Klaudia Kulik , gr. „F ”

Tytuł: Samorząd terytorialny w Konstytucji 3-go Maja.

Konstytucje 3-go Maja można uznać za rewolucję, która nie tylko regulowała status prawny Rzeczpospolitej Polskiej ale także wywołała istotne zmiany z punktu widzenia spraw administracyjnych na ternach dawnych ziem polskich. Znaczące zmiany ustrojowe rzutowały na kształt administracji publicznej mimo iż administracja praktycznie do ostatnich dni istnienia państwa polskiego zachowała tradycje demokracji szlacheckiej. Zmiany ustrojowe łączyły się z przeobrażeniami cywilizacyjnymi społeczeństwa Rzeczpospolitej.

W XVIII wieku na terytorium Polski samorząd terytorialny był podzielony na magistraty i gromady. Magistraty były to miasta królewskie, które mogły wybierać swe organy w postaci, burmistrzów i wójtów. Natomiast gromady były traktowane jako mniejsze jednostki administracyjne samorządu terytorialnego na wsi. Dla województw, ziem i powiatów powoływano wojewódzkie komisje porządkowe cywilno - wojskowe, czyli samorządowe organy zarządu lokalnego. Organy te miały liczyć ok. 15 komisarzy wybieranych przez sejmiki na dwa lata. Wśród nich mogło znajdować się trzech mieszczan. Komisarzom przydzielono dość szerokie kompetencje dotyczące spraw wewnętrznych. Zakres ich obowiązków miał obejmować kwestie związane z wojskowością tj. przebieg rekrutacji, zakwaterowanie wojska, podwody dla wojska oraz sądownictwo w sprawach wojskowych. Do kwestii cywilnych należało m.in. zajmowanie sie paszportami, statystyką, opieką nad rolnictwem, rzemiosłem, handlem, gospodarką, komunikacją, podatkami, strażą pożarną, szkolnictwem oraz opieką społeczną. Ponad to do zakresu obowiązków komisarzy należeć miało wykonywanie decyzji powierzonych przez władze centralne. Aby zapewnić spójność administracji dążono do zniesienia urzędu starosty.

W tamtych czasach władze na ziemiach polskich należała do szlachty. Dopiero Konstytucja 3-go Maja wniosła dwie najważniejsze ustawy regulujące władze. Pierwsza z nich to Ustawa o sejmikach. Prawo o sejmikach uchwalone było na dniu 24 tym marca 1791. W ustawie zawarty był również rozkład województw, ziemi i powiatów z oznaczeniem miast, a w nich miejsc konstytucyjnych dla sejmików w prowincjach koronnych. Główną przydatnością ustawy o sejmikach było to, że miała ona regulować status szlachty na nowo. Szlachcie przyznano uprzywilejowanie polityczne oraz władzę nad chłopami. Prawa polityczne przynależeć miały tylko szlachcie posesjonackiej, czyli osobom posiadającym ziemię - folwarki, do której zgodnie z tradycją zaliczano także zastawników i dożywotników. Zastawnicy mogli należeć do grona szlachty poprzez posiadanie folwarku tytułem zastawu. Ponad to ustawa ta wprowadziła na ziemie polskie ustrój stanowy. Ustawa o sejmikach oprócz zmian ustrojowych wprowadziła także ważne kwestie mentalne. Mianowicie, przyznawała mieszczanom- posesjonatom prawo do nietykalności osobistej, nabywania dóbr ziemskich, uzyskiwania niższych urzędów ziemskich i stopni oficerskich. Była to jedna z najważniejszych kwestii, jaką wprowadziła Konstytucja. Przyzwała również swobodę zagranicznym kupcom i rzemieślnikom. Jednocześnie ujednolicono ustrój miast i zniesiono jurdyki. Jednocześnie odebrano miastom autonomię i podporządkowano je Komisji Policji. Dążono również do uregulowania kwestii obywatelstwa miejskiego. Konstytucja wprowadziła szerokie możliwości nobilitacji mieszczan. Istniała możliwość uzyskania przez mieszczan tytułu szlacheckiego. Pierwszym sposobem było piastowanie funkcji plenipotenta, który był przedstawicielem miast w Izbie Poselskiej. Kupienie wsi lub miasteczka przez mieszczan skutkowało możliwością nobilitacji. Również poprzez sprawowanie służby w wojsku czy też wykonując zawód adwokata dawało możliwość nabycia tytułu szlacheckiego. Dodatkowo każdy sejm miał nobilitować 30 mieszczan, którzy posiadali nieruchomości miejskie, służyli w wojsku, zasiadali w komisjach porządkowych, zajmowali się przemysłem lub handlem. Dzięki takim rozwiązaniom dążono do stworzenia ujednoliconego stanu szlachecko - mieszczańskiego a sojusz tych dwóch warstw społecznych miał być podstawą ustroju społecznego.

Pamiętać należy, iż przyznanie w Rzeczypospolitej mieszczanom prawa do posiadania ziemi a szlachcie prawa do zajmowania się handlem było prawdziwą rewolucją w ówczesnej mentalności. Niestety nowe prawa przysługiwały tylko mieszczanom miast królewskich a pozbawieni ich byli mieszkańcy miast prywatnych, czyli przeważającej większości miast i miasteczek w Polsce. Pocieszający był fakt, iż w rzeczywistości miastami królewskimi były miasta największe, których społeczności reprezentowały największy potencjał społeczny.

Drugą, również istotną ustawą, którą wprowadziła Konstytucja 3-go Maja była ustawa o miastach królewskich:

,,Miasta królewskie uznane są za miasta wolne, z pod władzy starostów, oraz juryzdykcyi trybunalskich i wojewódzkich wyjęte. Wybór sędziów i urzędników miejskich, ich wolnej woli oddany. ” Ustawa została przyjęta przez Sejm Czteroletni 18 kwietnia 1791 roku, włączona później in extenso jako artykuł III Konstytucji 3 maja. Rzeczpospolitą podzielono na 24 wydziały miejskie. Każdy wydział posiadał wewnątrz swoje zgromadzenie wydziałowe, w którym znajdowali się deputanci. Wybierali oni plenipotentów na sejm i do komisji porządkowych. Natomiast samych deputantów w większych miastach wybierano w cyrkułach czyli jednostkach powstałych na wzór dzielnic. W mniejszych miastach było to zgromadzenie ogólne. W miastach wolnych miało funkcjonować zgromadzenie uchwalające tj. zgromadzenie ludu miejskiego i magistraty, które były urzędami wykonawczymi. Magistraty posiadały oprócz wójta lub prezydenta tylu radnych ile było cyrkułów. Natomiast w cyrkułach mieli znajdować się wójtowie. Do zadań zgromadzeń uchwalających należało m.in. wybieranie urzędników miejskich, sędziów, a także odbieranie sprawozdań od deputatów i plenipotentów na Sejm oraz uchwalanie lokalnych podatków.

Konstytucja 3-go Maja wprowadziła znaczące zmiany nie tylko ustrojowe ale także w mentalności społeczeństwa. Rewolucja w myśleniu dotyczyła między innymi kwestii związanej z mieszczaństwem czy chłopami. Do tej pory szlachta posiadała monopol na władzę i nie dopuszczalne było aby społeczeństwo niższego stanu posiadało jakiekolwiek kompetencje ustawodawcze czy wykonawcze. Ponad to Konstytucja miała regulować pozycję chłopów podnosząc rolę włościan w życiu gospodarczym państwa. Główny problem wiązał się z poddaństwem chłopów. Konstytucja miała wprowadzić ochronę prawną nad chłopami jednak w praktyce ochrona ta dotyczyła umów narzucanych chłopom przez szlachtę. Formalnie jednak chłopi nadal musieli odrabiać pańszczyznę. Niemniej jednak samo to iż Konstytucja nawiązywała do problemów chłopów było zjawiskiem wyjątkowym jak na warunki Europy w końcówce wieku XVIII, ponieważ byli oni traktowani wówczas jako upośledzona warstwa społeczna.

BIBLIOGRAFIA:

J. Buszko, Historia Polski 1864-1948

Konstytucja 3-go Maja

Internet: Historia administracji/Rzeczpospolita 1764-1795

Źródło: Internet Historia administracji/Rzeczpospolita 1764-1795

Konstytucja 3-go Maja

Konstytucja 3-go Maja

J.Buszko, Historia Polski 1864-1948

Klaudia Kulik gr.F

4

---