Rozwój dziecka

K. Twarduś

Pojęcie rozwoju jest nieodłącznie

związane z dziećmi i młodzieżą,
znajomość prawidłowego rozwoju,
jego odmian i zaburzeń stanowi
podstawę pediatrii

Rozwój

Proces ukierunkowanych zmian, w

których dany obiekt przechodzi przez
kolejne etapy przemian, od stanów
prostszych, mniej doskonałych do
bardziej złożonych, doskonalszych
(pod określonym względem)

Rozwój osobniczy

Rozwój osobniczy (ontogenetyczny, ontogeneza) – proces
przemian morfologicznych, fizjologicznych, psychicznych w

ciągu

całego życia człowieka

(dziedzina zajmująca się rozwojem osobniczym _ auksologia)

W rozwoju tym wyróżnia się wzajemnie powiązane ze
sobą sfery, często o różnej dynamice zmian:

- rozwój fizyczny (biologiczny) –morfologiczny,

funkcjonalny, motoryczny

- rozwój psychiczny – umysłowy, emocjonalny, moralny,

duchowy

- rozwój społeczny

- rozwój seksualny
:

ROZWÓJ FIZYCZNY

Przez pojęcie rozwoju fizycznego lub

biologiczny

rozumiemy całokształt procesów biologicznych ( w
tym biochemicznych i biofizycznych )
charakterystycznych dla organizmów żywych, z
wyłączeniem procesów dotyczących sfery życia
psychicznego.

Na proces ten składa się:
• wzrastanie
• różnicowanie
• dojrzewanie

Wzrastanie

• Proces zmian ilościowych - oznacza zmiany

wielkości elementów morfotycznych

(zwiększanie się wymiarów liniowych i

masy ciała – rozrost i rozplem komórek).

• Warunkiem wzrastania jest przewaga

procesów anabolicznych nad
katabolicznymi.

Oceniając wzrastanie określa się

:

• wielkość badanej cechy (na podstawie

cech somatometrycznych),

• tempo wzrastania mierzone wielkością

przyrostu danej cechy w określonej
jednostce czasu,

• rytm wzrastania wyrażony zmianami

tempa (przyspieszeniem bądź
zwolnieniem) w różnych okresach rozwoju.

Różnicowanie i dojrzewanie

Różnicowanie jest procesem jakościowym i
obejmuje:
• przebudowę struktury komórek i tkanek,
• wzajemne „ dostrajanie” się poszczególnych tkanek i

narządów

• oraz formowanie się ogólnych kształtów i proporcji

ciała.

Dojrzewanie obejmuje doskonalenie się budowy i
czynności poszczególnych narządów i organizmu jako
całości, co jest równoznaczne z osiąganiem stabilizacji
biologicznej.

Rozwój

W rozwoju fizycznym można wyróżnić

komponenty dotyczące:

• ciała (soma) - rozwój morfologiczny,

somatyczny

• funkcji organizmu: w tym:

– rozwój motoryczny (ruchowy) –pojawianie się

nowych ruchów, uczenie się złożonych czynności

ruchowych, celowe zachowania motoryczne,

większa sprawność fizyczna, rozwój zdolności do

wysiłków fizycznych – te sfery rozwoju są

powiązane z rozwojem psychicznym (małe

dziecko –mówimy o rozwoju

psychomotorycznym)

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ROZWÓJ
DZIECKA

1. EGZOGENNE
2. ENDOGENNE

Okres życia płodowego:

• czynniki genetyczne,

• czynniki paragenetyczne – główne cechy

genetyczne matki wywierające wpływ na

środowisko wewnętrzne jej organizmu,

• stan zdrowia rodziców w chwili poczęcia

dziecka i w przebiegu ciąży,

• czynniki zewnętrzne, czynniki psychiczne.

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA
ROZWÓJ DZIECKA

Okres porodu:

• czynniki ze strony matki,

• czynniki ze strony dziecka,

• urazy okołoporodowe.

Okres poporodowy:

• rodzaj karmienia (karmienie piersią),

• czynniki środowiska zewnętrznego

• czynniki psychiczne,

• hormony.

ROZWÓJ POZAMACICZNY (postnatalny)

W życiu pozamacicznym można wyróżnić okresy

rozwojowe:

1. noworodkowy – od urodzenia do 28 dnia życia (4

tygodnie)

2. niemowlęcy – od 2 – 12 miesiąca życia
3. poniemowlęcy - 2 –3 rok życia (wczesnego

dzieciństwa)

4. przedszkolny - 4 – 6 rok życia
5. wczesnoszkolny (młodszy szkolny) - od 7 roku

życia do początków pokwitania (10-12 lat)

6. okres dojrzewania (pokwitania) – 10 – 16 lat u

dziewcząt i 12 – 18 u chłopców

7. okres młodzieńczy – 16-18 lat (dziewczęta) 18 –

21 (chłopcy)

NOWORODEK DONOSZONY

Parametry rozwojowe:

• masa ciała powyżej 2500g (przeciętnie 3500 g)

• długość ciała powyżej 49 cm

• obwód głowy 34-36 cm,

• obwód klatki piersiowej 32-34 cm,

• noworodki płci męskiej są zwykle dłuższe i cięższe niż

noworodki płci żeńskiej.

Noworodka charakteryzują typowe proporcje ciała:

• obwód głowy jest większy od obwodu klatki piersiowej,

• szyja jest krótka,

• tułów stosunkowo długi,

• klatka piersiowa krótka i szeroka,

• brzuch wydatny,

• kończyny są zgięte w stawach, duże dłonie i stopy

OKRES NIEMOWLĘCY

Jest to faza najintensywniejszego rozwoju somatycznego i
motorycznego w całym okresie życia zewnątrzłonowego

• bardzo intensywne, chociaż stopniowo malejące tempo

wzrastania, poziom przemiany materii bardzo wysoki,

• końcem 4 miesiąca podwojenie, a około 11-12 potrojenie

masy urodzeniowej,

• średnie dobowe przyrosty masy ciała 20-30 g, miesięczne w I

półroczu 600-700 g (przy żywieniu sztucznym), 500 g w II

półroczu,

• długość ciała – średnio 25 cm (około 50% długości

urodzeniowej) – największy przyrost w I kwartale – około 10

cm,

• obwód głowy – zwiększa się o 10-12 cm w ciągu roku,

OKRES NIEMOWLĘCY

• obwód klatki piersiowej – przyrost średnio 12-14 cm,

• ciemiączko małe (tylne) zarasta około 6 tygodnia życia,

przednie zmniejsza się około 6. m.ż. zamyka się między

9 a 18. miesiącem życia,

• proporcje ciała niemowlęcia w pierwszych dwóch

miesiącach życia nie odbiegają od normy, od 3.

miesiąca obserwuje się szybkie tempo wzrastania

kośćca,

• w II półroczu życia (najczęściej między 6-8 m.ż.)

zaczynają wyrzynać się pierwsze zęby mleczne – w

określonej kolejności – (jako pierwsze 2 siekacze dolne,

następnie 4 siekacze górne), końcem roku dziecko ma

6-8 zębów (różnice indywidualne)

OKRES NIEMOWLĘCY

• wraz z rozwojem funkcji statycznych wytwarzają się podstawowe

krzywizny kręgosłupa (lordoza szyjna, kifoza piersiowa, lordoza

lędźwiowa) -,

• w związku z stopniowym wzrastaniem masy i siły mięśni rozwój

motoryki:

– 3.m.ż- unosi i utrzymuje głowę w pozycji na brzuchu opierając się na

przedramionach

– 4. m.ż. unosi głowę i ramiona podciągane do pozycji siedzącej
– 5 m.ż. siedzi z lekkim podtrzymywaniem w pasie
– 6.-7. m.ż. w pozycji siedzącej dobrze kontroluje proste trzymanie głowy,

siedzi z podparciem, odwraca się z brzucha na plecy i pleców na brzuch

– 8. m.ż siada samodzielnie, siedzi bez podparcia, obraca się wokół własnej

osi, pełza do przodu jak „foka”

– 9. m.ż. stoi, raczkuje przy użyciu rąk i nóg
– 10. m.ż. chodzi podtrzymywane za dwie ręce
– końcem roku pierwszy samodzielny krok

• rozwój mowy – głoski gardłowe, gruchanie, gaworzenie, pojedyncze

sylaby, łączenie sylab, pojedyncze słowa,

WIEK CHWYTANIA

Wg Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyki Rozwojowej (T. Hellbrügge) Rozwój
motoryki precyzyjnej (motoryka dłoni)

• noworodek- dłonie przeważnie zamknięte -

wyraźny odruch chwytny ręki,

• koniec 1 i 2 miesiąca- faza przejściowa – dłonie

coraz częściej otwarte

• koniec 3 miesiąca- wiedzie na wpół otwartą

ręką w kierunku trzymanego przed nim
czerwonego przedmiotu,

WIEK CHWYTANIA

Wg Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyki Rozwojowej (T. Hellbrügge) Rozwój
motoryki precyzyjnej (motoryka dłoni)

• koniec 4 miesiąca- dłonie przeważnie na wpół

otwarte- bawi się swoimi rączkami- wkłada
zabawkę do ust –(koordynacja ręka- usta),

• koniec 5 miesiąca- prowadzi rękę do zabawki i

dotyka ją,

• koniec 6 miesiąca- celnie chwyta podaną

zabawkę- chwyt dłoniowy: całą powierzchnią
dłoni i wyprostowanym kciukiem- przekłada
zabawkę z jednej ręki do drugiej,

WIEK CHWYTANIA

Wg Monachijskiej Funkcjonalnej Diagnostyki Rozwojowej (T. Hellbrügge) Rozwój
motoryki precyzyjnej (motoryka dłoni)

• koniec 7 i 8 miesiąca- chwyta obiema rękami po

jednej kostce i trzyma je świadomie przez krótki

czas- bierze krążek palcami i wyprostowanym

kciukiem nie dotykając wnętrza dłoni,

• koniec 9 miesiąca- celowo upuszcza przedmiot,

• koniec 10 miesiąca- chwyt pensetowy: chwyta

mały przedmiot wyprostowanym kciukiem- uderza

kilkakrotnie dwoma kostkami o siebie,

• koniec 11 i 12 miesiąca- chwyt szczypcowy:

chwyta mały przedmiot opuszką zgiętego palca

wskazującego i przeciwstawnego kciuka.

Rozwój motoryki precyzyjnej (motoryka
dłoni)

• Ostatecznym celem rozwoju chwytania jest świadome,

skoordynowane chwytanie.

• Rozwój ten zapoczątkowany jest przez fazę odruchów

prymitywnych („odruch chwytny dłoni”).

• Dopiero stopniowe zanikanie tego odruchu pozwala na dalszy

rozwój świadomego chwytania.

Dwie żelazne reguły wyjaśniają rozwój motoryki dłoni:
• dojrzewanie ruchu chwytnego następuje od większych mięśni

barków i ramion do coraz bardziej delikatnych - nadgarstka,

kciuka, i palca wskazującego.

• przedmiot chwytany jest najpierw wewnętrzną powierzchnią

dłoni, stąd „wędruje” on w przebiegu rozwoju stopniowo do

czubków palców i jednocześnie od strony łokciowej do palca

wskazującego.

Wiek chodzenia

• noworodek i koniec 1 m.ż: :

– prymitywna reakcja podparcia nóg : wyprost w biodrach

i kolanach przy próbie postawienia dziecka

– przy przenoszeniu ciężaru ciała – chód automatyczny

• koniec 2 m.ż.: faza przejściowa: stopniowy zanik

podparcia i chodu automatycznego

• koniec 3 m.ż.: dotyka podłoża zgiętymi nogami

• koniec 4 m.ż.: przy dotykaniu podłoża

naprzemienne zginanie i prostowanie kończyn w

stawach kolanowych i skokowych

• koniec 5 m.ż.: opiera się na czubkach palców

• koniec 6 m.ż:

– prostuje nogi w kolanach i lekko w biodrach, przy czym

przejmuje ciężar co najmniej na 2 sek.

– niekiedy stawia stopy na całej podeszwie

Wiek chodzenia

• koniec 7 m.ż: sprężynuje - trzymane za tułów na

twardym podłożu

• koniec 9 m.ż.: trzymane za ręce stoi przyjmując w pełni

ciężar ciała przynajmniej przez pół minuty

• koniec 10 m.ż.: samodzielnie stoi trzymając się
• koniec 11 m.ż.:

– samodzielnie podciąga się przy meblach do pozycji stojącej,
– naprzemienne ruchy kroczące w miejscu i w bok,
– stawia kroki do przodu trzymane za obie ręce

• koniec 12 m.ż:

– chodzi wzdłuż mebli
– stawia kroki do przodu trzymane za 1 rękę (pierwsze kroki

samodzielnie)

Wiek rozwoju społecznego

• noworodek: uspokaja się, gdy jest brany na ręce
• koniec 1 m.ż.: na widok twarzy nieruchomieje na moment
• koniec 2 m.ż.: zatrzymuje wzrok na poruszającej się

twarzy i śledzi ją

• koniec 3 m.ż.: „uśmiech społeczny”
• koniec 4 i 5 m.ż: śmieje się głośno, gdy się je zaczepia
• koniec 6 m.ż.: inaczej zachowuje się w stosunku do osób

znanych i nieznanych

• koniec 7 m.ż.: uważnie obserwuje czynności osób mu

bliskich

• koniec 8 – 9 m.ż.: wyraźnie rozpoznaje osoby obce
• koniec 11 i 12 m.ż.: podaje osobie bliskiej przedmiot, jeśli

zachęca się go gestami lub słowami

Wiek mówienia

• noworodek: krzyk przy odczuciach niezadowolenia
• koniec 1. m.ż.: samogłoski miedzy a i e, często połączone

z h (e, a, ehe, he)

• koniec 2. m.ż.: głoski gardłowe: e-eche, ek-che, e-rrhe
• koniec 3. m.ż.: pierwsze łańcuchy sylabowe
• koniec 4. m.ż.:

– głoski szczelinowe (podobne do w)
– wargowe głoski (m, b)

• koniec 5. m.ż: rytmiczne ciągi sylabowe
• koniec 6. i 7. m.ż.: gaworzenie (szeregowanie rozmaitych

wyraźnych sylab ze zmianą siły dźwięku i wysokości tonu)

• koniec 8 – 9 m.ż.: szeptanie wyraźne podwajanie sylab
• koniec 10. m.ż.: dialog: dźwiękowo prawidłowe

naśladowanie sylab

• koniec 11 i 12 m.ż.: pierwsze słowo

Wiek rozumienia mowy

• koniec 10 m.ż.: zapytane szuka znanej

osoby lub znanego przedmiotu poprzez

odwrócenie głowy

• koniec 11 m.ż: reaguje na rozkazy przez

przerwanie swej czynności

• koniec 12 m.ż.: wykonuje proste

polecenia

OKRES PONIEMOWLĘCY

• zmniejsza się dynamika rozwoju, chociaż tempo wzrastania do końca 3. roku

życia nadal dość szybkie,

• 2. rok życia - przyrost wysokości wynosi około 10 – 12 cm, masy ciała około

2,5 kg, obwód głowy 2 cm, klatki piersiowej – 1,5 cm,

• 3. rok życia – wysokość około 8 cm, masa ciała 2- 2,5 kg, obwód głowy 1 cm,

klatki piersiowej 1,5 cm,

• zmienia się kształt klatki piersiowej i ustawienie żeber,

• rozwija się układ mięśniowy, następuje dalsze doskonalenie sprawności

ruchowej,

• kościec ulega rozrostowi i pogrubieniu, w kościach pojawiają się pierwsze

punkty kostnienia,

• utrwalają się fizjologiczne krzywizny kręgosłupa,

• występuje zmniejszone łaknienie, u niektórych dzieci obserwuje się

fizjologiczną niedokrwistość,

OKRES PONIEMOWLĘCY

• zmniejszenie grubości podskórnej tkanki tłuszczowej, sylwetka smukleje,

zmniejszają się stopniowo proporcje ciała,

• charakterystyczna postawa ciała: pogłębiona lordoza lędźwiowa i „wypięty”

brzuch do przodu, lekko wygięte na zewnątrz podudzia, pozornie płaskie

stopy (fizjologiczne płaskostopie), może pojawiać się wcięcie podeszwowe

stopy

• do końca 2 roku życia wyrzynają się pozostałe zęby mleczne – pełne

uzębienie liczy 20 zębów,

• w 2-3 roku dziecko stopniowo sygnalizuje potrzeby fizjologiczne (opanowuje

świadome oddawanie stolca i moczu),

• postępuje doskonalenie mowy, zwiększa się zasób słów, płynność mowy (2.

r.ż. zna 200-300 słów, zdania proste, 3. r.ż. 900 słów, zdania złożone)

• następuje intensywny rozwój procesów poznawczych,

– dziecko jest ciekawe świata, dociekliwe, zadaje wiele pytań, przejawia dużą chęć

kontaktów z dorosłymi.

OKRES PONIEMOWLĘCY

• Odczuwa wzmożoną potrzebę samodzielności („ja

sam”, „ja chcę”)

• zaczyna przejawiać uczucia wyższe (np.

współczując), lubi się popisywać

• duża aktywność ruchowa, radość z udanych

czynności ruchowych (rozrzutność ruchów –

włączenie do jednej czynności ruchowej wielu

grup mięśniowych)

– chód jeszcze niezgrabny, nieelastyczny –stąpanie na

całych stopach, dostawczy krok przy wchodzeniu na

schody

• pojawiają się ruchy naśladujące zachowania

dorosłych

OKRES PRZEDSZKOLNY

• granice wieku przedszkolnego

określono na podstawie kryterium

społeczno-wychowawczego, czy nawet

administracyjnego, jakim jest wiek

przyjęty dla zinstytucjonalizowanej formy

wychowania przedszkolnego,

• nie ma natomiast wyraźnych granic

biologicznych między poprzednim a

następnym okresem rozwojowym,

OKRES PRZEDSZKOLNY 4.-6. rok

życia

W okresie przedszkolnym utrzymuje się spostrzegane uprzednio zwolnione

tempo rozwoju (zaznacza się jednak większe zróżnicowanie przebiegu tego

zjawiska – może związane jest to z rozpoczęciem wytwarzania własnego

hormonu wzrostu):

• roczne przyrosty wysokości ciała – średnio 5-8 cm, masy ciała
2 kg (wzrost linijny przeważa nad tempem przyrostu masy ciała),

najmniejsze przyrosty wysokości i masy ciała występują między 6-7 rż.,

dziecko jest szczupłe

• rozwój tkanki mięśniowej - poprawia się postawa ciała, zmniejsza

się uwypuklenie brzucha, utrzymuje się jeszcze, chociaż zmniejsza się

pogłębienie lordozy lędźwiowej,

• właściwe wysklepienie stóp – ustępuje fizjologiczne płaskostopie, na

przełomie 6-7 rż., kształtuje się poprzeczny i podłużny łuk stopy

(zakończenie około 8. r.ż.)

• rozwój kośćca– najszybciej rosną kończyny, powodując zmiany w

proporcjach ciała, smuklenie,

OKRES PRZEDSZKOLNY

• niedostatecznie wykształcony układ więzadłowy –

skłonność do urazów i wad postawy (od około 5 r.ż. następuje

wzmocnienie aparatu więzadłowo-ścięgnistego stopy i silny jego

rozrost),

• między 4-6 rż. nasilenie procesów mineralizacji kości, pojawiają

się nowe punkty kostnienia,

• zmiana uzębienia mlecznego na stałe – zmiana siekaczy,

wyrastają pierwsze zęby trzonowe,

• stopniowo zaznacza się powoli dymorfizm płciowy (różnice w

zakresie chłopcami i dziewczynami) w zakresie zainteresowań

ruchowych (uwarunkowane czynnikami kulturowymi i

obyczajowością)

– dziewczynki dostają zabawki dziewczęce i preferują zabawy o

mniejszej aktywności ruchowej „zabawa w dom”, chłopcy wybierają

zabawy i zabawki wymagające większego wysiłku fizycznego i ruchu

na większej przestrzeni

OKRES PRZEDSZKOLNY

• rozwój układu mięśniowego:
- duża ruchliwość („głód ruchu”), ruch ekspansywny, krótkotrwały,

- doskonalenie ruchów postawno-lokomocyjnych (chód, bieganie,

skoki, wspinanie),

- dobre utrzymywanie równowagi, chodzenie wstecz, zręczne

manipulowanie przedmiotami (powoli zapinanie guzików,

wiązanie sznurowadeł - precyzyjne ruchy rąk nadal trudne – nie

ukończony proces mineralizacji), zwiększa się dominacja prawej

dłoni,

• rozwój układu limfatycznego,

• wzrasta odporność na zachorowania,

• doskonali się struktura i czynności narządów

wewnętrznych i układów (zwolnienie tętna –80 -

100/120/min., wzrost ciśnienia tętniczego krwi–100/65 mmHg,

zmniejszenie liczby oddechów- 20-30/min.), zmian toru

oddechowego z przeponowego na piersiowy,

OKRES PRZEDSZKOLNY -

przemiany w

sferze społecznej emocjonalnej, dynamice procesów
poznawczych

1. na początku tego okresu dominuje:

egocentryzm, chwiejność uczuciowa, trudności

adaptacji do nowych warunków środowiskowych,

negatywizm, agresja, konflikty z rówieśnikami,

które stopniowo zmniejszają się.

2. w drugiej połowie wzrasta: umiejętność

opanowania reakcji impulsywnych, kształtują się

sposoby zachowania, nawyki, krystalizują

podstawowe potrzeby i wzorce osobowościowe.

3. około 5 roku życia wzrasta aktywność

intelektualna, dociekliwość, następuje rozwój

wyobraźni i zdolności fantazjowania.

OKRES PRZEDSZKOLNY -

przemiany w

sferze społecznej emocjonalnej, dynamice procesów
poznawczych

4. wzrasta potrzeba kontaktów zabawowych z

rówieśnikami, umiejętność współdziałania w

zabawie oraz organizowanie zabaw z podziałem na

role, dziecko jest towarzyskie, uczy się zasad

współżycia w grupie, zaczyna przestrzegać norm

moralno-społecznych.

5. pod koniec okresu przedszkolnego rozszerza

się zakres zainteresowań, pojawia się twórczość

plastyczna, treść zabaw stale wzbogaca się,

wzrasta zainteresowanie przyszłą nauką i pracami

użytecznymi, wzrasta samodzielność,

odpowiedzialność, stopniowo dziecko osiąga

dojrzałość szkolną.

DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA – przyjęte kryteria

• odpowiedni do wieku poziom myślenia,
• poczucie obowiązków wobec stawianych

wymagań,

• koncentracja uwagi,
• współdziałanie społeczne,
• zrozumienie symboli słownych,
• umiejętność wykonywania zadań w

zespole.

OKRES WCZESNOSZKOLNY (młodszy

wiek szkolny –od 7.- 10/12 r.ż.)

Granice biologiczne tego okresu

wyznaczają:

• wyrznięcie się pierwszego zęba

stałego

• wystąpienie pierwszych widocznych

objawów dojrzewania płciowego

OKRES WCZESNOSZKOLNY (młodszy

wiek szkolny –od 7.- 10/12 r.ż.)

• najwolniejsze tempo wzrastania w całym dzieciństwie
• duża stabilność procesów rozwojowych
• dojrzewanie ośrodkowego układu nerwowego ( szczególnie w zakresie

wyższych czynności nerwowych),

• tempo wzrastania wolniejsze (u części dzieci obu płci około 7.-8. r.ż.

obserwuje się obserwuje się pewne przyspieszone tempo wzrastania, zwane

skokiem szkolnym (zwiększenie liczby bodźców działających na oun)

• roczne przyrosty masy ciała wynoszą około 3 -3,5 kg, wysokości 5 cm,

większe przyrosty masy ciała sprawiają, że dziecko jest trochę „pulchniejsze”

• maleją przyrosty obwodu głowy obwód głowy, pod koniec tego okresu

dziecko osiąga wartość zbliżoną do ostatecznej,

• obwód klatki piersiowej – powiększanie powolne,
• układ kostny – zawiera znaczną ilość tkanek chrzęstnych, co umożliwia

dalsze wzrastanie organizmu, ale jednocześnie jest miękki i plastyczne –

skłonność do wad postawy (skolioza),

• wyrzynanie się zębów stałych (4/rok),
• zaczynają się ujawniać różnice w budowie sylwetki ciała w zależności od płci,
• dalszy wzrost odporności,
• tętno, ciśnienie, oddech zbliżone do dorosłego.

OKRES WCZESNOSZKOLNY (młodszy wiek

szkolny –od 7.- 10/12 r.ż.)

• korzystny etap rozwoju motoryki

– doskonałość ruchów lokomocyjnych i sportowych,
– celowość i ekonomia ruchów (zdolność do opanowania

wielostronnych umiejętności ruchowych)

– wysoki poziom sprawności ruchowej, zwinności
– wciąż zainteresowane ruchem i odczuwa jego potrzebę

Rozpoczęcie nauki w szkole stanowi pewien
problem („wymuszając długotrwałe”
unieruchomienie, koncentrację uwagi, prace drobnych
mięśni dłoni, których sprawność nie jest jeszcze duża.

Stopniowo, około 10. r.ż. następuje przystosowanie
motoryczne do szkoły –zwiększenie zdolności do koncentracji
uwagi i precyzji pisania

OKRES WCZESNOSZKOLNY

• wzrost sprawności umysłowej,

• myślenie logiczne oparte na rozumowaniu, procesy analizy i

syntezy, pojęcie czasu, przestrzeni,

• wypowiadanie jasno sprecyzowanych zdań

• czytanie ze zrozumieniem,

• doskonalenie umiejętności pisania, rozumienie wartości

pieniądza,

• działanie zgodnie ze swoją decyzją,

• powiększanie wiedzy o świcie, przeszłości, teraźniejszości,

• wzrost pamięci i koncentracji,

OKRES WCZESNOSZKOLNY

• zdolność do współdziałania w grupie,

• rozwój i doskonalenie norm etycznych i moralnych,

• poczucie odrębności i niezależności

• ekspresja i umiejętność opanowania emocji,

• poczucie sukcesów szkolnych,

• przejawy antagonizmu płci,

• wzrost poczucia odpowiedzialności,

• identyfikacja z rodzicami tej samej płci,

• walka o niezależność od rodziców.

OKRES DOJRZEWANIA (POKWITANIA)

Jest to okres:
• ostateczne ukształtowania się dymorfizmu

płciowego w zakresie cech somatycznych i

funkcjonalnych

• o najintensywniejszym (poza okresem

niemowlęcym) tempie wzrastania:

• szybka zmiana budowy, sylwetki ciała,

wyglądu, funkcji organizmu,

• gwałtowne przemiany hormonalne,

psychiczne i emocjonalne (okres „burzy i

naporu”)

OKRES DOJRZEWANIA (POKWITANIA)

Dojrzewanie jest procesem złożonym.

Można wyróżnić dojrzałość:

- fizyczną (biologiczną) –obejmującą 3 komponenty:

- osiągnięcie dorosłych (ostatecznych) rozmiarów i i proporcji ciała

(dojrzałość morfologiczna)

- funkcji układów i narządów (dojrzałość fizjologiczna)

- zdolność do tworzenia komórek płciowych, zapłodnienia i

donoszenia ciąży (dojrzałość płciowa)

- seksualną – pojawienie się napięcia seksualnego i zdolność do

przeżywania orgazmu

- psychiczną – odpowiedzialność, zdolność do kontrolowania

zachowań, emocji itd.

- społeczną – zdolność do produktywnego pełnienia ról

społecznych, zarobkowania, skutecznego komunikowania się z

innymi ludźmi

Typowy przebieg dojrzewania płciowego u

dziewcząt

• Faza dziecięca (0-10 rż.): nie stwierdza się zwiastunów

pokwitania

• Faza przedpokwitaniowa (10-12rż.): pojawienie się białej

śluzowej wydzieliny z pochwy, rozwój piersi w postaci „pączka” (I

widoczny zwiastun pokwitania), poczatek rozwoju owłosienia

łonowego (P2), zmiany proporcji ciała związane z przyspieszeniem

wzrastania (skok pokwitaniowy), sylwetka „podlotka”

• Faza pokwitania właściwego (12-14 rż.): dalsze

zaawansowanie rozwoju piersi (M3, M4) i owłosienia łonowego (P3

P4), początek owłosienia pachowego, wystąpienie menarche,

mniejsze przyrosty wysokości ciała, sylwetka długokończynowa,

początek sylwetki kobiecej, zgrubienie rysów twarzy, często trądzik

młodzieńczy

• Faza młodzieńcza (14-16 rz.): dalszy rozwój piersi, owłosienie

łonowe przybiera kształt trójkąta, owłosienie pachowe osiąga

ostateczną postać, ustalają się regularne miesiączki, zwolnienie

tempa przyrostu masy ciała, zaznacza się kobieca topografia

podściółki tłuszczowej,, sylwetka traci wygląd „podlotka”, przybiera

typowy wygląd kobiecy, wysubtelnienie rysów twarzy

Typowy przebieg dojrzewania płciowego u

chłopców

• Faza dziecięca (0-11 rż.): nie stwierdza się zwiastunów

pokwitania

• Faza przedpokwitaniowa (11-13 rż.): powiększenie jąder (I

widoczny zwiastun pokwitania), towarzyszące temu zmiany

fizjologiczne skóry moszny (G2), początek rozwoju owłosienia

łonowego (P2), , zmiany proporcji ciała związane z przyspieszonym

tempem rozwoju (skok pokwitaniowy), sylwetka „wyrostka)

• Faza pokwitania właściwego (13-15 rż.): dalszy intensywny

rozwój narządów płciowych (G3, G4) i owłosienia łonowego (P3,

P4), mutacja głosu, związana z powiększenie krtani, mniejsze

przyrosty wysokości ciała, sylwetka wyrostka (utrzymuje się

długokończynowość, zgrubienie rysów twarzy, często trądzik

młodzieńczy

• Faza młodzieńcza (15-17 rz.): zakończenie rozwoju narządów

płciowych (G5), owłosienie łonowe przybiera kształt rombu (P5, P6),

owłosienie pachowe przybiera ostateczną postać, głos męski,

„jabłko Adam”- zakończony rozwój krtani. Pojawia się owłosienie na

twarzy i innych częściach ciała, znaczne wolniejsze tempo

przyrostu wysokości ciała

OKRES DOJRZEWANIA (POKWITANIA)

• charakteryzuje się burzliwymi przemianami

morfologicznymi i czynnościowymi, które naruszają

równowagę, jaka cechowała okres poprzedni,

• u dziewcząt pierwsze cechy dojrzewania płciowego

pojawiają się około 10 rż., u chłopców około 11-12 rż.,

wczesne pokwitanie –wtórne cechy płciowe występują u

dziewcząt między 8-10 rż., u chłopców 10-11 rż.,

przedwczesne dojrzewanie płciowe – pojawienie się

objawów pokwitania u dziewcząt przed 8 rz., u chłopców

przed 10 rż.)

opóźnione dojrzewanie płciowe – objawy pokwitania nie

występują u dziewcząt przed 15. rż., u chłopców przed 17.

rż.

OKRES DOJRZEWANIA (POKWITANIA)

• intensywny przyrost wysokości ciała (roczny u dziewcząt 8 cm,

u chłopców 10 cm)

• wzrastanie wysokości ciała kończy się w chwili zespolenia

nasad z trzonami (u dziewcząt około 16 rż., u chłopców około

18 rż.),

• zwiększanie wysokości ciała następuje początkowo poprzez

intensywnego wzrastania kości długich, potem tułowia – daje

to zmianę proporcji ciała i przejściową dysharmonię sylwetki,

• intensywne wzrastanie wykazuje każda cecha somatyczna,

• kształtowanie się drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych

spowodowane jest działaniem hormonów płciowych gonad:

androgenów (jądra) i estrogenów (jajniki) oraz hormonów

nadnerczowych (kora nadnerczy u obu płci),

Różnicowanie się sylwetki kobiecej
obejmuje

• rozrost bioder i miednicy,
• rozwój tkanki tłuszczowej z

charakterystycznym odkładaniem się na
biodrach i udach,

• rozwój piersi (pierwszy widoczny objaw

dojrzewania),

• rozwój owłosienia,
• pojawienie się pierwszej miesiączki

(menarche u dziewcząt polskich oscyluje
około 13 rż) – przełomowy etap pokwitania.

RÓŻNICOWANIE SYLWETKI MĘSKIEJ
OBEJMUJE

• rozrost obręczy barkowej,
• szybszy wzrost kończyn dolnych w stosunku do

tułowia,

• zmniejszenie podskórnej tkanki tłuszczowej,
• rozwój mięśni i siły mięśniowej,
• rozwój żuchwy i łuków brwiowych,
• pojawienie się wydłużenia nosa,
• wzrost krtani, mutację,
• rozwój zewnętrznych narządów płciowych,
• rozwój owłosienia,
• polucje około 15 roku życia.

Zakres zmienności występowania cech
dojrzewania płciowego u dziewcząt

• pierwszym widocznym objawem jest powiększanie gruczołów piersiowych

(tzw. stadium pączka M2) – zazwyczaj między 11 –11.1/2 rż. – pełny rozwój

piersi do stadium M5 następuje w okresie 5 lat (niekiedy z pominięciem

stadium M4),

• objawom tym towarzyszy lub nieznacznie wyprzedza przyspieszenie tempa

wzrastania tzw. skok pokwitaniowy – (u dziewcząt zwykle 6-12 m. przed

menarche) – przyrost wysokości ciała osiąga wówczas 8-10 cm

• początek rozwoju piersi zazwyczaj wyprzedza wystąpienie owłosienia

łonowego (stadium P2) – czasem o 2 lata – pełny rozwój do stadium M5

trwa ponad 2 lata i kończy się około 14-14,5 rż.

• przełomowym etapem pokwitania jest wystąpienie pierwszej miesiączki

(menarche) – wiek u dziewcząt polskich oscyluje około 13 rż. – stwierdza

się jednak wyraźne zróżnicowanie środowiskowe, obserwuje się również

sezonowość występowania; menarche najczęściej pojawia się już w

zaawansowanym rozwoju piersi (stadium M3 – M4).

Zakres zmienności występowania cech
dojrzewania płciowego u chłopców

• okres dojrzewania u chłopców trwa zwykle 6-7 lat,

• jako punkt graniczny fazy przedpokwitaniowej i

pokwitaniowej przyjmuje się szczyt przyrostu wysokości ciała,

• pierwszym objawem jest rozwój jąder - trwa około 6 lat (z

przyspieszeniem między 13-14 rż. ) – rok wcześniej następuje

wydłużenie worka mosznowego i ścieńczenie skóry, co

uwidacznia jądra ,

• rozwój prącia zaczyna się około 13 roku życia, czyli około roku

po zapoczątkowaniu rozwoju jąder, i trwa 2 lata – wielkość

prącia jest indywidualnie zmnienna,

• rozwój owłosienia łonowego – ostatnie stadium przypada na

15-16 rż.

Zakres zmienności występowania cech
dojrzewania płciowego u chłopców

• około 13-14 rz. pojawia się zarost na twarzy,

najpierw w okolicy wargi górnej

• skok pokwitaniowy ciała obejmuje zwykle okres

kilku lat – jego szczyt przypada między 13,5-14

lat kiedy rozwój narządów płciowych i owłosienia

jest już w fazie G4,

• w 2 lata po rozpoczęciu rozwoju jąder i w około

1,5 roku od stadium P2 owłosienia łonowego

zaczyna pojawiać się owłosienie pachowe – pełny

jego rozwój trwa 3 lata z dużym zmienności.

Przemiany okresu pokwitania u chłopców

wykazują pewne odrębności typowe dla płci

męskiej:

• większą intensywność procesów wzrastania i dojrzewania, zwłaszcza

większy pokwitaniowy skok wysokości ciała,

• odmienny rytm wzrastania – późniejszy szczyt szybkości wzrastania,

• częstsze odchylenia sekwencji chronologii objawów pokwitania od

przeciętnego wariantu,

• odmienną dynamikę zmian komponentów ciała – większy przyrost

masy mięśniowej - mniejszy tkanki tłuszczowej,

• większy zakres zmienności w występowaniu cech dojrzewania

płciowego,

• częstsze występowanie zaburzeń emocjonalnych, szczególnie u

chłopców późno dojrzewających.

Stadia rozwoju gruczołu piersiowego u kobiet

M (mamma) M1– M5

Stadium 1 (przedmłodzieńcze) - gruczoł piersiowy ma uniesiona
brodawką i małą płaską obwódkę.

Stadium 2 - zawiązek gruczołu formułuje się pod wpływem
stymulacji hormonalnej, brodawka i otoczka są uniesione
(przybierają kształt małego kopca) , a średnica otoczki
powiększa się.

Stadium 3 - dalsze powiększanie się zawiązku piersi unosi
bardziej brodawkę, otoczka nadal się powiększa, nie zauważa się
oddzielania konturów piersi

Stadium 4 - otoczka i brodawka wydzielają się z konturów piersi i
tworzą wspólny kopiec

Stadium 5 (dojrzałe) - wyniosłość otoczki zlewa się z ogólnym
konturem piersi

Stadia rozwoju męskich narządów

płciowych

G (genitalia) (G1 – G5)

• Stadium 1 (przedmłodzieńcze) - jądra, moszna i prącie

są takie jak u dziecka.

• Stadium 2 - w wyniku kanalizacji cewek nasiennych jądra

się powiększają, powiększa się moszna, nabierając

czerwonego zabarwienia, a skóra staje się szorstka, członek

nieznacznie się powiększa,

• Stadium 3 -

w dalszym ciągu zwiększają się jądra i

moszna, członek się wydłuża,

• Stadium 4 - nadal powiększają się skóra i moszna, skóra

moszny ciemnieje, członek rośnie w obwodzie, rozwija się
żołądź,

• Stadium 5 (dojrzałe) - jądra, moszna i prącie osiągają

kształt i wielkość jak u człowieka dojrzałego.

Stadia rozwoju owłosienia łonowego
żeńskiego

(Źródło: A. Hofman: Adolescent Medicine Reading,

MA, Adison-wesley, 1983, s.17) (P-pubis)

1.

Stadium 1 (przedmłodzieńcze) - nie występuje owłosienie

łonowe, delikatne cienkie włoski pokrywają okolice płciowe.

2.

Stadium 2 - rzadko rozmieszczone, słabo zabarwione proste

włosy pojawiają się obustronnie wzdłuż przyśrodkowego

brzegu warg sromowych większych.

3.

Stadium 3 - zwiększa się stopień zabarwienia włosów;

zaczynają się skręcać i są rozmieszczone rzadko na wzgórku

łonowym. 4. Stadium - owłosienie łonowe jest bardziej

skręcone, grubsze i szorstkie; nadal wzrasta liczba włosów.

5. Stadium (dojrzałe) - owłosienie łonowe tworzy wzór

typowy dla dorosłych trójkąta, rozszerzającego się na

przyśrodkową powierzchnię ud.

Stadia rozwoju owłosienia łonowego
męskiego

(P-pubis)

1. Stadium 1 (przedłodzieńcze) - nie występuje owłosienie

łonowe, delikatne cienkie włoski pokrywają okolice płciowe.

2. Stadium 2 - rzadko rozmieszczone, słabo zabarwione włosy

pojawiają się u podstawy członka.

3. Stadium 3 - zwiększa się stopień zabarwienia włosów; zaczynają

się skręcać i są rozmieszczone bocznie, rzadko

4. Stadium 4 - owłosienie łonowe jest bardziej skręcone, grubsze i

szorstkie; rozmieszczenie jest podobne do ich rozmieszczenia u

dorosłych, lecz liczba włosów mniejsza

5. Stadium (dojrzałe) - owłosienie łonowe osiąga dystrybucję jak u

dorosłych i rozszerza się na przyśrodkową powierzchnię ud; u 80%

mężczyzn włosy rosną także wzdłuż linea alba )

* Niektórzy autorzy wyróżniają u chłopców stadium P6 (owłosienie

skóry brzucha wzdłuż kresy białej, intensywniejsze owłosienie ud)

Wiek młodzieńczy

• Wiek młodzieńczy – obejmuje kilka lat po zakończeniu

głównych przemian dojrzewania płciowego (dziewczęta- 15-

18 r.ż., chłopcy 20-25 rok życia i jest bardziej dynamiczny)

• jest okresem specyficznego rozwoju fizycznego i

kształtowania się osobowości,

• przejście z dzieciństwa do wieku dojrzałego jest okresem

pełnym trudności i niejasności dla młodzieży, rodziców i

opiekunów,

• początek pokwitania, oraz sposób przechodzenia wielu cech

fizycznych, społecznych i emocjonalnych przeobrażeń

związanych z dojrzewaniem różni zasadniczo jednego

młodego człowieka od drugiego.

Okres młodzieńczy -dziewczyna

U dziewcząt: wiek 15-18 lat

– utrzymuje się tendencja do zwiększania tkanki

tłuszczowej i masy ciała

– sylwetka dziewczyny typowo kobieca, rysy twarzy stają

się subtelniejsze

– ustępują objawy typowe dla pokwitania: łojotok,

potliwość, zasinienia, marmurkowatość skóry (objawy
związane z przejściowym zaburzeniem regulacji
neurowegetatywnej

– doskonali się funkcja układu rozrodczego (dwufazowość

cykli), zmniejsza częstość zaburzeń miesiączkowania)

– U dziewcząt o niskiej aktywności ruchowej – wczesna

inwolucja motoryczna (obniżenie aktywności ruchowej)

Okres młodzieńczy- chłopiec

U chłopców trwa dłużej, do 20-25 r.ż.
• Jest bardziej dynamiczny
• Utrzymują się nadal przyrosty wysokości ciała (po

zakończeniu wzrastania kości długich (ok.. 17-18 rż.)
wysokość ciała może się zwiekszyć średnio o 2 cm przez
przyrost długości kręgosłupa

• Zwiększa się masa ciała (głównie przyrost tkanki

mięśniowej)

• Rozwija się owłosienie na tułowiu, kończynach, twarzy,
• Nadal rozwija się krtań i zmienia się dźwięczność głosu
• Dłużej utrzymuje się trądzik
• Postępuje dalszy rozwój cech motorycznych, zwłaszcza siły

Wczesny wiek młodzieńczy

Obejmuje początek pokwitania i trwa do 14 roku

życia

• w tym czasie pojawia się w organizmie

wiele cech dojrzewania płciowego – młody

człowiek potrzebuje zapewnienia, że zmiany w

jego organizmie przebiegają prawidłowo,

• dużego znaczenia nabiera sprawa

niezależności – nieletni musi mieć możliwość

podejmowania samodzielnych decyzji ponoszenia

odpowiedzialności za swoje działania; rodzice

powinni być w tym okresie mniej opiekuńczy i

nastawieni na kształtowanie się w dziecku

odpowiedzialnej niezależności;

Wczesny wiek młodzieńczy

• rozwijają się nowe zależności w grupie –

koledzy, którzy byli towarzyszami zabaw stają się

przyjaciółmi i powiernikami; dorośli spoza kręgu

rodzinnego stają się różnego typu wzorcami i są

wybierani na doradców;

• różne zmiany zachodzące w organizmie młodego

człowieka mogą iść w parze z okresowymi

gwałtownymi zmianami nastroju,

• istotne znaczenie ma zmiana szkoły

podstawowej na średnią – spędzanie większej

ilości czasu w szkole, większe obciążenie pracą oraz

rozwój niezależności w obrębie struktur szkolnych.

Okres młodzieńczy

• struktury rówieśnicze stają się łącznikiem między dzieciństwem

pozostawionym za sobą a dorosłością – pojawiającą się na horyzoncie,

• młody człowiek przechodzi do następnego etapu rozwoju

czynności intelektualnych, tj. od konkretnych do formalnych

operacji myślowych;

• „życie tu i teraz” staje się mniej ważne, a na pierwszy plan zaczyna się

wybijać umiejętność planowania własnej przyszłości,

• młodzi potrzebują intymności,

• młodociani osiągają poczucie dorosłości i mają własne zdanie na

temat życia płciowego, religii i polityki; chcą być powiadamiani o

przysługujących im prawach;

• w stosunkach z nastolatkiem rodzice mogą potrzebować wsparcia –

fachowej porady, która by ich zapewniła, że zachowania ich dziecka nie

należy odbierać jako ryzykownego.

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Rodzaje urazów, którym ulegają

dzieci mogą być wyjaśnione a nawet
przewidziane na podstawie analizy
rozwoju psychofizycznego dziecka i
jego cech charakterystycznych w
poszczególnych okresach.

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Niemowlę

• podstawowe znaczenie ma rozwój ruchowy-

w pierwszych 6 miesiącach nawet zanim

nauczy się przewracać na boki może spaść

ze stołu lub łóżka na którym jest przewijane;

• w drugim półroczu niemowlę staje się coraz

bardziej ruchliwe; sprawne chwyty,

przedmioty przyciągające ich uwagę

sprawiają, że najczęściej przyczyną zgonów

w tym okresie jest uduszenie mechaniczne;

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Dziecko uczące się chodzić: koniec

pierwszego – drugi rok życia

• chodzenie, a następnie wspinanie się, zwiększenie

ruchliwości i szybkości umożliwiają dotarcie do

przedmiotów wcześniej nieosiągalnych,

• dzieci w tym wieku nie są świadome grożącego im

niebezpieczeństwa, ich aktywność ruchowa jest

ograniczona jedynie przez zdobyte umiejętności

motoryczne;

• w tym okresie zabawki muszą być dobrane, a

zabawa nadzorowana.

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Wiek przedszkolny

• wyznacznikami aktywności w tym wieku są:

bieganie, wspinanie się i skakanie;

• sposób myślenia pozostaje nielogiczny i

egocentryczny; nie potrafią myśleć w kategoriach

przyczynowo-skutkowych, stąd też wcześniejszy

uraz nie zapobiega podobnym wypadkom w

przeszłości – w tym wieku można jednak uczyć

dzieci rozwijania swych umiejętności i zmiany

swych zachowań.

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Młodszy wiek szkolny

• postępuje doskonalenie umiejętności ruchowych,

do zabaw włączane są gry zespołowe; żądza

przygód i wrażeń, połączona z niewłaściwą oceną

ryzyka i konsekwencji jest charakterystyczna do

tego wieku;

• w tym okresie życia częstym zajęciem jest jazda

na rowerze,

• dzieci zaczynają brać odpowiedzialność za swoje

bezpieczeństwo, gdy są same.

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Nastolatek
• rozwija się sprawność i siła fizyczna,

zaczynają przeważać urazy spowodowane

uprawianiem sportów;

• rozwijają się zainteresowania szkolne i

pozaszkolne;

• wartościowanie i osąd stają się istotnym

czynnikiem w podejmowaniu decyzji i

ryzyka.

Zależność między stopniem rozwoju

dziecka a urazem

Wiek dorastania

• w pełni rozwija się sprawność fizyczna, zorganizowane zajęcia

sportowe oraz dorywcze prace zarobkowe zwiększają narażenie

na związane z nimi urazy;

• podejmowanie decyzji staje się bardziej logiczne, a jednocześnie

bardziej abstrakcyjne; pomimo uświadamiania sobie

konsekwencji poczynań często w ocenie biorą górę skłonność do

„hazardu” oraz odsuwanie od siebie myśli o ewentualnym urazie;

• presja otoczenia, potrzeba przynależności do i akceptacji przez

grupę rówieśników mogą prowadzić do podejmowania

ryzykownych, niebezpiecznych kroków, jak również do

spożywania alkoholu (ze wszystkimi jego konsekwencjami);

• trudności w określeniu swojej pozycji w grupie rówieśników, w

rodzinie w szkole, w społeczeństwie mogą prowadzić do depresji

lub skrajnych postaw, z pozorowaniem samobójstwa lub próbami

samobójczymi włącznie.