Marta Malinowska, pedagogika, EWiP
Życie Augustyna
Św. Augustyn (354-430) urodził sie w Tagasta, w Numidii, z ojca poganina i matki chrześcijanki. Wmieście ojczystym, potem w Kartaginie, Rzymie i Mediolanie był nauczycielem retoryki. Pisma Cycerona pobudzały go do badań filozoficznych. Choć wychowany przez matkę w chrześcijaństwie, usposobiony był doń niechętnie; pierwotnie wyznawal manicheizm z jego skrajnym dualizmem dobra i zla. Później odkrywszy braki tej doktryny, przerzucił się do sceptyzmu akademickiego.Dopiero w 386 r. Lektura dzieł neoplatońskich skłoniła go do powrotu do dogmatycznej filozofii, a kazania biskupa Ambrożego nawróciły do Kościoła. Ochrzczony w 387 r., powrócil do Afryki i tam spełniał czynności kapłańskie, od 395 r. Jako biskup Hippony. Z zapałem bronił nauki Kościoła i zwalczal herezje, nawet te, które kiedyś sam uznawał:manicheizm, donacjanizm, wystepujacy przeciw jedności Kościoła, i pelagianizm, uzalezniający łaskę od zasługi. Filozoficzne zainteresowania Augustyna pod koniec jego życia, coraz bardziej ustępowały miejsca teologicznym.
Średniowiecze to epoka, w której zauważamy wyraźną dominację ideową Kościoła. Kościelny ideał wychowawczy zakładał natomiast całkowite oddanie się Bogu poprzez praktyki religijne, pogardę dla bogactwa, przyjemności ziemskich i ascezę, polegającą na różnorakim umartwianiu ciała. Wiedza umysłowa chrześcijanina tego okresu dozwolona była o tyle, o ile dotyczyła lepszego poznania Boga. Nic dziwnego więc w tym, iż wychowaniu religijnemu przypisywano szczególną rolę.Św. Augustyn jako pierwszy dokonał syntezy starożytności i chrześcijaństwa,był doskonałym znawca litratury rzymskiej, profersor w pogańskiej szkole retorycznej, manichejczyk, neoplatonik i wreszcie biskup katolicki.
Z punktu widzenia dziejów myśli pedagogicznej, najważniejsze są dzieła De magistro (O nauczycielu), De doctrina christiana (O nauce chrześcijańskiej) oraz jego Confessiones (Wyznania), stanowiące jedno z największych osiągnięć literatury światowej. W pracach tych, Augustyn okreslił program wszelkiego kształcenia na najbliższe 1000 lat, ponieważ w Średniowieczu nie było istotnej różnicy między kształceniem duchowieństwa, a kształceniem ogólnym. Stworzył system wiedzy łacińsko-chrzescijańskiej.
W kwestii, jak należy się ustosunkować do kształcenia i wychowania w starożytności pogańskiej, Augustyn przyłączył się do poglądów tych uczonych wschodniochrześcijańskich, którzy twierdzili,że chrześcijanie tak powinni korzystać z wiedzy starożytnych, jak Żydzi korzystali z wiedzy Egipcjan. Wiedza antyczna nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem do poznania nauki chrześcijańskiej.Nauki ścisłe i przyrodnicze, jak matematyka, geografia, zoologia i botanika, pomagaja zrozumieć Pismo św. Zarówno wiedza elementarna jak i sztuki wyzwolone są nosicielami cnót i elementami wychowania ukirunkowanego na Chrystusa. Nauka bowiem prowadzi do mądrości, mądrość zaś jest wyższa od nauki, jest wiedzą o dobrach niezmiennych, wiecznych dotyczących zbawienia.
Św. Augustyn twierdził, iż poznanie jest możliwe tylko dzięki oświeceniu duszy przez Boga. Zadaniem nauczyciela było zatem stworzenie w klasie takiej atmosfery, która ułatwiłaby szybsze pojawienie się w duszach uczniów oświecenia Bożego. Te wywody św. Augustyna miały olbrzymie znaczenie dla dalszego rozwoju wychowania chrześcijańskiego. Uświadomiły one przywódcom Kościoła, że wszystkie czynności wychowawcze muszą być przepojone dokładnie przemyślaną ideologią religijną.
„Confesiones'' (Wyznania)
Największe dzieło św. Augustyna "Wyznania", powstałe ok. 400 r. zawiera wykład myśli tego filozofa, opartej na głębokiej wierze w Boga. Wątki autobiograficzne ukazują drogę człowieka, żyjącego w dostatku i rozkoszach życia do nawrócenia. Przemianę poganina w człowieka, który bezgranicznie zaufał Bogu.
„De magistro” (O nauczycielu)
Św. Augustyn postulował ograniczenie programu nauczania do Biblii oraz zastąpienie w szkole dzieł pisarzy klasycznych utworami religijnymi. „Prawdziwym i jedynym nauczycielem, a zarazem jedynym źródłem wiedzy jest Bóg. On jest głównym celem ludzkiego poznania.”
Ideologia wychowawcza w średniowieczu
Źródłem refleksji Augustyna nad wychowaniem były: wadliwość ówczesnej szkoły z powodu jej pogańskiego charakteru, przerost formy nad treścią, apoteoza grzechu w literaturze homeryckiej oraz bieżące problemy związane z nowym zjawiskiem w edukacji, jakim była katecheza. W poglądach św. Augustyna , A. Danysz dostrzega rozdarcie między dwiema epokami - starożytną i średniowieczną, przywiązanie do korzeni, z których wyrastała jego kultura umysłowa i - szczególnie po objęciu przez niego godności biskupa - doktrynalnych potrzeb chrześcijaństwa oraz samej instytucji, jaką był Kościół.
Według Danysza „Wyznania” nie ukazują prawdziwego obrazu stosunku św. Augustyna do antyku. Wykładnią prawdy jest dla niego bardziej „De doctrina christiana”, w dziele tym, Augustyn docenia wartość studiów retorycznych nie dla samego poznania, lecz w obronie wiary. W tym tkwi kolejna cecha refleksji średniowiecznej. Wiedza świecka nie mogła być celem samym w sobie, jak było w antyku, gdy we wszystkich bodaj szkołach filozoficznych kreowano własną koncepcję mędrca. U Augustyna jest ona narzędziem walki i wiedzą pozorną.
Danysz formułuje w tym miejscu istotną myśl: Wątpliwości, które wypowiedzieli św. Augustyn i inni Ojcowie Kościoła co do połączenia świeckiego wykształcenia z wiarą chrześcijańską nie musiały być jednak poważnej natury, skoro na razie nie doprowadziły do osobnego chrześcijańskiego wychowania. Jego zdaniem aż do VI w. na obszarach Cesarstwa Zachodniego korzystano równolegle z kształcenia tradycyjnego, retoryczno-gramatycznego oraz specjalistycznego - katechetycznego, którego inicjatorem był św. Augustyn w rozprawie
De catechisandis rudibus.
Filozofia
Źródłem filozofii św. Augusta stała się filozofia Platona. W metafizyce Augustyn odwoływał się do platońskiego idealizmu, w teorii poznania przejawiał absolutyzm, za greckim filozofem uznawał odrębność ducha, dualizm ciała i ducha, życia ziemskiego i idealnego życia wiecznego.
Poznanie duszy
Augustyn nauczał, iż celem człowieka ma być szczęście, zaś zadaniem filozofii jest odnalezienie tego szczęścia. Szczęście jest możliwe jedynie dzięki Bogu. Augustyn twierdził, że do szczęścia niezbędnie potrzebne staje się poznanie. Wbrew sceptykom uważał, że jest ono możliwe, należy tylko znaleźć odpowiednią metodę, nie podlegającą błędom i będącej przez to niezawodnym początkiem dla wiedzy. Augustyn doszedł do wniosku, że własna myśl stanowi pewnik istnienia, wszystko może nieść wątpliwość prócz tego, iż jestem oraz myślę. "Wejdź we wnętrze siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda"- ta zasada, która jest znana jako myśl Kartezjusza został już przed nim wypowiedziana przez Augustyna. Oznaczało to przekreślenie obiektywizmu, poza który nie była w stanie wyjść starożytność.
Poznanie idei oraz oświecenie od Boga
Augustyn stwierdził, że umysł lepiej od własnych przeżyć poznaje prawdy absolutne. Umysł, zgodnie
z platońskim poglądem, dzięki rozumowaniu uświadamia sobie wieczne, niezmienne prawy. Nie jest on wytwórcą prawd, ale ich odbiorcą. Nie może stworzyć prawd wiecznych, a jedynie przejmować wiedzę daną wprost, bez pośrednictwa ciała, bez udziały zmysłów.
Świat idealny filozof utożsamiał z Bogiem. Tylko On jest wieczny, toteż prawdy wieczne mają swoje istnienie jedynie w Bogu. Dusza poznaje prawdy wieczne wyłącznie dzięki temu, iż Bóg istnieje. Człowiek posiada świadomość istnienia wiecznych, absolutnych prawd; wszystko co jest wieczne może istnie jedynie
w Bogu. Z tych rozważań wynikało, iż jest oczywistością, że Bóg istnieje.
Bóg udziela człowiekowi wiedzy wyłącznie przez oświecenie, czyli iluminacje. Nie każdy ma możliwość dostąpienia iluminacji, stanowi ona łaskę, dar od Boga.
Bóg to byt najwyższy, tylko Jego istnienie płynie ze swej własnej natury. Wszystko inne ma istnienie wyłącznie dzięki bożej łasce. Bóg to najwyższe dobro, z równocześnie przyczyna wszelkiego dobra. Kiedy człowiek zespoli się z Bogiem, osiągnie szczęście.
Dualizm duszy i ciała
Augustyn widział w duszy samoistną substancję, która nie może być ani specyficzną własnością ciała, czy też rodzajem ciała. Wbrew nauce starożytnych dusza nie może mieć nic wspólnego ani z ciałem, ani z funkcjami biologicznymi. Cechą duszy jest nieśmiertelność, niezniszczalność. Dusza jest bliższa Stwórcy, może poznawać prawdy wieczne. Człowiek posiada więcej wiedzy o duszy niż o ciele, dlatego powinien o nią dbać bardziej niż o ciało.
Człowiek posiada rozum, jednak to nie on stanowi jego istotę. Jest nią czynna wola. Boga poznaje się poprzez wiarę, która nie jest rzeczą rozumu, ale woli.
Nadprzyrodzone czynniki
Augustyn dostrzegał w przyrodzie działalność sił nadprzyrodzonych. Wykładał, iż Bóg jest stworzycielem i kierownikiem świata, działającym według konkretnego planu. Jest to koncepcja egzemplaryzmu, mówiąca o tym, iż w Bogu zawiera się idealny wzorzec realnego świata.
Teodycea
Filozof, pomimo iż w świecie, jako dziele bożym widział dobro, nie wykluczał jednak działania zła. Twierdził, że istoty obdarzone wolną wolą czynią źle w momencie, kiedy nie czynią dobra. Zło jest więc brakiem dobra. Jest jednak potrzebne, aby mogła być zachowana harmonia świata. Augustyn doszedł do wniosku, że Bóg wolał uczynić większe dobro wraz ze złem, aniżeli mniejsze dobro z wyłączeniem zła.
Nauka o łasce
Wśród ludzi są tacy, którzy dostąpili łaski od Boga oraz tacy, których nie objęło działanie bożej łaski. Augustyn stwierdza, że w rzeczywistości żaden człowiek na nią nie zasłużył, jest ona darem. Ludzie, którzy dostąpili łaski i żyją w wierze, są dobrzy osiągną zbawienie; ludzie źli zostaną potępieni.
Filozofia Augustyna była cała oparta na wierze, Bogu, jedynym doskonałym oraz absolutnym bycie, wobec którego świat doczesny przestaje mieć znaczenie. Bóg jest źródłem, dawcą życia, łaski, umożliwiającym człowiekowi poznanie. Tylko dzięki Niemu człowiek może poznać prawdę, poprzez dostąpienie oświecenia. Jedynie dzięki bożej łasce może on czynić dobrze oraz osiągnąć zbawienie i życie wieczne. Cała przyroda kierowana jest przez siły nadprzyrodzone, czyli Bożą Opatrzność. Bóg to nie tylko pierwsza przyczyna świata, ale także jego kierownik i sędzia. Nauka Augustyna zakładała, że człowiek jest rozdarty pomiędzy dobrem
a złem, na drabinie bytów umieszczony jest między aniołami a zwierzętami. Pomimo tego rozdarcia może osiągnąć szczęście, ale tylko wtedy, gdy otworzy się na działanie bożej łaski i złoży swe życie w Bogu. Człowiek, poprzez ascezę, medytację i refleksję musi dążyć do poznania Boga i własnej duszy, nastąpić to może dopiero dzięki iluminacji, bożemu oświeceniu.
Bibliografia:
1. A. Danysz, Św. Hieronim i Św. Augustyn a literatura świecka [w:] M. Świta, S. Sztobryn, Polskie badania nad myślą pedagogiczną w latach 1900-1939, Gdańsk, 2006 r.
2.W. Tatarkiewicz,Historia filozofii tom 1,wyd. PWN, Warszawa, 1983 r.
3.S. Litak, Historia wchowania tom 1, wyd.WAM, Kraków, 2005 r.