OPRACOWANIE TEORII ZMIAN SPOŁECZNYCH NA PODSTAWIE KSIĄŻKI
„ZROZUMIEĆ ROZWÓJ”, WYKŁADÓW I ĆWICZEŃ
PODSTAWOWE POJĘCIA:
Różnica w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych oznacza zaobserwowane w konkretnym momencie odmienności w sytuacjach społecznych lub faktach historycznych bądź też w poszczególnych aspektach konkretnych sytuacji i faktów. (Wykład: pojęcie statyczne odnoszące się do jednego momentu czasowego, stwierdzająca odmienności między jednym systemem społecznym a drugim; ćwiczenia: pojęcie pozwalające stwierdzić odmienność między jednym a drugim społeczeństwem, systemem, prawem, zjawiskiem itp. ale odnosi się do jednego momentu czasu).
Zmiana społeczna pojmowana zazwyczaj bywa jako przeobrażenie (przekształcenie) pojedynczego elementu systemu społecznego danego społeczeństwa na przykład jego struktury społecznej, gospodarczej czy politycznej. Źródła i przyczyny zmian społecznych są wielorakie. (Wykład: zbiór przeobrażeń, przekształceń systemów społecznych w długiej perspektywie czasowej; ćwiczenia: szereg różnic społecznych zarejestrowanych w licznych momentach czasu).
(wykład) 4 kluczowe zmiany:
w wymiarze politycznym - prowadzą do demokracji parlamentarnej,
w wymiarze ekonomicznym - prowadzą do gospodarki rynkowej,
w wymiarze społecznym - prowadzą do społeczeństwa obywatelskiego,
w wymiarze ekologicznym - prowadzą do rozwoju zrównoważonego.
(wykład) Cechy zmiany społecznej:
ma charakter kierunkowy tzn. że dąży do jakiegoś celu,
ma charakter kumulatywny tzn. zmiany się na siebie nakładają,
ma charakter historyczny tzn. że zmiana może pojawić się tylko w konkretnej epoce, miejscu, kontekście.
Zmiana postępowa przybliża - w ocenie jednostkowej i społecznej - do społecznie akceptowanego ideału (ćw: jest pożądana przez społeczeństwo, powoduje rozwój), zmiana regresywna natomiast odeń oddala i jest negatywnie oceniana (ćw: nie jest pożądana, powoduje uwstecznianie). Wreszcie zmiana stagnacyjna ani nie przybliża do, ani nie oddala od zaakceptowanego społecznie ideału (ćw: nie generuje żadnych zmian). Ideał obejmuje w takich wypadkach zbiór indywidualnych oraz zbiorowych projekcji, które dotyczą pożądanego funkcjonowania społeczeństwa, różnych jego struktur i instytucji.
(wykład) Rozwój zrównoważony składa się z dwóch elementów: eko i rozwoju, eko oznacza ekologiczny. Ekorozwój polega na szacunku wobec zasobów przyrodniczych, należy korzystać z odnawialnych źródeł energii, segregować i utylizować odpady.
(ćwiczenia) Rozwój społeczny to wieloetapowy, historyczny proces przemian społecznych przebiegający w określonym kierunku, powodujący wzrost stopnia zaangażowania danego społeczeństwa.
(ćwiczenia) Postęp to dokonujące się zmiany, które na podstawie zastosowania określonego kryterium stanowią udoskonalenie danego zjawiska w porównaniu z jego stanem przed zmianą.
(wykład/ćwiczenia) Rozwój może mieć charakter:
autonomiczny (autarkiczny, samowystarczalny) to czerpanie z własnych zasobów, środków, możliwości brak otwartości na inne kraje (Korea Pół., Albania, Kuba, Kambodża),
współzależny (symbiotyczny) to państwa otwarte na siebie, współpracują ze sobą ale współpraca ta jest obustronnie korzystna (UE, USA, Japonia),
zależny to mniej korzystna forma rozwoju współzależnego (Polska i „peeling order” - porządek dziobania).
(ćwiczenia) Teorie linearne zakładają, że społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju historycznego które nie są przypadkowe lub dowolne lecz mają charakter kierunkowy, przechodząc od fazy pierwotnej do docelowej: A.Comte, H.Spencer, K. Marks.
(ćwiczenia) Teorie cykliczne zakładają, że rozwój społeczny ma charakter cykliczny tzn. społeczeństwa przechodzą od jednej do drugiej fazy w swoich przemianach a następnie powracają do fazy wyjściowej: Giambattista Vico, Vilfredo Pareto.
(ćwiczenia) Teorie dychotomiczne zakładają, że społeczeństwa w toku rozwoju historycznego przechodzą od struktury społecznej opartej na elementarnych grupach pierwotnych do struktury opartej na złożonych grupach umownych: F. Tonnis, Ch.H.Cooley, E.Durkheim.
(ćwiczenia) Paradygmaty (wzory, modele) zmiany społecznej:
modernizacja:
rozwój społeczny ma charakter liniowy,
zmiana społeczna = postęp,
społeczeństwa kroczą od zacofania do cywilizacji,
od społeczeństw tradycyjnych do nowoczesnych,
eurocentryzm;
rozwój zależny:
podział świata na kraje biedne i bogate,
źródłem biedy i bogactwa jest brak równowagi między krajami,
gra o sumie zerowej;
rozwój endogenny:
eksponowanie roli wewnętrznych czynników rozwojowych,
odrzucenie dominacji zewnętrznych czynników rozwojowych,
poleganie na własnych siłach,
wzrost roli jednostki.
(ćwiczenia) Nowoczesność to przeciwieństwo zacofania, zastoju, niedorozwoju, tradycjonalizmu, świat rozwinięty i cywilizowany.
(ćwiczenia) Cechy nowoczesności:
wiara w naukę jej moc ale jednocześnie obawa przed niepożądanym jej wykorzystaniem;
indywidualistyczny system wartości przejście od wspólnotowego pojmowania „ja” do indywidualistycznego pojmowania siebie;
interesy jednostki ważniejsze od interesu zbiorowego.
(ćwiczenia) Ponowoczesność:
Uniwersalizacja-tendencja do upowszechniania się w społeczeństwie jednolitych norm i wartości oraz identycznych rozwiązań instytucjonalnych, współcześnie uniwersalizacja przejawia się w przenoszeniu z jakiegoś kraju stworzonych przez niego na własny pożytek dóbr kultury, podlegają one komercjalizacji i eksportowi.
Modernizacja-głębokie i gwałtowne zmiany, przewartościowanie i społeczna restrukturyzacja sfery ekonomiczno-gospodarczej oraz rynku usług i wytwarzania, wprowadzenie nowych technologii, stylów oraz sposobów produkcji i pracy a także nowoczesnego zarządzania w toku rozwoju. Internalizacja-umiędzynarodowienie spraw które kiedyś mieściły się w kompetencjach suwerennych społeczeństwa (nauka, gospodarka, prawo, policja, bezpieczeństwo), państwa tracą pierwotną kontrolę nad tymi dziedzinami życia muszą się liczyć z postanowieniami organizacji międzynarodowych, proces ten budzi strach wśród społeczności które wciąż silnie się identyfikują ze swoją tradycją wspólnotową i odczuwają jej odrębność.
Globalizacja-to proces podobny do industrializacji ale dokonujący się w skali globalnej, dotyczy wszystkich elementów życia, ale pogłębia różnice społeczne dlatego że jest kierowana przez państwa najsilniejsze które mają znaczącą przewagę nad słabszymi, w wymiarze gospodarczym władzę tracą tu pojedyncze państwa na rzecz międzynarodowych korporacji kierujących rozwojem gospodarczym poszczególnych społeczeństw.
Transformacja-odnosi się do dawnych krajów komunistycznych które muszą dokonać przejścia od gospodarki `planowanej do rynkowej, od własność państwowej do prywatnej, od monopartii do demokracji liberalnej. To proces budowania systemu kapitalistycznego typu zachodniego w byłych krajach komunistycznych. W płaszczyźnie psycho-społecznej to przejście od nieaktywnego „homo sovieticus” do przedsiębiorczego i aktywnego obywatela w środowisku lokalnym i państwie.
1 TEORIA: TEORIA MODERNIZACJI
(wykład) Modernizacja to unowocześnianie społeczeństw, teoretycy modernizacji mówią, że rozwój wszystkich społeczeństw ma charakter liniowy, szczeblowy (stadialny), konwergentny i ewolucyjny. Ewolucyjny oznacza rozwijam, zmieniam się powolnie w długich jednostkach czasu, nie gwałtownie. Konwergentny znaczy upodabniam się, ujednolicam, staje się podobny, w wyniku procesów rozwojowych poszczególne społeczeństwa upodabniają się do siebie. Szczeblowość polega na tym że są pewne szczeble po których wspinają się społeczeństwa, są trzy podstawowe szczeble: społeczeństwa tradycyjne (chłopskie, ludowe, proste), przemysłowe (industrialne, przednowoczesne), poprzemysłowe (postindustrialne).
4 definicje modernizacji:
unowocześnianie, może oznaczać upowszechnianie rozmaitych innowacji technicznych i technologicznych wcześniej już wytworzonych,
proces modernizacji bywa utożsamiany z wszelkimi zmianami całej struktury społecznej prowadzącymi do nowocześniejszych i doskonalszych form organizacji konkretnego społeczeństwa, jego gospodarki, systemu władzy, polityki i kultury,
polscy autorzy J.Mucha i A.Paluch zaproponowali by teorię modernizacji traktować jako część marksistowskiej teorii rozwoju, autorzy ci sądzili iż teoria marksistowska powinna uwzględniać trzy koncepcje zmian:
teorię rozwoju społecznego-miała badać zmiany endogenne spontanicznie zachodzące w obrębie poszczególnych formacji społeczno-ekonomicznych;
teorię dyfuzji-miała ogarniać i wyjaśniać zmiany wynikające z przenoszenia i wielostronnego przenikania wzorów kulturowych z jednych społeczeństw do innych;
teorię modernizacji-odnosiła się do jednostronnego i jednokierunkowego procesu przenoszenia elementów sposobu produkcji ze społeczeństw w których jest on ustalony do społeczeństw znajdujących się na etapie określonym przez teorię rozwoju jako wcześniejszy,
modernizacja może też oznaczać ciąg kierunkowych i ewolucyjnych zmian społeczeństwa tradycyjnego prowadzących do jego przeobrażenia w społeczeństwo nowoczesne.
Cechy rozwoju modernizacyjnego:
ewolucyjny-rozwija i zmienia się powoli w długich jednostkach czasowych;
jednoliniowy-wszystkie państwa świata przechodzą podobną linię rozwojową czyli powielają losy państw już dzisiaj wysoko rozwiniętych, cywilizacyjnie rozwiniętych i zamożnych;
konwergentny-upodabnianie się, ujednolicanie w wyniku procesów rozwojowych;
stadialny-polega na tym że są pewne szczeble ewolucyjne po których wspinają się społeczeństwa.
4 etapy rozwoju społeczeństw:
społ tradycyjne-przedprzemysłowe (rolnictwo),
społ połowicznie zmodernizowane-na poły tradycyjne na poły przemysłowe (rolnictwo i przemysł),
społ nowoczesne-przemysłowe (przemysł),
społ postnowoczesne-poprzemysłowe (usługi).
Za naczelną charakterystykę strukturalną procesu modernizacji uznaje się dyferencjację, a mówiąc prościej: nieustanne różnicowanie. Proces różnicowania dokonuje się na wszystkich płaszczyznach, poczynając od osobowości jednostki, przez płaszczyznę społeczną, kulturową, ekonomiczną, a na płaszczyźnie politycznej kończąc. Proces ten polega na powstawaniu nowych jakościowo, nowoczesnych i zmodernizowanych, form organizacji w każdej z wymienionych płaszczyzn. Procesy modernizacji zachodzące na rozmaitych płaszczyznach uzupełniane są najczęściej adaptacją i integracją. Instytucjonalizują one oraz spajają zmiany, jakie się dokonały, i w praktyce zaczynają nową dyferencjację.
Eksponowanie roli jednostki i jej świadomości w procesie modernizacji od dawna sprzyjało badaniom nad tzw. osobowością nowoczesną, konstytuującymi ją cechami i postawami.
Niektóre organizacyjne, osobowościowe, społeczno-kulturowe, polityczne i techniczno-ekonomiczne charakterystyki społeczeństw nowoczesnych:
Cechy organizacyjne |
Cechy osobowościowe |
Cechy społeczno-kulturowe |
Cechy polityczne |
Cechy techniczno-ekonomiczne |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
|
|
|
|
Niektóre organizacyjne, osobowościowe, społeczno-kulturowe, polityczne i techniczno-ekonomiczne charakterystyki społeczeństw tradycyjnych:
Cechy organizacyjne |
Cechy osobowościowe |
Cechy społeczno-kulturowe |
Cechy polityczne |
Cechy techniczno-ekonomiczne |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
|
|
|
|
|
Do najistotniejszych charakterystyk osobowości nowoczesnej należą: rozbudowana potrzeba osiągania, wysoki poziom empatii i wreszcie twórczy nonkonformizm. Potrzebę osiągania definiowano jako marzenie o takim postępowaniu, które przynosi nie tyle zmianę statusu, ile wewnętrzne zadowolenie z indywidualnych dokonań. Ludzie wykazujący rozbudowaną potrzebę osiągania charakteryzują się przynajmniej czterema cechami szczególnymi:
stała skłonność do podejmowania ryzyka, przy jednoczesnej świadomości jego następstw i konsekwencji,
predyspozycje i skłonność zarówno do wdrażania, jak i akceptowania innowacji,
analityczna ocena przedsiębranych działań, zakończono sukcesem, jak i porażką,
skłonność do osiągania najlepszych wyników tylko w warunkach współzawodnictwa, kiedy to zazwyczaj sukces jeszcze bardziej dynamizuje działania jednostki.
W przypadku analitycznych studiów poświęconych potrzebie osiągania można się odwoływać jeszcze do trzech potrzeb niższego rzędu:
potrzeba kompensacji,
potrzeba wyczynu,
potrzeba poznawcza.
Potrzeba osiągania i wyczynu konstytuuje tę odmianę człowieka, którego określić można metaforycznym mianem homo hubris. Odnosi się do tych sił tkwiących w jednostce, które zmuszają je do działań prowadzących do dowartościowania siebie, samodoskonalenia, osiągania coraz wyższych pozycji i stanowisk, akceptowania zmian i innowacji.
Z potrzebą osiągania i wyczynu oraz motywacjami hubrystycznymi związane są także motywacje kratyczne. Ten typ motywacji oznacza odwieczne niemal dążenie ludzkie do osiągania coraz wyższych pozycji i stanowisk w układach władzy i kierowania. Ludzie są zdolni i skłonni do aktów transgresji, stałego poszerzania własnych możliwości, przesuwania granic poznania, przełamywania barier, powoływania nowych instytucji organizacji.
Ważnym elementem, a zarazem cechą osobowości nowoczesnej są wysokie zdolności empatyczne. Empatia, definiowana jest jako syndrom emocjonalno-poznawczy, wyraża się w podatności na rozumienie uczuć innych ludzi, w gotowości do współpracy z nimi, w zdolności do wczuwania się w role nowoczesne, zajmowane przez jednostki odniesienia pozytywnego itp. Inaczej to psychiczne przygotowanie człowieka tradycyjnego do podejmowania ról nowoczesnych.
Ważnym elementem osobowości nowoczesnej jest postawa nonkonformistyczna, cechuje ona ludzi o:
zredukowanej potrzebie uległości i poniżania się wobec innych,
ograniczonej potrzebie afiliacji,
zmniejszonej potrzebie bezpieczeństwa zdobywanego dzięki nieurażeniu innych,
zredukowanej potrzebie doznawania opieki i oparcia.
Trzy koncepcje człowieka. Pierwsza z nich to koncepcja behawioralna, druga - koncepcja psychodynamiczna, a trzecia - koncepcja poznawcza. Zgodnie z wersją behawioralną człowiek stanowi układ reaktywny, a jego zachowaniem całkowicie steruje środowisko zewnętrzne. Jednocześnie procesy psychiczne nie odgrywają żadnej roli w sterowaniu ludzkim zachowaniem, a pojęcie silnej woli jest semantyczną fikcją. Zgodnie z inżynierią behawioralną manipulując środowiskiem, a głównie stosując odpowiedni repertuar nagród i kar, można dowolnie modyfikować ludzkie zachowania. Zupełnie inaczej pojmowany jest człowiek w koncepcji psychodynamicznej. Tu interesuje nas struktura jego charakteru, to znaczy względnie trwała struktura energii człowieka. Zdaniem twórców i zwolenników koncepcji psychodynamicznej wszelkie zachowania ludzkie zależą od uruchomienia immamentnych popędów, dążeń i potrzeb, w tym również konstytuujących osobowość nowoczesną. Aby je wywołać, należy podjąć pewne działania nie związane z inżynierią behawioralną, lecz raczej z czynnościami o charakterze psychoterapeutycznym na skalę społeczną. Jeszcze inaczej postrzegany jest człowiek w koncepcjach poznawczych. Jego życie codzienne determinują zewsząd napływające informacje, które przetwarza, interpretuje i przyswaja po to, aby działać zgodnie z nagromadzoną i zinternalizowaną wiedzą.
Społeczeństwo określamy jako tradycyjne wówczas, gdy przekonanie o bezsilności wobec środowiska fizycznego kształtuje osobowość i zachowani przeciętnego człowieka. Powszechna niemoc prowadzi do wykształcenia się i przechodzenia z pokolenia na pokolenie wszechobecnej agresywności. Agresywność ta staje się dominującą cechą najczęstszej osobowości w społeczeństwie tradycyjnym. Osobowość pojmowana jest jako zbiór cech jakościowych (pozacielesnych), które determinują zachowanie jednostek w określonych sytuacjach. Dominujący w społeczeństwach tradycyjnych wzorzec tak rozumianej osobowości określono mianem wzorca autorytarnego. Elitę społeczeństwa tradycyjnego tworzą ludzie mający władzę, która oznacza zazwyczaj zwierzchnią kontrolę nad ziemią i produkcją rolniczą. W społeczeństwie tradycyjnym obowiązuje przypisanie do pozycji, a jego członkowie obdarzeni są nikłym poziomem potrzeby osiągania.
Socjologowie wymieniają jeszcze inne cechy społeczeństwa przedprzemysłowego. Cechuje je nieznaczna ruchliwość, pewna statyczność, niewielkie zróżnicowanie społeczne i majątkowe, niski stopień skolaryzacji, przewaga mechanicznego podziału pracy, niewysoki wskaźnik urbanizacji, słabe zróżnicowanie funkcji i ról. Podstawą egzystencji takiego społeczeństwa było zazwyczaj niskoprodukcyjne rolnictwo. Społeczeństwu tradycyjnemu przypisywano preskrypcję, askrypcję, funkcjonalną całościowość, partykularyzm i efektywność. Pierwsza z owych cech znajduje odbicie w fakcie, że działalność ludzi na etapie przedprzemysłowym zmierza do uwiecznienia konformizmu opartego na szeroko rozumianej tradycji. Askrypcja zaś oznacza taki rodzaj powołania do odgrywania doniosłych społecznie ról, który nie uwzględnia faktycznych kwalifikacji kandydata, lecz jest następstwem uświęconego tradycją rytuału, dziedziczenia i przypisania. W społeczeństwie tradycyjnym stosunki oficjalne tzn. obowiązki i zachowania związane z określonymi instytucjami, są nieklarowne i nader rozległe
2 TEORIA: TEORIA ZALEŻNOŚCI
Teoria to powstała w połowie XX w. powstała na krytyce teorii modernizacji, szczególnie krytycznie oceniano modernizacyjną interpretację zacofania i rozwoju, pewien ahistoryzm koncepcji, a nade wszystko jawną czy ukrytą apologię systemu kolonialnego (neokolonialnego). Teoretycy zależności korzystali przynajmniej z czterech źródeł teoretycznych:
Różnorakie idee, koncepcje i teorie marksistowskie, tworzone przez samego K. Marksa, W.I. Lenina i R. Luksemburg.
W.A. Lewisa koncepcję podziału świata na kraje strefy umiarkowanej oraz kraje tropikalne o nieograniczonej podaży siły roboczej.
Ideę strukturalizmu ekonomicznego i teorię formacji peryferyjnych R. Prebischa, C. Furtada i F.E. Cardosa czyli tzw. szkoły ECLA.
Systemową wizję świata sformułowaną zrazu przez biologa L. von Bertalanffy'ego a później przeniesioną do matematyki, cybernetyki, filozofii czy ekonomii.
Najpoważniejszy wszakże wkład w postanie teorii zależności miała grupa uczonych skupiona wokół ECLA, takich chodźmy jak C. Furtado, C. Falleto, A.G. Frank. Analitycy tej orientacji teoretycznej określali ją mianem „neomarksizm” i „paradygmat neomarksistowski”.
(wykład) Kluczowe założenia teorii zależnej:
podmiotem zmian nie są pojedyncze państwa tylko cały system światowy, globalny tzn., że świat widzą jako całość jako system naczyń powiązanych i nikt nie może być oderwany od tego systemu, jest to pogląd holistyczny,
choć system światowy jest całością to jednak dzieli się na 3 części:
rdzeń świata, centrum świata,
peryferie świata - na drugim końcu świata,
półperyferie - pomiędzy centrum a peryferiami,
stosunki między centrum świata a peryferiami świata są nierówne a w sensie etycznym niesprawiedliwe, są cztery główne płaszczyzny nierówności:
społeczno-kulturowy - nierówności przejawiają się w zjawisku przemocy symbolicznej lub gwałtu symbolicznego,
w wymiarze ekonomicznym - nierówność polegająca na nierównej wymianie ekonomicznej, nieekwiwalentnej,
w wymiarze politycznym - nierówność oddziaływań politycznych, asymetria presji politycznej,
w wymiarze środowiska przyrodniczego lub ekologii - nierówność polega na zjawisku redeployment (przerzucanie).
Rekonstrukcja paradygmatu zależności wymaga pewnych zabiegów porządkujących i przyjęcia kilku zasad typologizacji. G. Palma wyróżnił trzy orientacje wewnątrz tej szkoły zależności. Pierwszą z nich nazwał teorią zacofania Ameryki Łacińskiej, drugą z kolei traktował jako próbę przeformułowania dawniejszych idei i koncepcji ECLA. Ostatniej wreszcie nadał miano orientacji metodologicznej, umożliwiającej analizę konkretnej sytuacji zależności.
Wydaje się, iż w obrębie tak szeroko traktowanej teorii zależności można wyróżnić trzy istotne nurty i orientacje. Najwcześniej ukształtowała się koncepcja całkowitego uzależnienia i zdominowania Trzeciego Świata. Od samego początku towarzyszyło teoretykom przekonanie, iż spośród owych przyczyn najistotniejsza jest zależność Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji od najlepiej rozwiniętych krajów globu. Ten pierwszy okres w teorii zależności wieńczyła koncepcja wymiany nierównej i nierównej akumulacji w skali światowej. Badacze tzw. „subimperializmu” dostrzegli postępujące rozwarstwienie w obrębie Trzeciego Świata oraz przyśpieszony rozwój niektórych krajów Ameryki Łacińskiej i Azji. Nie mogli zatem wspierać teoretyków ortodoksyjnych utrzymujących, iż relacje między krajami wysoko rozwiniętymi i zacofanymi zawsze i nieuchronnie wiodą do „rozwoju niedorozwoju” tych ostatnich. Teoria subimperializmu miała krótki żywot i zastąpiona została różnorakimi odmianami teorii systemu światowego. Dowiódł on, że zależność Trzeciego Świata od państw wysoko rozwiniętych nie jest wcale tak jednostronna i zupełna; wskazał również, że niektóre państwa Afryki, Ameryki Łacińskiej i Azji nie są wobec niej całkowicie bezradne.
Podstawową przyczyną polaryzacji świata oraz pojawienia się kapitalizmu centralnego i peryferyjnego, państw rozwiniętych i zacofanych była zależność kolonialna i najnowsza jej wersja (neokolonializm).
Podstawowymi kategoriami pojęciowymi paradygmatu zależności są : „rozwój”, „rozwój zależny”, „społeczeństwo zależne”. Pierwszy z tych terminów „dependyści” pojmują jako ewolucyjny, niestadialny oraz wieloliniowy i dywergentny (różnicujący) proces zmian społecznych. Ewolucyjny bo oparty na trendach sekularnych, wydłużony zatem w czasie; wieloliniowy bo przybierający odmienne w poszczególnych elementach systemu światowego, i dywergentny, bo prowadzący do zgoła odmiennych rezultatów w centrum, na peryferiach i półperyferiach.
„Sytuacja zależności” - jak określał ją T. dos Santos - wymaga zatem istnienia co najmniej dwóch partnerów. Są nimi dwie grupy państw cechujące się różnymi układami gospodarczymi, zróżnicowanymi sposobami wytwarzania dóbr i ich rozdziału, zajmujące różną pozycję w hierarchii politycznej świata, znajdujące się na różnych poziomach zaawansowania cywilizacyjnego, wreszcie należące do odmiennych systemów kulturowych, aksjologicznych i normatywnych. Do sytuacji zależności dochodzi wówczas, gdy jedno z państw zajmuje pozycję dominującą, drugie zaś podporządkowaną.
Zaprzeczeniem rozwoju zależnego jest rozwój współzależny. Cechuje go względnie ekwiwalentna, choć nie zawsze proporcjonalna wymiana ekonomiczna między państwami, taka organizacja ich polityki wewnętrznej i zagranicznej, która jest korzystna dla konkretnych krajów, ich partnerów czy nawet społeczeństwa globalnego, oraz wszechstronne przenikanie rozmaitych wzorów i wartości kulturowych między narodami.
Pojęcie „wymiana nierówna” wprowadził u schyłku lat sześćdziesiątych A. Emmanuel a upowszechniał je również S. Amin. Nierówna wymiana stanowi rezultat zróżnicowania płac realnych; przy czym płace te są niższe w krajach peryferyjnych, wyższe zaś w państwach centrum.
Przeprowadzając selektywną industrializację Trzeciego Świata, kraje zachodnie przekazują trzem zacofanym kontynentom gałęzie pracochłonne (tania siła robocza), energo- i surowcochłonne, zanieczyszczające naturalne środowisko (tzw. brudne technologie). Ów proces, zwany w literaturze anglosaskiej redeployment, ma inicjować nowy ład ekonomiczny.
W sferze politycznej rozwój zależny przejawia się w asymetrycznych presjach i oddziaływaniach. Rządy krajów centralnych po okresie bezpośredniego sprawowania władzy nad peryferiami nadal wywierają na nie mniej lub bardziej wyraźne naciski, narzucając im niekiedy lub sankcjonując „rządy kleptokratyczne”.
Rozwój zależny dokonuje się również na poziomie kultury i instytucji, a jego najistotniejszym przejawem jest w tym przypadku „gwałt symboliczny”. Polega on na stale ponawianych próbach przekazania Trzeciemu Światu obcych mu systemów ideologicznych i doktrynalnych, szeroko rozumianych wartości i norm oraz instytucji zrodzonych w europejskich kręgach kulturowych. Gwałt symboliczny może prowadzić do częściowego, a niekiedy i całkowitego zatracenia tożsamości kulturowej.
Już zatem około 1640 roku świat dość wyraźnie dzielił się na trzy strukturalnie zależne elementy: kraje rdzenia, kraje peryferii i półperyferii. Całościowo ujmowany świat jest głęboko zróżnicowany i nierzadko dystanse gospodarcze, polityczne czy kulturowe, dzielące poszczególne państwa oraz ich ugrupowania, w wyniku wewnątrz systemowych interakcji mogą się powiększać. Współcześnie świat jest w istocie systemem naczyń połączonych i obejmuje trzy komplementarne elementy strukturalne: rdzeń czyli światowe centrum, półperyferie, wreszcie peryferie. Nigeria, Gabon i Czad kwalifikowane są zgodnie do grupy państw peryferyjnych, choć wiadomo, że dystans cywilizacyjny, jaki je dzieli, jest znaczny, a siła sprawcza na światowej scenie nieporównywalna. Podobne zróżnicowania, zachowując wszelkie proporcje, występują również w grupie państw centrum, do których należą z jednej strony: USA, Francja, Niemcy i Dania, a z drugiej strony pozostająca poza unijnymi strukturami Szwajcaria.
Rdzeń tworzą najlepiej rozwinięte państwa gospodarki rynkowej, zwłaszcza Japonia, Stany Zjednoczone i kraje zachodnioeuropejskiego kręgu cywilizacyjnego. Państwa rdzenia generują nowe techniki i technologie, eksportowane później do pozostałych krajów, przodują w nauko chłonnych gałęziach wytwórczości, w badaniach naukowych, posiadają duże rynki wewnętrzne, wysoko kwalifikowaną siłę roboczą i dysponują silnymi organizacjami politycznymi. Z kolei w skład półperyferii wchodzą średnio rozwinięte kraje gospodarki rynkowej i europejskie państwa postkomunistyczne. Dostarczają do centrum wyroby relatywnie nisko przetworzone, importując jednocześnie kapitały, technologie i wzory organizacyjne. Z peryferii z kolei kupują surowce i wyroby najmniej przetworzone, oferują średnio zaawansowane technologie czy niezbyt wyrafinowane towary. Ostatnim elementem strukturalnym systemu światowego są peryferie czyli kraje „Trzeciego, Czwartego i Piątego Świata”. Regiony te dostarczają surowców i towarów najniżej przetworzonych, cechuje je zacofanie techniczno-technologiczne, brak wysoko kwalifikowanej siły roboczej, silnych organizmów politycznych i brak dużych rynków wewnętrznych.
3 TEORIA: TEORIA ROZWOJU ALTERNATYWNEGO (endogennego, lokalnego, oddolnego)
Teoria ta wyrosła na krytyce teorii modernizacji i zależności. Optymizm „modernistów” jest niczym nie uzasadniony, a ich twierdzenie o stałym aczkolwiek powolnym doganianiu krajów przodujących przez dawne państwa Trzeciego świata uznano za jeden z wielu mitów tworzonych i podsycanych przez naukę europejską. Odrzucono jednocześnie twierdzenia o imperatywnym charakterze procesów modernizacyjnych. Prawie jednocześnie odchodzono od ortodoksyjnej teorii zależności, która nie w pełni uwzględniała wewnętrzne uwarunkowania zacofania i rozwoju. Nie uwzględniała też w wystarczającym stopniu postępującego rozwarstwienia w obrębie Trzeciego świata i zróżnicowanego charakteru stosunków między poszczególnymi krajami centrum i peryferii.
Przyjmuje się, że najstarsze i starsze wersje tych koncepcji oparte na P.S. Sorokina zasadzie zmiany immanentnej eksponowały przede wszystkim wielość wewnętrznych czynników rozwojowych, a nowsze i najnowsze w sposób szczególny nobilitują społeczności lokalne, pojmowane jako główni aktorzy i promotorzy zmian. Z wielkiego systemu filozoficznego M.K. Gandhiego zaczerpnięto przede wszystkim ideę „dobrej niepodległości” (swaradż). Jest to całkowita niezależność od obcej kontroli i całkowita niezależność ekonomiczna. Swaradż to stan, w którym nie lekceważy się dobra nawet najniższego spośród synów Indii. Z koncepcją swaradżu wiąże się bezpośrednio idea samowystarczalności i autonomii gospodarczej (swadesi). W teoriach rozwoju endogennego występują wyraźne nawiązania do najbardziej znanych idei M.K. Gandhiego: „niezadawanie gwałtu i walki bez przemocy”, „wierności prawdzie”, „odmowy współpracy” oraz „obywatelskiego nieposłuszeństwa” (wykład: polega na tym że jeśli obywatele uważają że procesy rozwojowe są źle przygotowane, zorganizowane to mają prawo protestować ale bez gwałtu na innych). Teoretycy rozwoju endogennego odwołują się również do idei E.F. Schumachera. Broniąc tego, co „małe”, Schumacher broni ludzkiego wymiaru rozwoju, wolnego od gigantyzmu fetyszyzowanego w dotychczasowej ideologii wzrostu, która przeniknęła do wszystkich systemów społecznych. Jest on więc zwolennikiem wartościowania technologii, czyli dostosowania ich do konkretnych warunków kulturowych i ekologicznych. Schumacher akceptuje rolę jednostki w przezwyciężaniu nędzy i zacofania.
Kategorycznym imperatywem wszystkich wizji rozwoju endogennego jest dysocjacja; pojęcie to oznacza bowiem pożądane rozerwanie (lub ograniczenie) więzów łączących kraje Trzeciego Świata z krajami rozwiniętymi. Chodzi tutaj o pewną reorientację stosunków Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej z państwami centralnymi, a także o podkreślenie wagi relacji w obrębie Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej oraz poszczególnych regionów tych trzech zacofanych kontynentów. Termin „dysocjacja” ma i drugie znaczenie - odnosi się do obiektywnych sprzeczności występujących wewnątrz pewnego społeczeństwa i w jego stosunkach z innymi społeczeństwami. Sprzeczności te należy eliminować lub co najmniej ograniczać, a dobrym punktem wyjścia takich działań miała być realizacja założeń Nowego Międzynarodowego Ładu Informacyjnego i Ekonomicznego.
Podejmowanym przez kraje zacofane próbom rozluźnienia związków z krajami centralnymi mają towarzyszyć zabiegi prowadzące do wyraźniejszej samodzielności tych państw i „kolektywnego liczenia na własne siły”. Istota kolektywnego liczenia na własne siły ma polegać na stałym wywieraniu przez Trzeci Świat połączonej presji politycznej i gospodarczej na kraje rozwinięte. Realizacja tak zakreślonej polityki zbiorowej samodzielności wymaga zintegrowania co najmniej trzech elementów: woli, zdolności i władzy. Wola polega na mobilizacji niezbędnych środków instytucjonalnych i materialnych w skali poszczególnych krajów, regionów, kontynentów i całego Trzeciego Świata. Pojęcie zdolności odnosi się do wypracowania wspólnej procedury negocjacyjnej w stosunku do światowego centrum, nieodzownej do wprowadzenia przyjętej strategii w życie. Władza zaś ma umożliwiać narzucanie konkretnych sankcji lub oferowanie realnych korzyści państwom pertraktującym z Południem. Zbiorowa samodzielność musi się opierać na dwóch nieodłącznych od siebie formach: współpracy i „syndykacie trzecioświatowym”. Obie zaś mają wzmacniać zbiorową siłę Trzeciego Świata jako eksportera, importera i powinny prowadzić do ustalenia wspólnej polityki państw zacofanych wobec przedsiębiorstw wielonarodowych.
Teoretycy rozwoju alternatywnego zakładają realizację kilku głównych celów. Najistotniejszym jednak jest zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka i grup ludzkich:
szczególnie ważne jest utrzymanie przy życiu mieszkańców zagrożonych głodem i niedożywieniem, a „priorytet priorytetów” stanowi zapewnienie dostaw wody pitnej i poprawa warunków higienicznych,
nieodzowny jest również wzrost produkcji żywności w skali lokalnej i krajowej, ideałem byłaby pełna autarkia na tych dwóch poziomach,
nie mniej ważne jest zapewnienie odzieży, głównie w wyniku ożywienia miejscowych rzemiosł (krawiectwa, tkactwa),
konieczne jest także przyśpieszenie tempa taniego budownictwa, opartego na lokalnej sile roboczej, samopomocy, samo zaradności i miejscowych surowcach,
istotne ma znaczenie poprawa opieki medycznej, co można osiągnąć dzięki lepszemu rozmieszczeniu służb medycznych, ulokowanych przede wszystkim w ośrodkach stołecznych i większych miastach, dzięki uczestnictwu społeczności lokalnych w budowie ośrodków zdrowia, ciągłemu szkoleniu personelu miejscowego,
ważna jest też poprawa warunków oświatowych, tworzenie szkół ludowych (lokalnych), lepsze rozlokowanie kadr nauczycielskich,
nieodzowne jest wreszcie pełniejsze wykorzystanie naturalnych źródeł energii, które stać się winny istotnym czynnikiem postępu w warunkach lokalnych.
Z rejestru tych podstawowych, na wskroś humanitarnych i humanistycznych celów wynika pośrednio istota samego rozwoju endogennego. Ma to być proces zachodzący przede wszystkim w skali lokalnej, a dopiero później regionalnej, krajowej i kontynentalnej, organizowany samodzielnie, zwłaszcza przez małe społeczności, i wykorzystujący umiejętności wchodzących w ich skład ludzi.
Zdaniem teoretyków rozwoju endogennego tożsamość kulturowa społeczeństw Trzeciego Świata i europejskich państw postkomunistycznych zachwiana została w wyniku trwającego już dziesiątki lat „gwałtu symbolicznego”. Najistotniejsze więc zadanie to jej restytucja i odzyskanie utraconej autonomii kulturowej. Nader istotną rolę w owej walce przypisywano środkom masowego przekazu. We wszystkich niemal koncepcjach rozwoju endogennego postulowano więc zmianę ładu informacyjnego i komunikacyjnego.
Teoretycy rozwoju endogennego odchodzą zatem od dość wąskiego, technoekonomicznego pojmowania rozwoju, w którym niedoceniano uwarunkowań kulturowych, a głównym miernikiem sukcesu był rosnący „produkt narodowy brutto”. To szczególne eksponowanie elementów społeczno-kulturowych sprawia, iż najbliższa istocie rozwoju endogennego byłaby kategoria „pomyślność narodowa brutto” czy też „szczęście narodowe brutto”. Owa pomyślność nie jest wszakże wartością samoistną, musi bowiem współwystępować z poszanowaniem tradycji i zachowaniem tożsamości kulturowej. Wiadomo, że pewnych elementów najszerzej rozumianej tradycji nie można pogodzić ze wzrostem ekonomicznym, który w warunkach Trzeciego Świata jest szczególnie pożądany. Takie właśnie elementy składają się na przykład na „afrykański antyekonomizm”. Pierwszą jego koncepcją jest utrwalona w tradycji tego kontynentu dbałość o społeczny prestiż oraz uznanie. Drugą komponentę antyekonomizmu stanowi brak pojęcia „czas” rozumianego jako wartość ekonomiczna. Ostatnim wreszcie komponentem antyekonomizmu jest utrwalona w tradycji i przez nią sankcjonowana solidarność grup i zbiorowości społecznych.
Niezwykle ważnym wymogiem rozwoju endogennego jest zachowanie harmonii między zachodzącymi zmianami i środowiskiem przyrodniczym. Stąd szczególna troska o umiejętne korzystanie z naturalnych źródeł energii i nie zadawanie gwałtu przyrodzie. Najogólniej ujmując, chodzi o rozwój społeczny ściśle skoordynowany z warunkami środowiska naturalnego, dzięki któremu możliwie najpełniej korzysta się z jego zasobów, nie prowadząc do degradacji przyrody. W istocie, rozwój ten ma być stałą interakcją czterech elementów: energii, technologii, organizacji społecznej i kultury, której nieodłączną część stanowi środowisko naturalne.
Zarysowane dotychczas koncepcje rozwoju endogennego należy traktować jako zespoły dyrektyw i wskazań dotyczących wielu dziedzin życia państwa zacofanego. Ich realizacja ma doprowadzić nie tyle do „cudu gospodarczego” i radykalnych przeobrażeń społeczno-politycznych, ile raczej do zmian o innym charakterze i zasięgu. Chodzi przede wszystkim o wyeliminowanie nędzy, niedożywienia i apatii, o wzmocnienie roli drobnych producentów, a także tworzonych przez nich kooperatyw.
Rozwój lokalny nie jest wszakże alternatywą dla procesów globalizacyjnych, stanowi raczej ich dopełnienie i odwrotnie.
Społeczność lokalna ma 94 różne definicje ale możemy jednak wyeksponować kilka konstruktywnych cech społeczności lokalnych. Przede wszystkim są one przypisane do konkretnych miejsc. Powszechnie dziś stosowaną w socjologii miasta dystynkcję między „miejscem” i „przestrzenią” przeprowadził Yi-Fu Tuan. Przestrzeń jest w zachodnim świecie powszechnie przyjętym symbolem wolności. Przestrzeń stoi otworem, sugeruje przyszłość i zachęca do działania. Zamknięta i uczłowieczona przestrzeń staje się miejscem. W porównanie u przestrzenią, miejsce jest spokojnym centrum ustalonych wartości. Miejsce to bezpieczeństwo, przestrzeń to wolność: przywiązani jesteśmy do pierwszego i tęsknimy za drugą. Społeczności lokalne cechuje ograniczona liczba aktorów, a zachodzące między nimi relacje mają charakter bezpośredni. Tych nielicznych aktorów lokalnej sceny łączy pewna wspólnota celów i środków wynikająca ze wspólnoty życia codziennego. Chodzi tutaj o zbiór wartości i norm opierających się w znacznym stopniu historycznym przemianom i regulujących zachowania codzienne, ustalających ich rytmy czy cykle. Na koniec wreszcie, społeczności lokalne charakteryzuje swoista autarkia i całe niemal życie tworzących je ludzi upływać może w ich obrębie.
W procesach rozwoju lokalnego głównym podmiotem i animatorem zmian są niewielkie społeczności. Ten właśnie typ rozwoju opiera się na wewnętrznym ich potencjale, całe lata niedostrzeganym przez instytucje organizujące i promujące zmiany społeczne, gospodarcze, polityczne oraz kulturowe w naszym kraju. Powszechnie przyjmuje się, że niezbędny warunek takiego rozwoju stanowi partycypacja jednostek i wspólnot. Pojęcie to jest niejednoznaczne i występuje przynajmniej w trzech znaczeniach. Po pierwsze, utożsamiane bywa z procesem mobilizacji. Termin „mobilizacja” ma niezwykle szeroki zakres, gdyż obejmuje zarówno proces mobilizacji społecznej, jak i politycznej. Pierwszy z nich polega na przygotowaniu i gotowości społeczeństwa lub pewnych jego odłamów do zmiany ustalonego porządku społecznego czy ekonomicznego i zastąpienia go porządkiem innym - lepszym bądź efektywniejszym. Mobilizacja polityczna z kolei wiąże się najczęściej z istnieniem i działalnością grup ludzi, rządów, elit władzy, parlamentów, grup nacisku, elit partyjnych, partii zmierzających do uzyskania poparcia społecznego dla formułowanych programów, doktryn i ideologii. Po wtóre, partycypacja utożsamiana bywa z decentralizacją władzy i zarządzania. Wiąże się przeto z cesją uprawnień przypisanych dotąd instytucjom i organizacjom centralnym na rzecz instytucji i organizacji szczebla niższego, właśnie lokalnego. Po trzecie wreszcie, partycypację postrzega się jako proces włączania do działań społecznych ludzi dotąd zmarginalizowanych, pozbawionych władzy.
Lokalizm stanowi więc intelektualną i organizacyjną reakcję na procesy koncentracji, centralizacji, a także standaryzacji zachodzące w społeczeństwach industrialnych i post industrialnych.
Szczególny szacunek musi budzić humanistyczna perspektywa i humanitarne przesłanie teorii rozwoju endogennego. Człowiek bowiem jest w nich zarazem głównym podmiotem, jak i celem rozwoju. Za nie mniej cenne należy uznać i to, że twórcy owych teorii dostrzegali znaczenie, nierzadko lekceważonego, kulturowego wymiaru rozwoju. Sformułowali również postulaty elementarnych reform społecznych, reorientacji wewnętrznej i międzynarodowej polityki gospodarczej, dbałości o środowisko naturalne. Podkreślili też konieczność poszukiwania alternatywnych stylów życia, wynikających z utrwalonej tradycji i tożsamości kulturowej.
Teorie rozwoju endogennego zawierają wyraźne postulaty rewindykacyjne w zakresie tzw. trzeciej generacji praw. Prawa pierwszej generacji, wywalczone w wyniku rewolucji mieszczańskich, były przede wszystkim prawami politycznymi czy ogólniej: polityczno-wolnościowymi. Prawa drugiej generacji, stanowiące rezultat rewolucji socjalistycznych, sprowadzały się głównie do praw społeczno-równościowych. Prawa najnowszej generacji, czyli „prawa narodu”, obejmują między innymi: prawo poszczególnych krajów do rozwoju, do zdrowia ich obywateli, do własnej kultury i tożsamości, do czystego środowiska. Najistotniejszym spośród owych praw narodu jest wspomniane już prawo do rozwoju. Najogólniej ujmując, międzynarodowe prawo rozwoju - zespół zasad i norm, które mają na celu stymulowanie działań przeciw niedorozwojowi gospodarczemu i społecznemu.
Analizując teorie rozwoju wewnętrznego, trudno nie dostrzec kilku wyraźnych mankamentów i niedostatków. Przede wszystkim większość z nich ma wręcz liryczno-utopijny charakter i nie uwzględnia światowych realiów gospodarczych ani politycznych. Szanse radykalnej „dysocjacji” są więc niewielkie, choć nie można ich wykluczać.
Równie „liryczny” wydaje się postulat restytucji tradycji i tożsamości kulturowej. Wiadomo, że zmiany i przeobrażenia, jakim uległy społeczności tradycyjne w okresie kolonialnym, umożliwiają w praktyce odnowienie historycznych układów. Zostały one bowiem już bezpowrotnie zdeformowane, a co gorsza, bardzo trudno dzisiaj określić, jakie elementy kultury były w przeszłości typowe dla konkretnych ludów.
Zaskakujące z pewnością jest także żądanie współpracy korporacji międzynarodowych z rządami krajów zacofanych w procesie likwidacji nędzy, analfabetyzmu, chorób, w wyrównywaniu deficytów budżetowych itd. Owe korporacje mają wszak mimo wszystko komercyjny, a nie charytatywny charakter i zainteresowane są głównie zyskiem.
Uderzający w wizjach rozwoju endogennego jest krótki horyzont czasowy niektórych programów, zwłaszcza w zakresie tzw. potrzeb podstawowych. Mimo utopijnego i normatywnego charakteru koncepcji rozwoju endogennego należy je oceniać pozytywnie.