Doktryną do pewnego stopnia pokrewną gnostycyzmowi był manicheizm, głoszony przez Persa o imieniu Manes około połowy III w. Manicheizm jeszcze bardziej niż gnostycyzm podlegał wpływom wschodniej mitologii i głosił - podobnie jak gnostycyzm - radykalny dualizm dobra i zła; zakładał, że w kosmosie działają dwaj bogowie, bóg światła i bóg ciemności, a w człowieku istnieją dwie dusze: jedna pochodząca ze światła, druga z ciemności. W zależności od tego, która dusza uzyskuje w przewagę, człowiek czyni zło albo dobro. Wpływom manicheizmu ulegał m.in. św. Augustyn (w młodym wieku)
System filozoficzny św. Augustyna.
Teoria poznania
Logicznym i historycznie uzasadnionym punktem wyjścia w konstrukcji systemu filozoficznego św. Augustyna było nawiązanie do hellenistycznej filozofii życia, uznającej, że celem życia ludzi jest osiągnięcie szczęścia, do czego drogę winna wskazać filozofia. Jednak św. Augustyn określał szczęście nie jako cnotę, przyjemność czy spokój duszy, jak utrzymywali filozofowie ze znanych szkół w okresie przed-chrześcijańskim, lecz dla św. Augustyna szczęście to po prostu Bóg, a drogą do szczęścia jest poznanie prawdy, czyli Boga. Zdaniem św.Augustyna, nie każda wiedza jest przydatna do tego, by ludzie osiągnęli prawdziwe szczęście. Nie jest na przykład do tego zupełnie przydatna wiedza na temat przyrody. Dewizą św. Augustyna stało się hasło: „Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej.” Bóg, który mieści się we wnętrzu duszy człowieka, jest najważniejszym przedmiotem poznania. W innej wypowiedzi św. Augustyna, także o charakterze pewnego hasła, zawarte jest bliższe określenie drogi do poznania prawdy, którą jest wgląd w treści zawarte w duszy człowieka. Augustyn rzucił w tej wypowiedzi znane wezwanie: „Wejdź w samego siebie. We wnętrzu człowieka mieszka prawda.”
Jak widać w tych krótkich stwierdzeniach, w swej teorii poznania św. Augustyn odrzucił stanowiska, które polegały na szukaniu prawdy w świecie zewnętrznym, na drodze zmysłowego kontaktu z tym światem; nawiązywał natomiast do spirytualistycznej teorii poznania Platona, w myśl której poznanie prawdy polega na uświadomieniu sobie przez duszę wiedzy, która jest w niej zawarta w postaci gotowej. „Wszystko jest wątpliwe prócz tego, że jestem i że myślę” - pisał św. Augustyn i ta jego wypowiedź stała się później fundamentem filozofii Kartezjusza, który ją spożytkował w swym racjonalizmie, stawiającym na autonomię i samowystarczalność ludzkiego rozumu, czyli - na wartości całkowicie przeciwstawne do tego, co miał na uwadze najwybitniejszy przedstawiciel chrześcijańskiej patrystyki.
Myśl św. Augustyna kroczyła ku irracjonalizmowi. W poznawaniu prawdy św. Augustyn stawiał na przewagę czynników irracjonalnych i na całkowitą zależność człowieka od Boga. Człowiek poszukując prawdy w treściach własnej duszy, nie może - według św. Augustyna - dotrzeć do niej o własnych siłach. Umysł ludzki jest na to zbyt niedoskonały. Poznanie przez człowieka prawdy jest możliwe tylko dzięki aktom boskiego oświecenia (iluminacji). Bóg oświeca duszę człowieka od wewnątrz, pozwalając jej poznać najwyższe prawdy wprost, tj. bez uciążliwego i wątpliwego rozumowania; jest to poznanie drogą prostej intuicji, olśnienia, bezpośredniego i nagłego uświadomienia sobie tego, co prawdziwe. Oświecenie człowieka jest darem łaski ze strony Boga i polega na szczególnym spotęgowaniu ludzkiej władzy poznawczej, która dzięki tej łasce osiąga wiedzę w sposób intuicyjny, kontemplacyjny, niekiedy nawet mistyczny. Augustyńską koncepcję poznania prawdy na drodze boskiego oświecenia określono nazwą: „teoria iluminizmu”.
Teoria bytu (teocentryczna metafizyka)
Podobnie jak w teorii poznania, także w teorii bytu św. Augustyn uczynił ośrodkiem swych poglądów Boga. Wszak konsekwentny teocentryzm to najbardziej charakterystyczna cecha systemu filozoficznego św. Augustyna. W teorii bytu, o której teraz mowa, św. Augustyn uzasadniał przewagę Boga nad stworzeniem i całkowitą zależność stworzenia od Boga. Bóg jest najwyższym bytem w hierarchii wszystkich bytów i dóbr. On jeden istnieje z własnej natury i jego istnienie jest konieczne, podczas gdy istnienie wszystkich innych bytów jest przypadkowe, czyli niekonieczne. Wszystkie byty pochodzą od Boga, jednak pod żadnym względem nie dorównują swojemu Stwórcy. „Są od Niego, ale nie z Niego” - napisał św. Augustyn. Jako stworzone przez Boga, wszystkie byty są dobrami, jednak pozostają w wielkim dystansie w stosunku do Dobra Najwyższego, którym jest Bóg.
Św. Augustyn był tym filozofem chrześcijańskim, który ostatecznie ugruntował chrześcijańską koncepcję kreacjonizmu. Według tej koncepcji, świat został stworzony przez Boga z nicości. Wyrażone to zostało łacińską formułą „creatio ex nihilo”.
W kwestii stworzenia świata przez Boga św. Augustyn szedł śladem Platona i neoplatonizmu, chociaż odrzucił platońską pramaterię, tworzywo, chaos, zachowując idee jako doskonałe modele rzeczy. Jednak idee przestały być u Augustyna samodzielnymi bytami, ponieważ uważał je za koncepty czyli pomysły Stwórcy. Każda rzecz, którą Bóg stworzył, powstała na wzór modelu znajdującego się w umyśle Boga i będącego Jego suwerennym pomysłem. Wszystkie rzeczy zostały stworzone przez Boga z nicości na wzór Jego idei.
Istotnym momentem augustyńskiej teorii kreacjonizmu, o której mówimy, jest interpretacja stosunku Boga do świata, polegająca na uznaniu, że Bóg nie tylko stworzył świat z niczego, ale dalej, po stworzeniu, tą samą mocą stwórczą podtrzymuje świat w istnieniu. Zostało to określone łacińską formułą „creatio continua”. Z tym wiąże się następna teza św. Augustyna, mówiąca o tym, że Bóg kieruje światem aż do najdrobniejszych szczegółów włącznie. Wszystko, tak w świecie rzeczy jak i w świecie ludzi, zależy bezpośrednio od jego woli (np. czas trwania wojen i to, że w ogóle wybuchają itp.).
Ostatnia z ważnych tez św.Augustyna w kwestii stworzenia świata przez Boga mówi, że Bóg stworzył świat jednym prostym aktem stwórczym, w którym zadecydował o istnieniu wszystkich bytów, zarówno tych, które już zaistniały od początku istnienia świata, jak i tych, które dopiero mają zaistnieć w okresie do końca świata. Te ostatnie Bóg stworzył w postaci zarodków.
Koncepcja człowieka
W koncepcji człowieka św. Augustyn pozostawał także pod wpływem Platona i podobnie jak on uważał, że człowiek to przede wszystkim „dusza, która włada ciałem". Augustyńskie rozumienie człowieka było radykalnie spirytualistyczne. Uważał, że dusza jest substancją samoistną, duchową, całkowicie różną od ciała; jako taka nie ma ona nic wspólnego z funkcjami biologicznymi człowieka. Dusza posiada własne funkcje, jak myśl, wola, pamięć, uczucia; będąc różną od ciała, jest też od niego doskonalsza. Jest bliższa Bogu, niezniszczalna i nieśmiertelna, a poznając prawdy wieczne, ma przez to udział w wieczności. Duszę znamy lepiej niż ciało, ponieważ wiedza o własnych przeżyciach duchowych jest pewniejsza od innej; ciało jest nawet przeszkodą dla duszy na jej drodze do poznania prawdy poprzez zagłębianie się w sobie samej. Wobec wyższości duszy nad ciałem, należy dbać o duszę a nie o ciało.
Spirytualistyczne rozumienie człowieka, zaszczepione kulturze chrześcijańskiej przez św. Augustyna, było w niej obowiązujące przez szereg następnych stuleci, zanim nie zostało zastąpione przez koncepcję św. Tomasza z Akwinu i w czasach współczesnych przez wyprowadzoną z tomizmu nowoczesną, personalistyczną koncepcję człowieka, która docenia w człowieku jego sferę cielesną.
Etyka i filozofia historii
W poglądach etycznych św. Augustyna najważniejsze są dwa elementy: tzw. teodycea oraz nauka o łasce. Termin „teodycea” został co prawda wprowadzony dopiero przez Leibniza w drugiej poł. XVII wieku, ale św. Augustyn był pierwszym filozofem, który stworzył koncepcję filozoficzną podpadającą pod to pojecie.
Określenie „teodycea” wywodzi się od gr. theos - Bóg i dike - prawo, sprawiedliwość. Koncepcja św. Augustyna, o której mówimy, miała na celu obronę sprawiedliwości i dobroci Boga w odpowiedzi na zarzuty przeciwko istnieniu Opatrzności, oparte na stwierdzeniu istnienia zła w świecie, który w całości jest dziełem Stwórcy i podlega Jego ciągłej opiece.
Według św. Augustyna, świat jest znikomy i niedoskonały wobec Boga, tym niemniej jest Jego dziełem i jako taki jest dobry. Wobec tego, jak wytłumaczyć istnienie zła w świecie, które wszędzie daje się dostrzec? Pojawia się pytanie: czy istnienie zła nie rzuca cienia na Bożą dobroć, sprawiedliwość a może nawet - na wszechmoc Boga? Czy byłoby rzeczą sprawiedliwą, aby istnienie zła w świecie w jakikolwiek sposób obciążało Boga? Św. Augustyn zaproponował pewne rozwiązanie tego trudnego również dla późniejszych filozofów chrześcijańskich dylematu, które miało na celu obronę doskonałości Boga wobec niedoskonałości świata, będącego Jego dziełem.
Istotę teodycei św. Augustyna wyrażają trzy następujące twierdzenia: (1) zło nie należy do istoty świata i nie jest dziełem Boga, lecz człowieka, któremu Bóg dał wolną wolę; (2) zło nie jest realne, tak jak realne jest dobro; zło jest tylko niedostatkiem lub brakiem dobra; istoty wolne, czyli ludzie, czynią zło, gdy nie czynią dobra lub wtedy, gdy wybierają dobro mniejsze zamiast większego; (3) będąc tylko negatywnej natury, zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie, jest do niej potrzebne; zło jako brak dobra jest niezbędnym tłem, na którym może pojawić się dobro i na którym dobro może zostać dostrzeżone i docenione.
Drugą częścią składową etyki św. Augustyna była jego nauka o łasce. Nawiązuje ona do poglądu wyrażonego w teodycei, iż zło pochodzi od człowieka wyposażonego w wolną wolę i jakby kontynuując ten wątek, św. Augustyn stwierdza dalej, że warunkiem tego, by człowiek czynił dobro jest łaska; dobrzy są jedynie ci, którzy zostaną obdarowani przez Boga łaską a źli ci, którzy łaski nie otrzymają; łaska jest dawana ludziom zawsze „za darmo”, albowiem nie byłaby łaską, gdyby była udzielana za zasługi; poza tym, łaska jest czymś tak wielkim, że nie ma ludzi naprawdę godnych łaski.
Św. Augustyn był zwolennikiem teorii predestymacji (od łac. predestinatio - przeznaczenie), czyli występującej w wielu religiach koncepcji, według której los pośmiertny człowieka - zbawienie lub potępienie - jest z góry ustalony przez wolę i łaskę Boga, niezależnie od czynów człowieka i jego życia. Mimo tego, że miłujący Boga człowiek jest zobowiązany do czynienia dobra i czyniąc dobro, może mieć uzasadnioną nadzieję na to, że zostanie zbawiony i w swym przyszłym życiu osiągnie wieczną szczęśliwość, to z tego nie wynika, że człowiek może mieć pewność swego zbawienia. Bóg bowiem w swych wyrokach jest całkowicie wolny. Bóg nie byłby Bogiem, gdyby w swych decyzjach był w jakikolwiek sposób ograniczany, choćby nawet najlepszymi (ale również najgorszymi) uczynkami człowieka.
Zdaniem św. Augustyna, ludzie dzielą się na tych, którzy dostępują łaski od Boga i na tych, którzy jej nie otrzymują; ten fakt jest przyczyną podziału ludzkości na dwie kategorie: zbawionych i potępionych. Ci pierwsi tworzą tzw. „Państwo Boże” (łac. civitas Dei), ci drudzy tworzą tzw. „państwo ziemskie” (łac. civitas terrena). Zmagania tych dwóch państw składają się na dzieje świata, które zakończą się Sądem Ostatecznym.
Św. Augustyna uważa się za filozofia, który zapoczątkował w ramach filozofii dział lub dyscyplinę filozoficzną o nazwie „filozofia historii” zajmującą się analizowaniem w ludzkich dziejach niezależnych od woli ludzi tendencji historycznych, tzw. obiektywnych praw historii, różnego rodzaju czynników historiotwórczych itp. Rozważania tego typu zastaną przez współczesnego filozofa Karla Poppera określone terminem „historycyzm” i poddane ostrej krytyce. U św. Augustyna czynnikiem, który decyduje o biegu historii powszechnej jest wola Boga, czyli Boska Opatrzność.