Wstęp. Między rozwojem i regresem społecznym: w kręgu pojęć podstawowych

Różnica - w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych oznacza zaobserwowane

w konkretnym momencie odmienności w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych bądź też w poszczególnych aspektach konkretnych sytuacji i faktów. Pojęcie różnicy jest statyczne i odnosi się do stwierdzonych odmienności, bez wskazywania ich przyczyn

i uwarunkowań.

Zmiana społeczna - bywa najczęściej definiowana jako proces strukturalnych przekształceń systemu społecznego. Termin ten uwzględnia kierunek przebiegu zmiany społecznej oznacza to, iż badania zmian społecznych muszą uwzględniać przekształcenia w różnych następujących po sobie przedziałach czasowych. Przyjmuje się zazwyczaj, iż przekształcenia te nie tworzą układów w pełni zintegrowanych. To zaś oznacza, że zmiany zachodzące

w jednym wymiarze systemu społecznego nie powodują zmian w innych wymiarach.

Zmiana społeczna pojmowana zazwyczaj bywa jako przeobrażenie (przekształcenie) pojedynczego elementu systemu społecznego danego społeczeństwa, na przykład jego struktury społecznej, gospodarczej czy politycznej.

Źródła i przyczyny zmian społecznych są wielorakie. Z jednej strony, zmiany wewnątrz systemu mogą być wywołane kontaktami z innymi grupami i zbiorowościami, z ich kulturą, organizacją, ze sposobami gospodarowania, z układami norm i wartości, technika

i technologią. Można przyjąć, iż następuje wówczas zmiana wywołana przede wszystkim czynnikami zewnętrznymi, czyli egzogamicznymi. Tego typu przeobrażeniom sprzyjają migracje i przemieszczenia ludności, rozwój transportu czy środków masowego komunikowania, aneksje i podboje. Prowadzą one zazwyczaj aczkolwiek nie zawsze do procesów dyfuzji i do zapożyczeń między systemami oraz kulturami.

Nader istotne dla przebiegu i zakresu zmian systemu wywołanych czynnikami zewnętrznymi są podstawy ludzkie. Owe podstawy może cechować aprobata zmian i podatność na nie, obojętność, bierność wobec nich, dezaprobata czy nawet gwałtowny przeciw nim opór.

Zmiana społeczna może być wywołana nie tylko czynnikami zewnętrznymi, ale także wewnętrznymi, endogennymi. W tym wypadku przeobrażenia konkretnego systemu społecznego następują w rezultacie aktywności jednostek bądź całych grup społecznych. Można z duża dozą pewności przyjąć, że we współczesnym świecie proces rozwoju społecznego jest wypadkową zewnętrznych i wewnętrznych oddziaływań, choć ich dynamika

i waga w poszczególnych państwach są zróżnicowane. Raz istotniejsze okazują się oddziaływania zewnętrzne, kiedy indziej zaś dominują czynniki wewnętrzne, immanentne.

Zmiana społeczna może przyjmować trojaką postać: zmiany postępowej, zmiany stagnacyjnej lub zmiany regresywnej. Ocena charakteru zmiany zależy od co najmniej dwóch typów czynników: obiektywnych i subiektywnych. Zmiana postępowa przybliża - w ocenie jednostkowej i społecznej do społecznie akceptowanego ideału, zmiana regresywna natomiast odeń oddala i jest negatywnie oceniana. Wreszcie zmiana stagnacyjna ani nie przybliża do, ani też nie oddala od zaakceptowanego społecznie ideału. Ideał obejmuje w takich wypadkach zbiór indywidualnych oraz zbiorowych projekcji, które dotyczą pożądanego funkcjonowania społeczeństwa, różnych jego struktur i instytucji.

Rozwój społeczny - jest procesem kumulującym pojedyncze zmiany o postępowym charakterze, które zachodzą w poszczególnych elementach systemu społecznego, i je integrującym. „Rozwój społeczny” to pojęcie bardzo szerokie, obejmujące przemiany

w sferze ekonomii, polityki, kultury, organizacji, techniki i technologii oraz osobowości społecznej. Wiąże się więc z pozytywnymi dezintegracjami systemu społecznego

i okresowymi zachwianiami jego równowagi, po których ponownie rozpoczyna się proces integracji na wyższym poziomie.

Proces rozwoju ma różnorakie atrybuty: przede wszystkim dokonuje się w określonych warunkach ramach historycznych, a ponadto ma - przynajmniej do pewnego stopnia - charakter prawidłowy, co oznacza, iż przebiega zgodnie z pewnymi zobiektywizowanymi regułami. Prawidłowy charakter procesów rozwojowych nie prowadzi bynajmniej do eliminacji zjawisk i zmian o znamionach żywiołowości. Są one trudne do jednoznacznej kwalifikacji

i stanowią częstokroć efekt perwersyjny - jak by to powiedział Reymont Boudon - funkcjonowania praw i reguł. Społecznych konsekwencji zjawisk

i procesów żywiołowych, których podmiotem i animatorem są duże zbiorowości, z cała pewnością nie można oceniać jednoznacznie.

Regres społeczny - jest procesem kumulującym zmiany mające regresywny charakter. Pogłębia zazwyczaj wielowymiarowe - mierzalne wskaźnikowo - zacofanie społeczeństwa

i poszczególnych jego podsystemów. Sprzyja ponadto zbiorowym stanom deprywacji

i poczucia niezawinionego upośledzenia. Stagnacja natomiast kumuluje zmiany petryfikujące status quo, trudne do jednoznacznej oceny w kategoriach postępu i regresu, i to zarówno aspekcie miernikowym, jak i subiektywnym.

UNDP (Program do spraw Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych) - wskaźnik rozwoju społecznego (human development index):

- podział dochodów (PKB na jednego mieszkańca),

- wydłużenia ludzkiego życia (przeciętne dalsze trwanie życia),

- poziomu osiągnięć edukacyjnych (wskaźnik umiejętności czytania i pisania, przeciętna liczba lat nauki w szkole).

Trwały i zrównoważony rozwój ma prowadzić w pierwszej kolejności do:

- ograniczenia niedostatku w skali poszczególnych krajów i całego globu; przede

wszystkim jednak winien chronić od głodu i niedożywienia, zapewniając wzrost

produkcji żywności, nie naruszający środowiska przyrodniczego;

- pomnażania zasobów mieszkaniowych, mieszkaniowych tym rozwoju tańszych form

budownictwa przeznaczonego dla ludzi mniej zasobnych;

- poprawy poziomu wykształcenia i wzrostu wskaźników solaryzacji na wszystkich

poziomach;

- pełniejszego wykorzystania naturalnych i odnawialnych źródeł energii.

Tak definiowany, proces rozwoju społecznego odwołuje się do dwóch ważnych kategorii pojęciowych: ekorozwoju i tożsamości kulturowej.

Rewitalizacja - odnosi się do ponawianych prób nadania teoriom modernizacji, rozwoju zależnego i koncepcjom rozwoju alternatywnego nowoczesnego kształtu, korespondującego korespondującego z rzeczywistymi procesami przemian społecznych. Tak rozumiane zabiegi „rewitalizacyjne” dostrzec można w obrębie trzech paradygmatów; żaden z nich zatem nie jest

i nie był traktowany talmudycznie; wręcz przeciwnie - każdy podlega stałej ewolucji.

Część I. Pokusy nowoczesności - modernizacyjne wizje zmiany i rozwoju

Modernizacja - próba definicji

Modernizacja, czyli unowocześnienie (udoskonalenie), może oznaczać upowszechnienie rozmaitych innowacji technicznych technicznych i technologicznych wcześniej już wytworzonych. Mówi się zatem o modernizacji huty, kopalni lub zakładów wchodzących w skład pewnej gałęzi przemysłu czy szerzej: gospodarki. Tak pojmowaną modernizację określa się najczęściej przymiotnikowo „technologiczną”. Rodzi ona jednak nieuniknione zmiany społeczne.

Proces modernizacji bywa utożsamiany z wszelkimi zmianami prowadzącymi do nowocześniejszych i doskonalszych form organizacji konkretnego społeczeństwa, jego gospodarki, systemu władzy, polityki i kultury.

W 1980 roku polscy autorzy Janusz Mucha i Andrzej K. Paluch zaproponowali, by teorię modernizacji traktować jako część marksistowskiej teorii rozwoju. Autorzy ci sądzili, iż teoria marksistowska winna uwzględniać trzy koncepcje zmian:

- teorię rozwoju społecznego

- teorię dyfuzji

- teorię modernizacji

Pierwsza z nich badać miała zmiany endogenne, spontanicznie zachodzące w obrębie poszczególnych formacji społeczno-ekonomicznych. Druga z kolei - ogarniać i wyjaśniać zmiany wynikające z przenoszenia i wielostronnego przenikania wzorów kulturowych jednych społeczeństwa do innych. Ostatnia zaś odnosiła się do „jednostronnego i jednokierunkowego procesu przenoszenia elementów sposobu produkcji (formacji) ze społeczeństw znajdujących się na etapie określonym przez teorię rozwoju jako wcześniejszy”. Modernizacja wymaga istnienia wzorca, a jest nim „współczesna cywilizacja przemysłowa”.

Modernizacja może też oznaczać ciąg kierunkowych i ewolucyjnych zmian społeczeństwa tradycyjnego, prowadzących do jego przeobrażenia w społeczeństwo nowoczesne.

Modernizacja to ciąg zmian zachodzących w systemach zacofanych (peryferyjnych bądź półperyferyjnych), zmian warunkowanych kontaktem z cywilizacją przemysłową (poprzemysłową), właściwą jej techniką i technologią, organizacją gospodarczą, polityczną

i społeczną.

Teorie modernizacji - zarys paradygmatu.

Platońskie pojęcie paradygmatu upowszechnił we współczesnej filozofii nauki Thomas Samuel Kuhn. Według niego paradygmaty to sposoby naukowego poznawania świata, szybko zmieniające się w czasie. Są one w istocie podstawowymi zbiorami założeń, jakie przyjmuje się w nauce w określonej fazie historycznego rozwoju.

Teoretycy modernizacji uznają rozwój za ewolucyjny, stadialny, jednoliniowy (unilinearny), a zarazem konwergentny (upodabniający) proces zmian społecznych. Ewolucyjny, bo prowadzący w drodze stopniowych - rozłożonych w czasie - zmian od stadium zacofania do stadium przemysłowego czy nawet informatycznego. Jednoliniowy i konwergentny, bo przebiegający najczęściej podobnie we wszystkich społeczeństwach prowadzący do zbliżonych - aczkolwiek niejednakowych - efektów. Innymi słowy, zacofane kraje świata - chcąc nie chcąc - powielają losy państw już dzisiaj wysoko rozwiniętych, cywilizacyjnie zaawansowanych i zamożnych.

Coraz częściej odrzucane bywa przekonanie, iż modernizacja, czyli stały proces społecznego unowocześnienia, winna być organizowana w mikroskali (naród, państwo, system światowy). Poszczególni teoretycy dość jednoznacznie wyrażają przekonanie, że nieodzowna jest modernizacja w mikroskali, w skali społeczności lokalnych. Można z całą pewnością założyć, że eksponowanie roli mikrostruktur społecznych w procesie rozwoju społecznego - to jeden

z najpoważniejszych przejawów wspomnianej już „rewitalizacji” paradygmatu modernizacyjnego. Przejaw kolejny jest nieco bardziej złożony i w oczywisty sposób powiązany ze spektakularnymi procesami zmian w skali światowej, zwłaszcza zaś -

z „rewolucją informatyczną” czy „nową rewolucją naukowo-techniczną”.

Rewolucja informatyczna, której poświęcamy jedną z części podręcznika, szczególnie intensywna w najlepiej rozwiniętych państwach globu, polega na stopniowym wprowadzaniu - w stosunkowo krótkich odstępach czasu - kolejnych urządzeń i maszyn opartych na technice mikroprocesorowej. Najbardziej uderzającym jej przejawem jest zastosowanie rozmaitych komputerów, poczynając od nieskomplikowanych komputerów osobistych, osobistych na wybitnie profesjonalnych kończąc. Wyraża się ona także we wprowadzaniu nowych środków przekazu masowego, czyli nowych mediów mediów nowych form przekazu satelitarnego.

Do końca lat siedemdziesiątych przyjmowano dość powszechnie, że są, grosso modo, cztery takie etapy (stadia). Cykl modernizacyjny zatem przedstawiono następująco: społeczeństwo tradycyjne (przedprzemysłowe) społeczeństwo połowiczne zmodernizowane (na poły tradycyjne, na poły przemysłowe) społeczeństwo nowoczesne (przemysłowe) społeczeństwo postnowoczesne (poprzemysłowe). Obecnie wydaje się jednak, iż cykl ten,

a zwłaszcza jego ostatni etap (ostatnie stadium) jest w teoriach modernizacji inaczej postrzegany i opisywany. Coraz rzadziej bowiem mówi się o „społeczeństwie poprzemysłowym” (postindustrialnym), zastępując to określenie kolejną etykietą: „społeczeństwo informacyjne”.

Społeczeństwo informacyjne (postmodernistyczne)

Społeczeństwo poprzemysłowe (ponowoczesne)

Społeczeństwo przemysłowe (nowoczesne)

Społeczeństwo na poły uprzemysłowione

Społeczeństwo tradycyjne przedprzemysłowe

Postmodernizm charakteryzować mają między innymi:

- narastający bunt przeciwko ustalonemu porządkowi (zwłaszcza w kulturze,

sztuce), prowadzący do postmodernistycznego chaosu i pluralizmu kultur,

światopoglądów oraz religii

- brak powszechnie akceptowanych autorytetów

- rosnąca rola informacji i zróżnicowanych obiegów informacyjnych

- kryzys racjonalizmu oświeceniowej proweniencji

- triumf idei powszechnej wolności i społeczeństwa obywatelskiego

- jednoczesny renesans lokalizmu i triumf nowego indywidualizmu;

- zagrożenia globalne i ogólnocywilizacyjne (zanieczyszczenia środowiska, groźba

atomowej apokalipsy, głód i niedożywienie, niebezpieczeństwo konfliktów

globalnych).

Większość teoretyków modernizacji przyjmuje, że zacofanie, w którym pogrążona jest znaczna część świata, stanowi pierwotne, naturalne stadium rozwoju. Zacofanie jest również - ich zdaniem - efektem niskiej podatności jednostek instytucji na zmianę. Peryferyjne

i półperyferyjne państwa globu traktowane są przeto jako systemy złożone z jednostek immobilnych, niezdolnych w gruncie rzeczy do odpowiedzi na wyzwania cywilizacyjne. Natomiast państwa nowoczesne, postindustrialne zawdzięczają swe miejsce w systemie światowym działalności niezliczonych jednostek, zdolnych i wybitnych reformatorów, wynalazców, organizatorów, polityków, oraz dynamicznych instytucji politycznych, społecznych, kulturalnych gospodarczych, umiejętnie spożytkowujących ten zindywidualizowany potencjał. Likwidacja zatem tej powszechnej krajach peryferyjnych

i półperyferyjnych immobliności instytucjonalno-osobniczej sprzyjała będzie - jak to już stało się w zachodnio-europejskim kręgu kulturowym - uruchomieniu mechanizmów samoczynnego wzrostu gospodarczego i rozwoju społecznego.

Za naczelną charakterystykę strukturalną procesu modernizacji uznaje się dyferencjację, a mówiąc prościej: nieustanne różnicowanie. Proces różnicowania dokonuje się na wszelkich płaszczyznach, poczynając od osobowości jednostki, przez płaszczyznę społeczną, kulturową, ekonomiczną a na płaszczyźnie politycznej kończąc.

W sferze ludzkiej psychiki modernizacja polega na wzroście indywidualnej podatności na zmianę i innowacje, na pragnieniu osiągania, a także na ukształtowaniu się tzw. osobowości nowoczesnej. Na płaszczyźnie społecznej modernizacja prowadzi między innymi do zmian

w zakresie odgrywanych ról społecznych, do przemian instytucji oraz ich funkcji, do przeobrażeń systemów rodzinnych i więzów pokrewieństwa, przekształceń struktur klasowych

i warstwowych. W sferze kulturowej proces modernizacji powoduje wzrastające różnicowanie rozmaitych aspektów wielkich systemów aksjologicznych i kulturowych (religii, ideologii, nauki). Wyraża się ono w postępującej sekularyzacji i upowszechnianiu nowoczesnego wykształcenia o świeckim charakterze. Na płaszczyźnie ekonomicznej modernizacja prowadzi do eliminacji gospodarki naturalnej na rzecz gospodarki rynkowej. Modernizacja związana jest także z rozwojem naukochłonnych technologii, nowych metod transportu i komunikacji.

W sferze politycznej modernizację charakteryzuje rozwój zróżnicowanych struktur władzy, ról i instytucji oraz rozszerzenie zakresu działania centralnych organów prawnych, administracyjnych, parlamentarnych, partyjnych. Oznacza to osłabienie elit tradycyjnych. Zmienia się wtedy uprawomocnienie władzy z tradycyjnej, charyzmatycznej bądź tradycyjno-charyzmatycznej na władzę legalną.

Człowiek nowoczesny - próba portretu socjologicznego

Nowy indywidualizm - neoindywidualiści nawiązują do rozmaitych nurtów współczesnego liberalizmu, uznali, iż siły sprawcze zmian tkwią w jednostce, jednostce stymulatorami działań są ludzkie potrzeby. Wielu z nich sądzi nawet, że przyszłość świata, zarówno tego zacofanego, jak i rozwiniętego zależy od nowej rewolucji indywidualistycznej, wybuchu neoindywidualizmu.

Z rejestru cech przypisywanych społeczeństwom zmodernizowanym wynika, iż do najistotniejszych charakterystyk osobowości nowoczesnej należą: rozbudowana potrzeba osiągania, wysoki poziom empatii i wreszcie twórczy nonkonformizm. A także: przekonanie

o możliwości okiełznania przyrody, odrzucenie fatalizmu, orientacja na teraźniejszość

i przyszłość, osobowość liberalna i demokratyczna .

Można przyjąć, iż ludzie wykazujący rozbudowaną potrzebę osiągania charakteryzują się przynajmniej 4 cechami szczególnymi; są to:

- stała skłonność do podejmowania ryzyka, przy jednoczesnej świadomości jego

następstw i konsekwencji;

- predyspozycje i skłonność zarówno do wdrażania, jak i do akceptowania innowacji;

- analityczna ocena przedsiębranych działań, zakończonych zarówno sukcesem, jak

i porażką;

- skłonność do osiągania najlepszych wyników tylko w warunkach współzawodnictwa,

kiedy to zazwyczaj sukces jeszcze dynamizuje działania jednostki.

W przypadku analitycznych studiów poświęconych potrzebie osiągania można się odwołać jeszcze do trzech potrzeb niższego rzędu, do których należą:

- potrzeba kompensacji, wyzwalana w jednostce obecnością przeszkody lub frustracją

z powodu niepowodzenia;

- potrzeba wyczynu, skłaniająca jednostkę do szybkiego, rzetelnego wykonywania

zadań w warunkach rywalizacji;

- potrzeba poznawcza, związana ze zdolnością do syntetycznego logicznego myślenia,

z umiejętnością abstrahowania, przewidywania, rozpoznawania uwarunkowań zjawisk

i procesów.

Potrzeba osiągania i wyczynu konstytuuje tę odmianę człowieka, którego określić można metaforycznym mianem homo hubris. Pojęcie odnosi się do tych sił tkwiących tkwiących jednostce, które zmuszają ją do działań prowadzących do dowartościowania siebie, samodoskonalenia, osiągania coraz wyższych pozycji i stanowisk, akceptowania zmian

i innowacji.

Z potrzebą osiągania i wyczynu oraz motywacjami hubrystycznymi związane są także motywacje kratyczne. Ten typ motywacji oznacza odwieczne niemal dążenia ludzkie do osiągania coraz wyższych pozycji i stanowisk w układach władzy i kierowania. Wiąże się także z umiejętnym korzystaniem ze zdobytych prerogatyw władczych władczych narzucaniu woli osiągania, motywacji kratycznych i hubrystycznych, współkonstytuujących osobowość nowoczesną, równoznaczne jest wyzwaniem wobec lansowanej w realnym socjalizmie tezy, iż to grupy są głównymi podmiotami zmiany społecznej.

Ważnym elementem, a zarazem cechą osobowości nowoczesnej są wysokie zdolności empatyczne. Termin „empatia” odnosi się do umiejętności wczuwania się w stany emocjonalne innych osób oraz postrzegania i rozumienia ich uczuć.

Ważnym elementem osobowości nowoczesnej jest podstawa nonkonformistyczna, sprzyjająca zachwaniom, które mają charakter niekonwencjonalny. Cechuje ona ludzi o:

- zredukowanej potrzebie uległości i poniżania się wobec innych

- ograniczonej potrzebie afiliacji

- zmniejszonej potrzebie bezpieczeństwa zdobywanego dzięki nie urażaniu innych

- zredukowanej potrzebie doznawania opieki i oparcia

Pozostałymi cechami osobowości nowoczesnej są:

- otwartość na nowe doświadczenia

- gotowość do świadomej akceptacji zmiany

- zdolność do zbierania informacji o faktach i umiejętność korzystania z wiedzy

w podejmowanych działaniach

- umiejętność planowania zarówno za równo sprawach osobistych, rodzinnych, jak

i publicznych;

- skłonność do kalkulacji, wynikająca z przekonania, że świat człowieka jest policzalny,

a wiele zjawisk z powodzeniem można przewidywać

- wysoka ocena umiejętności technicznych, ułatwiających korzystanie z nowych

urządzeń

- rozumienie logiki procesów produkcyjnych zasad podejmowania decyzji na szczeblach

podstawowych

- wysokie aspiracje oświatowe oraz zawodowe

- świadomość godności innych, a także szacunek dla godności cudzej

- uniwersalizm i optymizm w postępowaniu.

Trzy koncepcje człowieka (J.Kozielecki):

- behawioralna - człowiek stanowi układ reaktywny, a jego zachowaniem całkowicie steruje środowisko zewnętrzne.

- psychodynamiczna - nie interesuje nas bardzo o czym jednostka myśli lub mówi albo jak aktualnie się zachowuje. Interesuje nas struktura jej charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka; chcemy znać jej ukierunkowania oraz intensywność, jaką płynie. Jeśli wiemy, jakie siły napędowe motywują zachowanie, możemy nie tylko zrozumieć aktualne postępowanie człowieka, ale możemy również sformułować rozsądne założenia na temat tego, jak on prawdopodobnie będzie działał w zmienionych warunkach. Zdaniem twórców i zwolenników koncepcji psychodynamicznej wszelkie zachowania ludzkie zależą od uruchomienia immanentnych popędów, dążeń i potrzeb, w tym również konstytuujących osobowość nowoczesną. Owe popędy, dążenia i potrzeby nie zawsze są spójne i uświadamiane. Aby je wywołać, należy podjąć pewne działania nie związane z inżynierią behawioralną, lecz raczej z czynnościami czynnościami charakterze psychoterapeutycznym na skalę społeczną.

- poznawacza - jego życie codzienne determinują zewsząd napływające informacje, które przetwarza, interpretuje i przyswaja po to, aby działać zgodnie z nagromadzoną i zinternalizowaną wiedzą.

Homo transgressivus - wzorzec człowieka racjonalnego, zdolnego do przekraczania samego siebie, przełamywania konwencji i standardów, propagującego nowe formy działania, nowe wzorce zachowań.

Od preindustrii do trzeciej fali - reminiscencje i remanenty

Charakterystyka społeczeństw nowoczesnych

Cechy organizacyjne	Cechy osobowości nowoczesnej	Cech społeczno-kulturowe	Cechy polityczne	Cechy techniczno-ekonomiczne
1	2	3	4	5
- wielka liczba członków - otwartość- powiązanie wielorakimi więzami z innymi społeczeństwami - heterogeniczność - zróżnicowanie wewnętrzne, klasowe, warstwowe, stanowe - miasto i metropolie podstawowymi j ednostkami organizacji przestrzennej - duża liczba miast o postindustrialnym charakterze - dominacja „miast informatycznych	- wysoki poziom potrzeby osiągania - wysoki poziom empatii - nonkonformizm - przekonanie o możliwości okiełzania świata fizycznego (przyrodniczego) - rezygnacja z fatalizmu i wiary w przeznaczenie - orientacja na przyszłość - osobowość liberalna i (lub) demokratyczna - otwartość na nowe doświadczenia - gotowość do świadomej akceptacji zmiany - umiejętność planowania zarówno w sprawach osobistych, jak i publicznych - punktualność - optymizm w postepowaniu - dbałość o zdrowie	-dominacja więzów rzeczowych, instytucjonalnych - struktura społeczna - oparta głównie na podziałach warstwowych - porządek społeczny oparty na „kontrakcie” - pozycje osiągane - zachowania tylko częściowo oparte na konwencjach, w znacznej zaś mierze niekonwencjonalne; działania o charakterze uniwersalistycznym - uniwersytet jako symboliczna instytucja społeczeństwa nowoczesnego - wiedza naukowa, wysoki poziom solaryzacji - wysokie kompetencje symboliczne (powszechna umiejętność korzystania z mass mediów) - kultura przeniknięta profanum	Władza usankcjonowana świecko - władza legalna - szerokie uczestnictwo społeczeństwa w sprawowaniu władzy (udział w instytucjach przedstawicielskich - pluralizm instytucji politycznych - brak tendencji endogamicznych endogamicznych w łonie elit władzy - rozbudowany instytucjonalnie system kontroli elit władzy	-nieautarkiczność -skomplikowane technologie - złożony, organiczny podział pracy - gospodarka wysokotowarowa - wysoki wskaźnik produkcji na jednego mieszkańca - dominacja sektora usług tradycyjnych i nowoczesnych - przemysły innowacyjne i naukochłonne (elektronika, informatyka, przemysły kosmiczne) wyspecjalizowane usługi głównymi gałęziami gospodarki - dominacja międzynarodowych korporacji

Charakterystyka społeczeństw tradycyjnych

Cechy organizacyjne	Cechy osobowości tradycyjnej	Cechy społeczno-kulturowe	Cechy polityczne	Cechy techniczno-ekonomiczne
1	2	3	4	5
- niewielka liczba członków - względna izolacja - wewnętrzne zintegrowanie - wieś- podstawową jednostką organizacji przestrzennej - mała liczba miasta o preindustrialnym charakterze, z wyraźniej niż na wsi zarysowanymi podziałami społeczno-zawodowymi.	- nikły poziom potrzeby osiągania; - nikły poziom empatii - konformizm - przekonanie o bezsilności wobec świata fizycznego (przyrodniczego) - fatalistyczna wiara w przeznaczenie - orientacja na przeszłość - osobowość autorytarna	- familijny (rodowy) charakter więzi - struktura społeczna hierarchiczna - porządek społeczny oparty na statusie - pozycje - przypisane - zachowania zgodne z konwencjami; - działania o charakterze partykularnym - wiedza prenaukowa, niski poziom skolaryzacji - niskie kompetencje symboliczne (nieumiejętność korzystania z mass mediów) - zależności personalne, czyli niezinstytucjonalizowane - kultura przeniknięta sacrum	- władza usankcjonowana sakralnie - władza charyzmatyczna (lub tradycjonalna) - nieliczne organizacje i instytucje polityczne - władza w rękach nielicznej elity; - tendecje endogamiczne w łonie władzy	-samowystarczalność - proste technologie - prosty, mechaniczny podział pracy; gospodarka niskotowarowa lub autokonsumpcyjna - niski wskaźnik produkcji na jednego mieszkańca - rolnictwo podstawą egzystencji

Cechy społeczeństwa przemysłowego:

- wyraźne oddzielenie miejsca pracy od miejsca zamieszkania, choć w przypadku istniejących

zakładów rękodzielniczych (rzemieślniczych) rozdział taki jest mniej wyraźny albo w ogóle

nie występuje;

- skomplikowany podział pracy obejmujący swym zasięgiem całe społeczeństwo, sektory

gospodarki, poszczególne grupy producentów, producentów nawet pojedyncze

przedsiębiorstwa;

- akumulacja kapitału w przedsiębiorstwach, albowiem na każde znajdujące się w nich

stanowisko pracy przypadać musi stale odnawiający się kapitał;

- dominacja rachunku ekonomicznego, która winna prowadzić do najkorzystniejszego

rozdysponowania zasobów ekonomicznych oraz do minimalizacji strat;

- koncentracja klasy robotniczej w wielkich zakładach pracy;

Radykalne zmiany nastąpiły - zdaniem G. Sjoberga - w systemach stratyfikacji miejskiej. Zamiast sztywnych podziałów strukturalnych właściwych miastu przedprzemysłowemu pojawił się nowy układ uwarstwienia, oparty na wykształceniu, stylu i standardzie życia, różnicach zarobkowych, majątkowych profesjonalnych. Do szczególnych cech owego uwarstwienia należy:

- występowanie grup społecznych hierarchicznie uporządkowanych

- powszechne przekonanie o względnej trwałości tych grup

- powiązanie owych grup społecznych z wielkimi instytucjami politycznymi,

gospodarczymi, wojskowymi, religijnymi, determinujące podział władzy

- istnienie kulturowych różnic i społecznego dystansu między członkami

poszczególnych warstw

- identyfikacja członków określonej warstwy społecznej z innymi ludźmi wchodzącymi

w jej skład

- szerzenie ideologii sankcjonującej istnienie zróżnicowanych warstw społecznych

Galbraitha zalicza się zazwyczaj do nurtu światowej ekonomii i socjologii, opartego etykietą „neoinstytucjonalizmu”. Charakterystyczną cechą „paradygmatu neoinstytucjonalnego” jest poszukiwanie wpływu takich kluczowych instytucji społecznych, jak państwo, przedsiębiorstwo, korporacja, rynek, na funkcjonowanie i przeobrażenia gospodarki.

Najbardziej uderzającą cechą epistemologicznych poszukiwań J.K. Galbraitha był historycyzm, czyli stałe interpretowanie zmieniających się faktów, wydarzeń aktorów w ich historycznym kontekście.

---