.
27 AIPN Gdańsk, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisław Wypych, por. Jacek Świerkosz,
Niektóre problemy..., k. 16.
28 Ibidem, k. 17.
29 AAN, PZPR, 237/Y-367, Notatka w sprawie sytuacji w Watykanie przed II Watykańskim

Soborem Powszechnym..., k. 173.
30 AIPN Gdańsk, sygn. IPN Gd 04/102, t. 8, mjr Stanisław Wypych, por. Jacek Świerkosz,
Niektóre problemy..., k. 18-26 i 28-29.
31 Ibidem, k. 28.
32 Ibidem, k. 29-40.
33 Ibidem, k. 43-44. Komisja koordynowała całość prac przygotowawczych do Soboru na
gruncie polskim. Jej zadaniem było m.in. przygotowanie polskiego Kościoła do Soboru
chociażby poprzez inicjowanie modlitw w intencji Vaticanum II, organizowanie sesji
naukowych i wykładów poświęconych tematyce soborowej oraz rozpisanie ankiety na temat
oczekiwań duchowieństwa polskiego wobec Soboru. Ankietę rozpisano w połowie listopada
1961 r. (wtedy też skierowano do duchowieństwa i wiernych orędzie Episkopatu Polski w
sprawie Drugiego Soboru Watykańskiego), wszyscy ordynariusze otrzymali ankietę z
pytaniem głównym, które brzmiało: Czego duchowieństwo polskie oczekuje od przyszłego
Soboru?, z zaleceniem rozesłania jej do księży i zebrania od nich odpowiedzi. Komisja
zastrzegła, że odpowiedzi nie mogą być anonimowe, winny być krótkie i zwięzłe, z podaniem
motywacji, w jakim kierunku miałaby zmierzać projektowana reforma. Następnie, w oparciu
o nadesłane odpowiedzi komisje dekanalne opracowywały zbiorczą odpowiedź dla biskupa
ordynariusza.
34 Ibidem, k. 40.
35 Ibidem, k. 45-46.
36 Ibidem, k. 47.
37 Ibidem, k. 48.
38 Ibidem, k. 48-66.
39 Ibidem, k. 70 i 73.
40 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych i prasowych dotyczący II Soboru Watykańskiego
przesłany przez płk. H. Sokolaka do gen. M. Moczara, Warszawa, 7 XI 1962, k. 18.
41 Ibidem, k. 21.
42 AIPN warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Szyfrogram nr 2038 nadany z
Rzymu w dniu 20 X 1962 r. o godz. 20.30 przez Samodzielną Sekcję Departamentu I, k. 4-6.
43 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 27.
44 Ibidem, k. 25-26.
45 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych z uwzględnieniem nieznacznej ilości informacji
prasowych, przesłany przez płk. H. Sokolaka do gen. M. Moczara, Warszawa, styczeń 1963,
k. 71.
46 O szczegółach negocjacji na konferencji prasowej poinformował ordynariusz diecezji
Metz bp Joseph Paul Schmitt. Informację o porozumieniu podano w czołowym biuletynie
francuskiej partii komunistycznej "France Nouvelle" w wydaniu z 16-22 stycznia 1963 r.:
"Ponieważ światowy system socjalistyczny góruje w sposób niepodważalny i jest silny dzięki
poparciu setek milionów ludzi, Kościół nie może dłużej zadowalać się prostym
antykomunizmem. W swoim dialogu z Rosyjskim Kościołem Prawosławnym nawet obiecał,
że "podczas soboru nie nastąpi żaden bezpośredni atak na system komunistyczny"".Także
katolicki dziennik "La Croix" z 15 lutego 1963 r. odnotował zawarcie porozumienia pisząc:
"W toku dyskusji, bp Nikodem przystał na to, by ktoś pojechał do Moskwy z zaproszeniem
pod warunkiem, że zagwarantowany zostanie apolityczny kurs soboru*". W swojej
znakomitej książce Iota Unum prof. Romano Amerio pisał, że warunek Moskwy, czyli to, że
Sobór nie może powiedzieć ani słowa o komunizmie, nie był - jak widać - tajemnicą, a
wspomniane publikacje na ten temat nie wywarły na opinii publiczne j żadnego wrażenia. Tak

czy inaczej - zauważa Amerio - to porozumienie miało przejmujący, cichy wpływ na przebieg
Soboru, gdzie zgodnie z jego literą odrzucano wszystkie prośby o ponowne potępienie
komunizmu. Amerio wspomina również, że prawda o porozumieniu z Metz została niedawno
potwierdzona przez msgr. Georges Roche'a, który przez 30 lat był sekretarzem kard.
Tisseranfa. Ten rzymski prałat wypowiedział się publicznie w tej sprawie, aby oczyścić kard.
Tisseranfa z zarzutów stawianych mu przez Jean'a Madiran'a. Całkowicie potwierdził on
istnienie porozumienia pomiędzy Rzymem i Moskwą, dodając, że inicjatywa wyszła
osobiście od Jana XXIII po sugestii kard. Montiniego, i że Tisserant "otrzymał wyraźne
instrukcje zarówno dotyczące podpisania porozumienia jak i zapewnień, że zostanie ono
całkowicie dotrzymane podczas Soboru". "Tak więc Sobór - pisze Amerio - powstrzymał się
od potępienia komunizmu, a w jego dokumentach słowo "komunizm", tak często obecne w
papieskich dokumentach, nie pojawia się. Sobór złożył oświadczenia na temat totalitaryzmu,
kapitalizmu i kolonializmu, ale w swojej ocenie totalitarnych ideologii ukrył swoją opinię
dotyczącą komunizmu". Zob. R. Amerio, Iota Unum. A Study of Chonges in the Catholic
Churcn in the XXth Century, Kansas City 1996, 75-76.
47 P. Hebbiethwaite, Paul VI. The First Modern Pope, Mahwah 1993, 297-298. Sprawa
ewentualnego potępienia komunizmu rozstrzygnęła się ostatecznie podczas czwartej sesji
Yaticanum II, kiedy to część ojców soborowych złożyła do Pawła VI petycję, w której
domagała się potępienia błędów marksizmu, socjalizmu i komunizmu. Wśród sygnatariuszy
petycji był m.in. kard. Wyszyński. Zdaniem Michaela Daviesa, który powołuje się m. in. na
abp. Marcela Lefebvre, kard. Stefan Wyszyński miał domagać się odrębnego schematu
potępiającego ateistyczny komunizm. Również inni biskupi podnosili konieczność potępienia
marksizmu, np. abp Pau1 Yu Pin z Nankin (Chiny). Podczas drugiej sesji 200 ojców z 46
krajów domagało się jasnego potępienia błędów marksizmu. Do czwartej sesji Coetus
Internotionolis Potrum - Międzynarodowa Grupa Ojców (uosabiana przez abp. Lefebvre'a,
bp. Antonio de Castro Mayer'a z diecezji Campos w Brazylii oraz abp. Geraldo de Proenca
Sigaud, arcybiskupa Diamantiny) zebrała podpisy 450 ojców domagających się rewizji
schematu Konstytucji o Kościele w Świecie Współczesnym i odrębnego potraktowania
komunizmu w tekście konstytucji. W dniu 13 listopada 1965 r. komisja soborowa
odpowiedzialna za schemat wydała poprawioną wersję konstytucji, wszakże bez wzmianki o
komunizmie i petycji 450 ojców. Bp Carli wystosował oficjalny protest do Prezydium Soboru
wskazując, że złamane zostały procedury – sama komisja nie miała prawa decydować, czy
ojcowie mają przyjąć czy też odrzucić oficjalnie zgłoszone poprawki. Kard. Tiss erant
zarządził oficjalne zbadanie sprawy. Okazało się, ze petycja została zatrzymana przez
Sekretarza Komisji Połączonej, msgr Achi11e G1orieux z Lilie. Ostatecznie abp Garrone z
Tuluzy składając w imieniu Komisji Połączonej sprawozdanie przed ojcami Sobo ru przyznał,
że zaniedbanie obciąża Komisję. Ostatecznie w tekście Konstytucji zawarto odnośniki do
kilku encyklik potępiających komunizm, jednak Międzynarodowa Grupa Ojców uznała to za
posunięcie niezadowalające. Zob. M. Davies, Pope John 's Council, Kansas City 1992, 149-
152. Zob. także: ks. R. M. Wiltgen SVD, Ren wpada do Tybru. Historia Soboru
Watykańskiego II, Poznań 2001, 253-261; abp M. Lefebvre, Przeciw herezjom. Komentarz do
dokumentów magisterium Kosciota katolickiego, Warszawa 2002, 322-323, idem. Oni Jego
zdetronizowali. Od liberalizmu do apostazji. Tragedia soborowa, Warszawa 2002, 204; H.
Stehie, op. cit., 255.
48 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych...,k. 23-24.
49 Ks. R. M. Wiltgen SVD, op. cit. , 14-18.50 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament
I, 3394, Biuletyn nr VI sporządzony na podstawie materiałów agenturalnych..., k. 60.
51 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Notatka, bez daty i autora, k. 28-
29.

52 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 72.
53 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 27.
54 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 65.
55 Ibidem, k. 66.
56 Ibidem, k. 66.
57 Ibidem, k. 70.
58 Ibidem, k. 70.
59 Ibidem, k. 68.
60 Ibidem, k. 69.
61 Ibidem, k. 69.
62 Na temat ewolucji stanowiska kard. Spellmana podczas Soboru (a w zasadzie już
wcześniej), zwłaszcza na t1e dyskusji o wolności religijnej i propozycji zgłaszanych przez
ojca Johna C. Murraya, pisze Michael Davies w książce Sobór Watykański II o wolność
religijna, Warszawa 2002, 115 i n. Zob. także: J. Cooney, The American Pope. The Life and
Times of Francis Cordinal Spellman (1889-1967), New York 1984, 246-294 i i n.63 AIPN
Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporządzony na podstawie
materiałów agenturalnych..., k. 62.64 Ibidem, k. 63.65 Ibidem, k.63.
66 Ibidem, k.67.
67 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 29.
68 Ibidem, k. 30.
69 Ibidem, k. 49. Zdaniem biografa kard. Speltmana, Johna Cooney'a, o "watykańskim
Pentagonie" (kardynałowie Canali, Pizzardo, Miara, Ottaviani i Mimmi) można mowie już u
schyłku pontyfikatu Piusa XII. Do "anty-Pentagonu" Cooney zaliczył kardynałów Lercaro i
Roncalli'ego oraz abp. Montiniego. Co ciekawe, za wspierającego "anty-Pentagon" uznał
Cooney - oprócz kard. Garciasa i francuskich purpuratów - także Prymasa Wyszyńskiego.
Zob. J. Cooney, op. c i t., 259.
70 AIPN Warszawa, sygn. Y-14-4L-33, Notatka dotyczy: oceny dostojników kościelnych
przez Wyszyńskiego, Warszawa, 14 IV 1970 r., k. 55.
71 AIPN Warszawa, sygn, MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 31-32.
72 Ibidem, k. 20.
73 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr VI sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 75.
74 Ibidem, k. 75.
75 AIPN Warszawa, sygn. MSW II, Departament I, 3394, Biuletyn nr IV sporządzony na
podstawie materiałów agenturalnych..., k. 36.
76 Ibidem, k. 36.
77 Ibidem, k. 30-31.
78 Ibidem, k. 31.79 Na temat inspiracji Zenona Kliszki zob. AIPN Warszawa, sygn. IPN
0639/27, płk Stanisław Morawski, Notatka dot. opracowania i sposobu wykorzystania
materiałów nt. wypaczenia przez Wyszyńskiego kultu maryjnego w Polsce, Warszawa, 14 XI
1963 r., k. 71.
80 Ibidem, k. 72. Owa operacja SB jest na tyle interesująca, że doczekała już odrębnego
opracowania: S. Cenckiewicz, Sprawa anty-maryjnego memoriału czyli o tym jak bezpieka
"uczestniczyła" w Soborze Watykańskim II, "Arcana", nr 55-56, 2004, 118-135. Tamże
również pełny tekst memoriału.81 AIPN Warszawa, sygn. IPN 0639/27, Notatka Naczelnika

Wydziału I Departamentu IV MSW płk. Cykały, Warszawa, 24 X 1963 r., k. l.
82 Ibidem, Notatka ze spotkania z TW "Stolarski", Warszawa, 28 X 1963 r., k. 2.
83 Ibidem, Uwagi na temat "Memoriału o niektórych aspektach kultu maryjnego w Polsce" , k.
73.
84 Ibidem, Do Ojców Soboru. Memoriał o niektórych aspektach kultu maryjnego w Polsce, k.
9-10.
85 Ibidem, k. 10.
86 Ibidem, k. 11.
87 Ibidem, Wyciąg z doniesienia źródło "Alfa", Warszawa, 13 XII 1963 r., k. 83; Notatka
dotycząca kolportowanej w Rzymie broszury dot. kultu maryjnego. Źródło sprawdzone.
Warszawa, 4 XII 1963 r., k. 88-89.
88 Tym bardziej musi dziwić fakt, że dwumiesięcznik Bractwa Kapłańskiego §w. Piusa X w
Polsce - "Zawsze Wierni" (nr 6, 2003, 42-45) wydrukował tekst Jana Wierusza-Kowalskiego
zaznaczając jedynie, iż w latach sześćdziesiątych zerwał on z Kościołem i publikował
artykuły w duchu ateistycznym, podczas gdy w rzeczywistości porzucił on stan kapłański i
przeszedł na służbę w Urzędzie do Spraw Wyznań i IV Departamentu MSW stając się już za
życia symbolem (obok byłego franciszkanina Tadeusza Włodarczyka) zdrady Kościoła
katolickiego i Polski.
89 P.Raina, Kardynał Wyszyński. Czasy Prymasowskie 1962-1963, Warszawa 1994, 190.
90 AIPN Warszawa, sygn. IPN 0639/27, Informacja nr 3 dotyczy tzw. "dokumentu
maryjnego" za okres 6-7 XII 1963 r.. Źródła sprawdzone, warszawa, 9 XII 1963 r., k. 91
91 Pełny tekst Pro memoria, (w: ) P. Raina, op. cit., s. 190-192._
_________________
M.Ostrowski - Francja