Psychologia
rozwojowa
w 1.
dr Ivanna Shubina
Psychologia
rozwojowa
w 1.
dr Ivanna Shubina
Plan kursu
1.
Historia psychologii rozwojowej.
2.
Przedmiot, problemy i zadania.
3.
Pojęcie rozwoju i zmiany rozwojowej.
4.
Zasady i prawidłowości psychicznego
rozwoju człowieka.
5.
Kultura a rozwój psychiczny jednostki.
6.
Rodzina i rozwój psychiczny człowieka.
7.
Zmiany rozwojowe działalności jednostki.
8.
Koncepcje i teorie rozwoju.
9.
Periodyzacja rozwoju psychicznego
10.
Metodologia badań. Problemy
Podsumowanie
Plan zajęć
1.
Historia psychologii rozwojowej.
XIX wiek, przełom wieku XIX i XX, XX
wiek.
2.
Przedmiot, problemy i zadania psychologii
rozwojowej.
3.
Pojęcie rozwoju i zmiany rozwojowej.
4.
Metodologia i metody badań. Problemy.
Podsumowanie
1. Historia psychologii
rozwojowej
Związki z filozofią, pedagogiką i działami psychologii
(eksperymentalna i ogólna), biologią, psychofizjologią i medycyną.
Bogactwo i trudności.
Poszukiwanie integracji poziomu biologicznego, psychologicznego i
społecznego w analizach specyfiki rozwoju jednostki.
XIX wiek – powstanie i rozwój nowych dyscyplin, badania empiryczne,
porządkowanie wiedzy dotychczasowej, stworzenie koncepcji i teorii.
J. Śniadecki (1811) zaproponował pierwszą periodyzację życia
człowieka: życie płodu, epoka niemowlęca, dziecinna, młodzieńcza,
dojrzewania, epoka trwania i starość.
B. Trentowski (1842): starość – ludzka realność; młodość – idealność,
dojrzałość – realność. Całość życia przedstawia jako zamknięte koło.
Wyróżnił kilka ogniw rozwoju psychiki: dzieciństwo – stan in potentia,
wymagający wykształcenia; inne 3 wieki – stan in actu.
A. Quelet (1842) „O człowieku i rozwoju jego zdolności”. Zebrał dane
empiryczne dot. cech demograficznych, fizycznych i
psychologicznych, z których wnioskował o ogólnych prawach rozwoju
pod wpływem zmian społeczno-historycznych. Zgłosił potrzebę badań
podłużnych. Wyróżnił okresy krytyczne. Wprowadził pojęcie normy w
zakresie okresu życia.
Wpływ ewolucjonizmu - Teoria ewolucji K. Darwina.
Obserwacja rozwoju dzieci. Biografię dziecięce.
1. Historia psychologii
rozwojowej
XIX wiek: nowe kierunki, odkrycia empiryczne i teoretyczne.
Powstanie psychologii naukowej, wyodrębnienie działów, m.in..
Psychologii rozwojowej.
XIX-XX wiek. R.B. Cairns (1983) wyróżnia 3 okresy powstania
psychologii rozwojowej:
1.
Formatywny (1882-1912) – działania pionierzy,
interpretowanie rozwoju w ramach różnych kierunków
psychologicznych; formowanie problemów i przeciwstawnych
teorii; uwaga poświęcona zastosowaniu koncepcji
rozwojowych w praktyce (szkolnictwo, opieka zdrowotna).
2.
Środkowy (1913-1946) - tendencja do prowadzenia badań
nad rozwojem w specjalnie powołanych placówkach i
instytutach, zróżnicowanie problematyki, powstały nowe
trendy teoretyczne na bazie psychologii klasycznej.
3.
Nowoczesny (1947-1982) – dojrzewanie wcześniej
sformowanych nurtów teoretycznych i praktycznych, wzrost i
spadek zainteresowanie jednymi z nich, powrót do innych.
1. Historia psychologii
rozwojowej
Początki psychologii rozwojowej trudno ustalić.
Łączą początek psychologii rozwojowej z założeniem
laboratoriów psychologii eksperymentalnej Wundta,
Fechnera, Webera, Jamesa. Chocz trwa nadal dyskusja.
Pierwsze prace badawcze i teoretyczne dotyczyły rozwoju
dziecka (W. Preyer „Dusza dziecka. Spostrzeżenie nad
umysłowym rozwojem człowieka w pierwszych latach
życia”, Baldwine „Psychologia dziecka”; 1893 – powstanie
Sekcji badań nad dzieckiem przy amerykańskim
stowarzyszeniu zawodowym).
Preferowana metoda badań – biografia własnego dziecka,
obserwowanego w warunkach naturalnych. Subiektywność.
Preyer sformułował zasady obserwacji i notatek: ciągłe,
natychmiastowe i obiektywne, bez selekcji i wywoływania.
Rozwój filozofii i socjologii oraz zapotrzebowanie
pedagogów na wiedzę dot. możliwości uskutecznienia
szkolnictwa wywołały zainteresowanie rozwojem
umysłowym dzieci i młodzieży oraz narzędzi jego pomiaru.
1. Historia psychologii
rozwojowej
G.S. Hall rozpowszechnił metodę kwestionariuszową. 134 pytań dot.
różnych dziedzin doświadczenia dziecka rozpoczynającego naukę
szkolną. Podejście Halla budziło kontrowersję, pobudzając do badań.
M. Baldwin założył podstawy dla późniejszych modeli i koncepcji
rozwoju umysłowego, społecznego i moralnego. Nie widział sprzeczności
między dziedzicznością a środowiskiem. Rozwój psychiczny ma
charakter stadialny i rozpoczyna się od procesów fizjologicznych,
odruchowych, przez stadia sensomotoryki i ideomotoryki do wyższych
etapów zmian symbolicznych i ideacyjnych. Równolegle odbywa się
rozwój społeczny i zachodzą zmiany w osobowości. Stadia rozwoju:
prelogiczne, logiczne i hiperlogiczne.
A. Binet poszukiwał obiektywnych metod badania procesów
psychicznych. Badania percepcji i pamięci dzieci i młodzieży. Poszukiwał
prawidłowości rozwoju i różnic indywidualnych w zakresie prostych i
złożonych funkcji psychicznych. Stworzył skale inteligencji (diagnoza i
prognoza), która miała służyć selekcji dzieci do szkół i klas specjalnych.
K. Groos – książki o zabawach ludzi i zwierząt (ewolucjonizm i
funkcjonalizm). Dewey (1910) „Jak myślimy” – rozwinął funkcjonalną
teorię myślenia problemowego.
W Polsce otwierały się laboratoria, zajmujące się problemami
psychologii ogólnej. J. Dawid opublikował programy swoich badań
psychologicznych. „Rozwój pojęciowy dziecka 6-12lat”. „Jak badać
umysł dziecka.”
1. Historia psychologii
rozwojowej
Genewska szkoła. Teoria Piageta: rozwój umysłowy dzieci
młodzieży. Stadia rozwoju sądów moralnych u osób dorosłych.
Kulturowo-historyczna teoria rozwoju psychicznego
Wygotskiego (narzędzi oraz symbole, znaki - mowa).
Kształtowanie się odruchów warunkowych (uwarunkowanie
instrumentalne i klasyczne). Teoria Pawłowa, Łuria, Leontiev.
Polska. S. Baley: spostrzeganie i rozróżnienie barw i kształtów,
rozwój społeczny i współpraca między dziećmi, przemiany w
okresie dojrzewania. Podręcznik „Zarys psychologii w związku z
rozwojem psychiki dziecka” (1935). S. Szuman: sztuka dziecka,
wychowanie estetyczne, rozwój spostrzeżeń i myślenia,
motoryka, kształtowanie światopoglądu. Psychologia twórczości.
Rozwój myślenia. Psychologia wychowawcza. Badał relacje
działanie-mowa-myślenie.
Lata 60. – rozwój psychologii. Przegląd dotychczasowych
koncepcji i teorii w psychologii rozwojowej. Problem sieroctwa,
socjalizacji. Koncepcja nieodwracalnych skutków wczesnej
rozłąki z matką (Spitza).
1. Historia psychologii
rozwojowej
XX wiek:
Do psychologii rozwojowej dzieci i młodzieży dołączono
gerontologię, a następnie psychologię rozwoju człowieka
dorosłego. Pojawiły się nowe problemy i metody.
Behawioryści i biolodzy podkreślali wpływ środowiska i uczenia
się na rozwój. Alternatywa „natura-pielęgnacja”.
Teoria konwergencji Sterna: wzajemne uwarunkowanie
czynników zewnętrznych i wewnętrznych.
Doprecyzowanie pojęcia „dojrzewanie” i „uczenie się” rozwoju.
Stosowanie metod obserwacji, opisu i rejestrowania przejawów
somatycznych i psychicznych rozwoju dziecka – testy
inteligencji, osobowości, postaw, zainteresowań. Konstruowano
skale rozwojowe (śledzenie rozwoju psychomotorycznego).
Psychoanalityczne podejście Freuda: teoria rozwoju
seksualnego, znaczenie przeżyć z okresu wczesnego dzieciństwa
oraz podświadomości w kształtowaniu się osobowości.
Psychologia postaci. Eksperymenty Kohlera (rozwiązywanie
sytuacji problemowych przez wgląd). Teoria pola K.Lewina:
zróżnicowanie środowiska, wpływ rodziny na rozwój osobowości
dziecka.
Podsumowanie
Przedmiot psychologii
rozwojowej.
Psychologia rozwojowa – teoretyczna dyscyplina psychologii.
Zajmuje się badaniem zmian w zachowaniu się, procesach i
strukturach psychicznych człowieka. Problemy teoretyczne.
Psychologia rozwojowa bada zachowanie się i przeżycia
człowieka z punktu widzenia zmian, jakim podlegają w czasie
(czas – wiek?). Wiek służy do opisu i porządkowania zmian, ma
charakter specyficznej zmiennej streszczającej.
Przedmiot badań – zmiany dokonujące się w psychice i
zachowaniu człowieka w różnych fazach jego życia.
Rozwój – zmiana w danym obszarze zjawisk. Rozwój
psychiczny – zmiany w systemie zachowania i psychiki.
Zmiana rozwojowa posiada swoje specyficzne cechy, odgrywa
specyficzną rolę w kształtowaniu się psychiki i zachowań
człowieka.
Trudności teoretyczne i metodologiczne (brak ścisłych założeń
teoretycznych, zweryfikowanych empirycznie). Trwa dyskusja
dot. definiowania przedmiotu badań, określeniu pojęcia
rozwoju i zmiany rozwojowej, roli różnych czynników w procesie
rozwoju.
Podstawowy obszar badań – cykl życia człowieka.
Przedmiot psychologii
rozwojowej.
Tradycyjna psychologia rozwojowa: zmiany
rozwojowe psychiki są związane przyczynowo z
procesami biologicznego dojrzewania organizmu,
które występują tylko w okresie dzieciństwa i
dorastania. Przedmiot badań – zmiany rozwojowe
psychiki i zachowania dzieci i młodzieży.
Współczesna psychologia rozwojowa: rozwój
psychiczny człowieka trwa przez całe życie
(cykliczność), a zmiany rozwojowe w wieku
dojrzałym również są liczne i głębokie. Bada
również zmiany w okresie dorosłości oraz
prenatalnym.
Przedmiot – badanie rozwoju człowieka w ciągu
całego życia, eliminując różnicowanie.
Działy psychologii
rozwojowej.
1.
Kryterium okresu rozwojowego:
psychologia prenatalna,
niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa,
rozwoju dziecka,
psychologia młodzieży,
człowieka dorosłego,
starzenia się i starości.
2.
Kryterium sfery psychiki i jej funkcji:
psychologia rozwoju mowy,
osobowości,
społeczno-moralnego,
rozwoju poznawczego etc.
3.
Kryterium ewolucji, historii ludzkości:
psychologia rozwojowa ontogenetyczna,
psychologia rozwojowa historyczna,
psychologia rozwojowa filogenetyczna.
Problemy psychologii
rozwojowej.
Czym jest zmiana? Jakiego rodzaju zmiany są przedmiotem
zainteresowań psychologii rozwojowej? Jaki jest przebieg
zmian?
Co się zmienia? Czego dotyczą zmiany, które bada
psychologia rozwoju człowieka? Jakie zmienne należy
uwzględniać?
Jakie czynniki poprzedzają pojawienie się zmian
(dziedziczność czy środowisko)? Jaka jest rola tych czynników
w powstaniu zmian, ich przebiegu i efektach?
3 zasadnicze stanowiska:
1.
biologistyczne - uznaje dominującą rolę dziedziczności i
czynników biologicznych w rozwoju psychicznym;
2.
socjologistyczne – zakłada istotny wpływ środowiska na
przebieg i rezultaty procesów rozwoju;
3.
interakcjonistyczne – zakłada współdziałanie czynników obu
grup w warunkowaniu procesów i rezultatów rozwoju
psychicznego jednostki.
Pozostaje aktualnym pytanie udziału czynników w przebiegu i
wynikach rozwoju oraz jak każdy z czynników wpływa na
procesy rozwojowe.
Problemy psychologii
rozwojowej.
Jako rolę w rozwoju psychicznym jednostki odgrywa uczenie
się i nabywanie doświadczenia?
Jaki związek zachodzi pomiędzy procesami socjalizacji i
zmianami rozwojowymi psychiki i zachowania człowieka?
Jaki jest charakter rozwoju: ciągły lub nie? Niektóre zmiany
nie powodują wewnętrznych przekształceń (zmiany funkcji
psychicznych lub zachowań).
Czy proces rozwoju jest tylko realizacją wewnętrznie
zakodowanego programu? Czy ma charakter konstruowania
nowych jakości w psychice i zachowaniu?
Czy są okresy o szczególnym znaczeniu dla dalszego
rozwoju? Okresy szczególnej podatności na zmiany
rozwojowe?
Czy rozwój polega tylko na osiągnięciach? Czy ma charakter
mieszany (zysków i strat)?
Jaki jest charakter (cechy, zasady) zmian rozwojowych
człowieka dojrzałego?
Problemy:
Problem dotyczący roli czynników środowiska i
dziedziczności.
Rola uczenia się i nabywania doświadczeń w
rozwoju psychicznym.
Problemy dotyczące charakteru rozwoju:
-
czy cechuje go ciągłość czy nieciągłość;
-
konstruowanie nowych jakości czy realizacja wewnętrznie
zakodowanego programu;
-
czy są okresy szczególnie ważne dla jednostki;
-
rola szczególnych zdarzeń życiowych i sposobów radzenia;
-
czy rozwój polega tylko na nowych osiągnięciach, czy ma
charakter mieszany – zysków i strat, progresji i regresji
jednocześnie;
Problemy:
Jaki jest charakter zmian rozwojowych psychiki i
zachowania się człowieka po osiągnięciu dojrzałości: czy
mają one takie same cechy i zasady, jak zmiany rozwojowe
w okresie dzieciństwa i dorastania; czy rozwój w toku całego
cyklu życia indywidualnego dokonuje się wg tych samych
zasad, czy żądzą nim zasady specyficzne dla każdego
okresu życia.
W perspektywie antropologicznej, należy postawić sobie
pytanie: czy człowiek sam może wpływać na swój własny
rozwój; jaki jest cel rozwoju psychicznego jednostki ludzkiej;
czy możliwa jest interwencja w procesy rozwoju i na jakich
zasadach?
Problemy te wyrastają z podstawowych pytań, jakie niesie
rozwój psychologii rozwojowej, jako nauki i stanowią oś,
wokół której koncentrują się główne badania i teorie
dotyczące rozwoju psychiki i zachowania się człowieka, a
przede wszystkim pojęcia rozwoju i zmiany rozwojowej.
Główne zadania współczesnej
psychologii rozwoju
Zadania poznawcze - dokładny i obiektywny opis stanów
występujących w zachowaniu i przeżyciach człowieka na
podstawie obserwacji i rejestracji wyników.
Zadania praktyczne (np. opracowanie metod
nauczania.)
Stanowisko mechanistyczne: zadanie poznawcze –
wskazanie przyczyn/ warunków zmian stwierdzonych
drogą obserwacji. Zadanie praktyczne – stworzenie
podstaw do prognozowania przyszłych zmian rozwojowych
psychiki i zachowania.
Stanowisko organismiczne: zadanie poznawcze –
tworzenie wiarygodnych konstrukcji teoretycznych dot.
wewnętrznej organizacji i struktury zjawisk, a także typów
zmian, które w nich zachodzą. Zadanie praktyczne - dobra
teoria jest podstawą do prognozowania rozwoju i czynnej
interwencji.
Podsumowanie
Pojęcie rozwoju
Rozwój – pojęcie ogólne i złożone.
Teoria Darwina: rozwój – w aspekcie
filogenetycznym jako funkcja zdeterminowana
przez dziedziczność i środowisko, a w aspekcie
ontogenetycznym jako funkcję dojrzewania i
środowiska. Wzrastanie i spadek sprawności –
zmiana.
Teoria Spencera: rozwój – z jednej strony
wzrastające zróżnicowanie się zjawisk, a z innej
wzrastające ich zintegrowanie, uporządkowanie.
(rozwój = postęp). Rozwój psychiczny – część
rozwoju organizmu, który jest uwarunkowany
czynnikami biologicznymi.
Teoria Hegela: źródła rozwoju są w ścieraniu się
sprzeczności wewnętrznych i powstających
napięciach. Rozwój zmierza do pewnego celu –
przekształcenie form niższych w wyższe.
Pojęcie rozwoju
Rozwój oznacza ciąg zmian (przemian, przekształceń) o
określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego, czy
kierunek oceniany jest pozytywnie, czy nie.
A.S.Reber (Słownik psychologii) podaje następującą
definicję: „rozwój jest to postępująca zmiana prowadząca
do wyższych poziomów zróżnicowania i organizacji” w tym
znaczeniu rozwój kojarzy się z postępem, zwiększającą się
efektywnością, czynnością, dojrzałością, bogactwem
wyrafinowaniem.
Postęp oznacza zmiany prowadzące od stanów prostszych,
niższych, mniej doskonałych do stanów wyższych, bardziej
złożonych, doskonalszych.
Rozwój psychiczny odnosi się do zmian tego
specyficznego układu, jakim jest psychika i zachowanie się
człowieka, który w tym przypadku stanowi układ
ewolucyjny.
Pojęcie rozwoju
Rozwój odnosi się do ogółu funkcjonowania
człowieka, więc zmiany rozwojowe dokonują się
na następujących poziomach:
Zmian zachowania
Zmian osobowości
Zmian relacji jednostka- otoczenie
Zmian struktur umysłowych (poznawczo-
emocjonalno-motywacyjnych).
Pojęcie rozwoju
psychicznego
Rozwój psychiczny dotyczy zmian specyficznego
układu, jakim jest psychika i zachowanie człowieka,
który stanowi w tym przypadku układ ewolucyjny.
Psychika – system, stanowiący układ elementów
powiązanych ze sobą różnego typu relacjami,
charakteryzuje się tym, że o właściwościach tych
elementów decydują cechy całości.
Rozwój psychiczny oznacza zmiany i
przekształcenia psychiki (układu) z kontrolowanym
przez nią zachowaniem.
Są 2 podejścia do definiowanie pojęcia rozwoju
psychicznego:
1.
mechanistyczny;
2.
ontogenetyczny.
Sposoby ujmowania rozwoju
psychicznego
1.
Kierunek mechanistyczny - utożsamia rozwój psychiczny ze
zmianami, które są funkcją poprzedzających je zmiennych (czynników
zewnętrznych, w odniesieniu do psychiki – czynników biologicznych i
środowiskowych).
Rozwój psychiczny oznacza zatem w tym ujęciu ciąg zmian w
zachowaniu w odpowiedzi na bodźce środowiska (behawioralne) w
dłuższym czasie (wiek). Przedmiot badań – zmiany w zachowaniu.
2.
Kierunek organismiczny - rozwój psychiczny odnosi się do zmian w
formie lub organizacji wewnętrznej danego systemu (układu) i
zmierzający ku określonym stanom końcowym lub celom.
Pojęcie rozwoju nie ogranicza się do zmian w zachowaniu. Zmiany w
zachowaniu służą do wnioskowania na ich podstawie o procesach
psychicznych i ich strukturach. Oznacza to, że zmiany struktury i jej
funkcji polegają na przekształcaniu jej organizacji wewnętrznej.
Rozwój – pojęcie sekwencyjnych zmian, skutkiem czego jest trwałe
przekształcenie nie tylko w strukturze, a i sposobach działania.
Zadanie psychologii rozwojowej – wykrywanie reguł dokonywania się
zmian i procesów/ mechanizmów przechodzenia od jednych stanów
do innych.
Sposoby ujmowania rozwoju
psychicznego
Rozwój psychiczny – proces, ciąg postępujących w
określonym kierunku zmian w systemie psychicznym.
Rozwój psychiczny – jako produkt tego procesu w jego
sekwencjach poprzedzających dany punkt na
kontinuum czasu.
Badacz ma dostęp do obserwacji i mierzenia tylko
wyników procesu rozwoju, nie do samego procesu
rozwojowego.
Zmniejszanie odstępów pomiędzy pomiarami
(kolejnymi obserwacjami) może sprzyjać uchwyceniu
samego procesu zmian w psychice i zachowaniu
człowieka – cel badań psychologii rozwojowej.
Zasadniczym jest sposób ujmowania pojęcia zmiany
rozwojowej.
Pojęcie zmiany rozwojowej
Zmiana rozwojowa – różnica w stanie danego obiektu lub organizacji
struktury, obserwowaną z upływem czasu. Formuła: Z= f (C).
Zmiany przejściowe, odwracalne i cykliczne nie mogą być uznane za
rozwojowe, ponieważ nie prowadzą do trwałych przekształceń danego
układu lub jego funkcji.
Zmiana rozwojowa - zmiany jednokierunkowe, nieodwracalne, trwałe i
autonomiczne. Mają charakter ilościowy i jakościowy jednocześnie.
Czy zmiany rozwojowe zmierzają w określonym kierunku?
Koncepcje organismiczne: ciągi zmian mają charakter
ukierunkowany do pewnych stanów końcowych/ celów. Cel –
ukształtowana postać danego układu lub nowa konfiguracja części w
obrębie tego układu.
Koncepcje mechanistyczne: założenie o ukierunkowanym rozwoju
nie jest konieczne, ponieważ nie można stwierdzić go w
obserwowanych faktach oraz można go zastąpić dokładnym poznaniem
przyczyn/ czynników poprzedzających. Formuła: Zx = f (SxT2-SxT1).
Koncepcje psychologiczne: zmiany rozwojowe mają charakter
ukierunkowany. Cel rozwoju – realizowanie możliwości jednostki, a
rozwój – stawanie się tym, czym człowiek może być.
Pojęcie zmiany rozwojowej
Zmiana rozwojowa:
1.
trwałe i nieodwracalne zmiany – stany czy poziomy
organizacji wewnętrznej, jakie powstają w rezultacie
zmian, nie da się cofnąć drogą oduczania. Mogą te zmiany
inicjować kolejne zmiany.
2.
autonomiczne zmiany – główne czynniki zmian
rozwojowych tkwią w wewnętrznej dynamice systemu
psychicznego człowieka.
Założenia współczesnej psychologii rozwojowej:
1.
system psychiczny człowieka działa w kontekście i
ścisłych relacjach z organizmem;
2.
jednostka wchodzi w różne relacje ze światem
zewnętrznym.
Pozytywistyczne kierunki psychologii rozwojowej negują
autonomiczny charakter zmian rozwojowych. Zmiany
rozwojowe – funkcja poprzedzająca czynniki biologiczne i
środowiskowe.
Pojęcie zmiany rozwojowej
Zmiany rozwojowe powinny posiadać pewne specyficzne
cechy, które pomogą sklasyfikować je jako rozwojowe:
-nie może być nagła i jednorazowa ani krótkotrwała, ale
względnie długotrwała.
-nie może być pojedyncza, ale musi następować jakiś ciąg
zmian
-nie może też być to ciąg stale powtarzający się i zamknięty,
ale powinien mieć charakter otwarty i tworzyć jakąś
uporządkowaną w czasie sekwencję;
-zmiany poszczególnych elementów lub struktury powiązań
muszą być względnie nieodwracalne.
-mają dotyczyć wewnętrznej struktury obiektu, czyli
jakościowych przekształceń pojedynczych elementów albo
niektórych relacji
między nimi albo całego układu powiązań.
Rodzaje zmian rozwojowych
Kryteria kategoryzacji zmian rozwojowych:
1.
czas dokonywania się zmian, długość trwania;
2.
cechy charakterystyczne procesu zmian i następstwa,
jakie one powodują;
3.
kogo te zmiany dotyczą (wymiar jednostkowy lub
ponadjednostkowy).
Rodzaje zmian rozwojowych:
Rozwojowe zmiany ontogenetyczne;
Mikrogeneza;
Zmiany ilościowe i jakościowe;
Zmiany interindywidualne i intraindywidualne.
Rodzaje zmian rozwojowych
1. Rozwojowe zmiany ontogenetyczne:
Ontogeneza – całokształt zmian w psychice i zachowaniu się człowieka
w toku życia indywidualnego.
Zmiany ilościowe i jakościowe; progresywne i regresywne.
Do opisu zmian stosuje się pojęcia: wzrastanie, dojrzewanie, uczenie
się, różnicowanie, socjalizacja.
Pojęcia odwołują się do czynników zewnętrznych: biologicznych lub
społecznych.
Zmiany rozwojowe w ontogenezie są długotrwałe, kumulatywne, o
charakterze procesualnym.
J. Flavell (1972, 1977) – klasyfikacja zmian rozwojowych w
ontogenezie:
1.
dodawanie – najprostsza forma kumulacji;
2.
substytucja – to co pojawia się w czynnościach psychicznych i
zachowaniu później, zastępuje w całości, to, co było właściwe
wcześniej;
3.
modyfikacja – stan późniejszy powstaje w rezultacie różnicowania,
uogólnienia stanów wcześniejszych danej czynności/ funkcji;
4.
inkluzja – gdy wcześniejsza struktura czynności wchodzi w skład nowej;
5.
mediacja – gdy stan wcześniejszy jest podstawowym ogniwem
pośrednim dla następnej zmiany (krok w rozwoju).
Rodzaje zmian rozwojowych
2. Geneza aktualna lub mikrogeneza - proces
powstawania nowych zjawisk (czynności, funkcji,
cech) w psychice i zachowaniu człowieka;
Badanie procesów mikrogenezy pozwala
sformułować zasady wg których zmiany się dokonują
oraz czynników, warunkujących ich pojawienie się; a
także uzyskać wgląd w sam proces zmiany;
Badanie wymaga prowadzenia obserwacji od
momentu, w którym zaczyna się zmiana. Jest
dokonywana w sposób ciągły lub jest ponawiana z
częstotliwością odpowiednią do tempa zmiany
badanego. Pozwalają uchwycić krótkotrwałe procesy
przechodzenia od jednego stanu badanego zjawiska
do nowego, a także warunki, w jakich te zmiany
zachodzą.
Zmiany ilościowe i jakościowe.
Rodzaje zmian rozwojowych
3. Zmiany ilościowe i jakościowe:
ilościowe – zmiany w poszczególnych wymiarach zjawisk
psychicznych (procesów i zachowań). Nie naruszają one
organizacji złożonej wewnętrznej struktury tych zjawisk.
Badanie pojedynczych czynności/ funkcji w różnych
momentach czasu. Badane zjawisko pozostaje bez zmian,
zmienia się tylko jego nasilenie, wielkość. Służą za
podstawę wnioskowania o kierunku procesu rozwojowego.
Stosuje się techniki (testy) do pomiarów w różnych
punktach czasowych. Mierzenie i wyrażanie liczbowe,
krzywa. Zmiany ilościowe = ciągłość rozwoju.
jakościowe – przekształcenia wewnętrznej organizacji
struktur czynności psychicznych i zachowań, powstanie
nowych jakościowo postaci. Są podstawą do wyróżnienia
okresów i stadiów rozwoju. Badania na podstawie analizy
kwalitatywnej procesów psychicznych, zachowaniu w
różnym czasie.
Zmiany jakościowe = stadialność rozwoju.
Rodzaje zmian rozwojowych
4. Zmiany interindywidualne i intraindywidualne:
intraindywidualne – zmiany, które zachodzą w
psychice i zachowaniu danej jednostki. Ich opis i
analiza są punktem wyjścia do wykrywania zmian,
ukrytych pod zróżnicowanymi. Analiza pozwala
ujawniać pewne sekwencje zmian rozwojowych
(następstwo motoryki niemowlęcia). Opis i analiza
wymaga badania przebiegu rozwoju poszczególnych
jednostek w dłuższym zakresie. Podstawą są drogi
rozwoju człowieka, dlatego koniecznym jest
wykrywanie zmian i reguł.
interindywidualne – zmiany wspólne ludziom i
występują w sposób mniej lub bardziej podobny u
większości z nich. Podstawą jest porównywanie zmian o
charakterze intraindywidualnym, występującym u
różnych osób.
Podsumowanie
Metody badań
1.
Obserwacja
2.
Badania korelacyjne
3.
Eksperyment
4.
Testy psychometryczne
5.
Kwestionariusze
6.
Metody projekcyjne
Metody badań
Obserwacja:
systematyczna – zapisywanie obserwowanych zjawisk
przez specjalistę wg z góry ustalonych kryteriów i klucza
(np. Patterson: następstwa agresji w przedszkolu: korzyści i
zadowolenie)
uczestnicząca – polega na wejściu badacza w interakcję z
badanymi, ale bez wpływu na sytuacje lub przebieg
zdarzeń (np. Festinger, Schachter i Riecken weszli w sektę
– koniec świata)
analizy archiwalne – badanie dokumentów (np. analiza
czytanek szkolnych, ogłoszeń matrymonialnych)
studium przypadku – wszechstronny opis jednostki/ grupy
wg ustalonych kryteriów (wada – generalizacja danych jest
utrudniona)
Metody badań.
Obserwacja
Jako metoda odrębna lub pomocnicza.
Charakterystyka metody: ma cel, dotyczy określonego
problemu, opiera się na teorii psychologicznej.
4 grupy wskaźników: konstytucjonalne, fizjologiczne,
behawioralne, przedmiotowe.
Efekt pierwszego wrażenia.
Potrzeba świadomej refleksji psychologa (błędy
interpretacyjne).
Zalety obserwacji
nie zmienia naturalnego biegu wydarzeń
stosunkowo mało podatna na ograniczenia wiedzy badacza
Ograniczenia obserwacji
nie wszystko można zaobserwować
niektóre zjawiska są rzadkie lub niepowtarzalne
słaba kontrola badacza nad sytuacją badaną (np. w pewnych
typach sytuacji mogą pojawiać się tylko pewne typy ludzi)
Metody badań
Badania korelacyjne - systematyczny pomiar 2 lub więcej zmiennych
oraz badanie ich współzmienności (korelacji)
1.
testy i kwestionariusze
2.
skale szacunkowe
3.
pytania z jakościowo zróżnicowanymi kategoriami odpowiedzi
(sondaże)
4.
rozmowa usystematyzowana, wywiad, wywiad retrospektywny.
Korelacja dodatnia – wzrostowi jednej zmiennej towarzyszy wzrost
wartości drugiej (zmienne: liczba godzin pracy i poziom zmęczenia);
Korelacja zerowa – brak związku (zmienne: wielkość głowy -
inteligencja);
Korelacja ujemna – wzrostowi jednej zmiennej towarzyszy
zmniejszanie się wartości drugiej (zmienne: poziom negatywnych
emocji w relacji z konkretną osobą i dobrowolne kontakty a tą
osobą).
Metody badań
Badania korelacyjne
Zalety metody korelacyjnej
pozwala (rzetelnie, trafnie) mierzyć wiele zjawisk
pozwala mierzyć wiele zmiennych równocześnie
Ograniczenia metody korelacyjnej (i obserwacji)
niewrażliwa na pozorny charakter związku
niewrażliwa na interakcyjne oddziaływanie zmiennych
trzecich
nie wykrywa kierunku zależności przyczynowo-skutkowych
Metody badań
Eksperyment
Celowe, dowolne wywoływanie pewnego zjawiska
(kształtowanie jego natężenia) za pomocą manipulowania jego
domniemanymi przyczynami.
zjawisko badane = zmienna zależna
przyczyny = czynniki = zmienne niezależne
losowy przydział osób do porównywanych grup =
randomizacja (pozwala wykluczyć tendencyjny dobór do
grup, losowo rozłożyć zmienne pozostałe w grupach E i K)
Trafność wewnętrzna: żadna zmienna poza niezależną nie
wpływa na zmienną zależną;
Trafność zewnętrzna: stopień, w jakim wyniki badań mogą być
generalizowane na inne sytuacje i innych ludzi.
Metody badań
Eksperyment
Rodzaje eksperymentów:
Z uwagi na sposób aranżacji:
- eksperymenty naturalne;
- eksperymenty laboratoryjne
Z uwagi na charakter porównań:
- manipulacje interindywidualne (różne osoby w warunkach
eksperymentalnych i kontrolnych porównania
międzyosobnicze);
- manipulacje intraindywidualne (te same osoby w warunkach
eksperymentalnych i kontrolnych porównania
wewnątrzosobnicze)
Metodologia badań
Eksperyment
Zalety eksperymentu
pozwala wykrywać kierunek zależności przyczynowo-
skutkowych;
duża kontrola (poznawcza) badacza nad tym, co wpływa na co;
duża możliwość powtarzalności badań;
precyzyjne sprawdzenie wiedzy badacza; sprzężenie zwrotne
dla teorii.
Ograniczenia eksperymentu
konstruktorem sytuacji jest badacz, a nie badany człowiek;
nie wszystkie zmienne są manipulowalne (względy etyczne i
techniczne);
skazuje na badanie wpływów krótkotrwałych.
Metody badań.
Dylematy dot. eksperymentu
Realizm: życiowy (podobny do życia) i eksperymentalny
(oddziałuje i „wciąga”). Eksperyment S.Milgrama.
Kontrola a wpływ. Psychologia rozwojowa bada ludzi, co
ogranicza kontrolę. Kontrola sytuacji – nie zachowania. Nie
traktowanie sytuacji na poważnie – reakcje badanych nie
będą spontaniczne.
Dylemat: Jak zmaksymalizować oddziaływanie na badanych,
nie rezygnując z kontroli nad sytuacją?
Wprowadzanie w błąd. Jak zaangażować w badanie? Ukrycie
prawdziwego celu badań by wyniki były istotne, nadanie
oprawy interesującej dla badanych (historyjka fasadowa;
konformizm - percepcja, atrakcyjność grupy po inicjacji -
dyskusja).
Metody badań.
Eksperyment - problemy etyczne
1.
Okłamywanie jest nieetyczne
2.
Okłamywanie często prowadzi do naruszenia
sfery intymności (nie ma możliwości uzyskania
świadomej zgody na badanie)
3.
Procedury eksperymentalne często pociągają
za sobą nieprzyjemne doznania (lęk, nuda,
cierpienie, „odkrycie siebie, innych”)
4.
Odpowiedzialność moralna naukowca za
odkrycie
Czy cele badań usprawiedliwiają stosowanie
wybranych środków?
Wskazówki dot. planowania i
przeprowadzenia eksperymentu
:
1.
Unikać stosowania procedur, które powodują
dotkliwe cierpienie, przykrość.
2.
Szukać alternatywnych procedur, nie
wymagających wprowadzenia w błąd.
3.
Zapewnić badanym realną możliwość wycofania
się z eksperymentu, jeśli odczuwana przykrość
stanie się zbyt silna.
4.
Po eksperymencie wyjaśnić jego cel, powody
wprowadzenia w błąd.
5.
Przekonanie, że eksperyment jest ważny i
porządnie zaplanowany.
Posiedzenie posteksperymentalne.
Metody badań.
Metody kwestionariuszowe
Zalety:
1.
łatwość posługiwania się, wystandaryzowane (arkusz testu,
arkusz odpowiedzi, krótka instrukcja);
2.
ułatwione opracowywanie uzyskanych wyników, jasne kryteria
zaliczenia reakcji do kategorii, dostępność wskaźników;
3.
lokują się w ramach konkretnej, wybranej teorii
psychologicznej;
4.
gwarancja, że: narzędzia jest przydatne do badania danej
osoby; rzeczywiście bada te właściwości; bada dobrze;
właściwie różnicuje grupy.
Klasyfikacja: jednowymiarowe (bada pojedynczy aspekt/ cechę
osobowości – STAI Spielberga do badania lęku; BDI Becka;
pozwala wnioskować i o innych cechach) wielowymiarowe
(więcej, niż jedna skala – MBI Maslach do badania wypalenia
zawodowego, 16PF Cattela; daje profil osobowości)
Metody kwestionariuszowe używane do studium przypadku. W
dużych grupach. Zobiektywizowane dane. Sytuacje: przesiew,
zasoby podmiotów, selekcja, projektowanie działań.
Metody badań.
Metody projekcyjne
Pojęcie projekcji – Freud.
Hipoteza projekcyjna D. Rapaporta: każde obserwowalne
zachowanie człowieka jest formą ekspresji jego osobowości.
Termin „metody projekcyjne” zaproponował V. Frank.
Klasyfikacja metod projekcyjnych Lindzey’a w oparciu o 6
kryteriów:
1. cechy materiału – modalność zmysłowa, struktura;
2. właściwości metodologiczne – konstrukcja teoretyczna/
empiryczna;
3. sposób interpretacji – formalny, treściowy, całościowy;
4. cel badania – całościowy opis, badanie cech;
5. sposób badania – grupowy, indywidualny, wypowiedzi
swobodne lub ograniczone;
6. typ reakcji – skojarzeniowa, konstrukcyjna, uzupełnianie,
wybór
Metody badań.
Metody projekcyjne. Techniki
rysunkowe
Najmniejszy stopień ustrukturowania.
Bada najgłębsze warstwy psychiki.
Postać ludzka, drzewo, rodzina, dom. Technika
wyobrażeniowa.
Prosta, nie sugerująca instrukcja.
Analiza rysunku dotyczy: formalnych aspektów i
treściowych.
Uzyskane dane należy potwierdzić innymi.
Interpretacja ma uwzględniać obrazy Ja (realny,
idealny, nielubiany)
Metody badan. Metody projekcyjne.
Test plam atramentowych
H.Rorschacha
Opiera się na skłonności do widzenia różnych kształtów, form,
do rozpoznawania znanych rzeczy w materiale nieokreślonym
(chmury).
10 tablic, symetryczne plamy atramentowe o skomplikowanych,
nieregularnych kształtach i odcieniach. 5 tablic
monochromatycznych, 2 z kolorem czerwonym, pozostałe –
wielobarwne.
Fazy badania: wykonawcza (co widzisz?), sprawdzająca,
analogii, badanie ograniczeń.
Oceniane 4 grupy danych testowych: lokalizacja (całość, detal);
determinanty (barwy, ruch, światłocień, forma), treść (ludzie,
zwierzęta), popularność wypowiedzi (tablice frekwencyjne).
Proces interpretacji obejmuje kolejno: analizę strukturalną
(dojrzałość i kontrola emocjonalna, wrażliwość); analizę
sekwencyjną (style zachowania, mechanizmy zaradcze); analizę
całościową (generalizacja hipotez sformułowanych na
poszczególnych etapach interpretacji).
Metody badań. Metody projekcyjne.
Test Apercepcji Tematycznej
Murraya
Stworzona w oparciu o teorię osobowości Murraya.
Instrukcja -Test wyobraźni. Zadanie –
udramatyzowanie historyjki, opis uczuć i myśli
osób na obrazku.
29 tablic. Czarno-białe rysunki sytuacji
społecznych, 1 tablica – biała. Stopień
strukturalizacji i wyrazistości różny. Część tablic
dla osób różnej płci, dzieci.
Wykorzystuje się 20 tablic. Po 10 w dwóch sesjach.
Analiza treściowa. Cechy formalne – uboczne.
Interpretacja: bohater, jego moc sprawcza,
właściwości, potrzeby i emocje towarzyszące;
naciski środowiska na bohatera
Metody badań. Metody projekcyjne.
Test niedokończonych zdań
Zadanie: dokończyć podany szereg zdań.
Dopasowanie zestawów zdań do problemu.
Duży stopień ustrukturyzowania materiału, często
osoba podaje informacje świadomie.
Podejścia w interpretacji:
1.
ilościowe – skale Rottera do każdej wypowiedzi
(od „+” do „–” tonu uczuciowego); możliwa jest
ocena stopnia zaburzeń emocjonalnych w
odniesieniu do obszarów życia jednostki;
2.
jakościowe – grupowanie podobnych wypowiedzi
lub odnoszących się do tej samej sfery życia i
tworzenia na tej podstawie hipotez.
Metody badań.
Metody psychometryczne.
Rodzaje: testy właściwości poznawczych i właściwości afektywnych
(metody kwestionariuszowe, metody projekcyjne).
Testy właściwości poznawczych:
Cecha – wbudowanie w materiał testowy jedynej poprawnej odpowiedzi.
Rodzaje:
1.
testy mocy – nie ma ograniczenia czasowego, każde zadanie jest
rozwiązywalne, ocena 0-1; testy szybkości – czas potrzebny na
ukończenie zadania;
2.
testy zorientowane na normy i na kryterium (interpretacja na podstawie
cech, właściwości);
3.
testy słowne i testy wykonawcze (zaangażowanie modalności
pozawerbalnych, czynności motorycznych).
Zastosowanie metod psychometrycznych:
1.
analiza poziomu rozwoju poznawczego dziecka (dysfunkcji rozwojowe –
wykrycie, korekcja i zapobieganie);
2.
określanie kompetencji poznawczych młodzieży i osób dorosłych (PZ)
3.
Diagnoza nozologiczna i funkcjonalna osób z podejrzeniem uszkodzeń
OUN
Np. – Bateria testów Wechslera dla dorosłych (6 skal słowne, 5
bezsłowne)
Metody badań
Badanie modeli zwierzęcych
Wnioskowanie o prawidłowościach rządzących psychiką i
zachowaniem ludzi na podstawie obserwacji zwierząt lub
prawidłowości rządzących ich zachowaniem.
np. procesy uczenia się, efekty zatłoczenia
Zalety modeli zwierzęcych
pozwalają badać zależności w prostej postaci
znika część ograniczeń technicznych
znika część ograniczeń etycznych
Wady modeli zwierzęcych
duża różnica między gatunkami
specyfika człowieka – wiele zjawisk nie występuje u
zwierząt
Metody badań
Symulacje komputerowe - wnioskowanie o prawidłowościach
rządzących psychiką i zachowaniem na podstawie odtwarzania
przebiegu jakichś procesów i ich konsekwencji za pomocą
programów komputerowych (np. wybory matrymonialne wg zasady
maksymalizacji lub dostosowywania atrakcyjności fizycznej)
Zalety symulacji
jedyna metoda przewidywania zachowania układów złożonych;
pozwalają na badanie zjawisk długotrwałych, powtarzających się;
niewrażliwe na ograniczenia etyczne;
wymagają od badacza jasnego sprecyzowania założeń własnej
teorii.
Wady symulacji
nie stanowią rzeczywistego dowodu empirycznego;
wymagają teorii, którą często nie dysponujemy.
Możliwości badawcze w
zakresie zagadnienia rozwoju/
zmiany.
W celu wykrycia i badania zmian następujących w trakcie
rozwoju przez całe życie człowieka psychologia rozwojowa
posługuje się określonymi strategiami i metodami
badawczymi:
1.
Strategia porównań podłużnych - badania, w których te
same jednostki są obserwowane i badane wiele razy, często
przez dłuższy okres czasu (np. wiele lat). Przedmiotem badania
są te same jednostki w ciągu dłuższego okresu czasu. Strategia
ta oparta jest na kryterium czasowym, pozwala na uchwycenie
mechanizmów zmiany oraz czynników mogących wpływać na
zachowanie.
2.
Strategia porównań poprzecznych - grupy badanych
różniących się wiekiem są obserwowane, badane i
porównywane w tym samym momencie. Następnie analizuje
się różnice w zachowaniu badanych, które mogą wynikać z
różnicy wieku.
Możliwości badawcze w
zakresie zagadnienia rozwoju/
zmiany.
Podstawowe techniki badawcze stosowane w psychologii
rozwojowej to metody obserwacji sytuacyjnej oraz
metody eksperymentalne.
Sytuacyjna obserwacja psychologiczna - techniką
badania zewnętrznych działań oraz obserwowalnych i
dających się zarejestrować reakcji zarówno w
laboratoryjnych, jak i rzeczywistych sytuacjach
życiowych.
Polega na rejestrowaniu wzorców zachowania w jednej lub
wielu sytuacjach.
Celem jest określenie wyznaczników i konsekwencji
reakcji oraz nawyków jednostki. Wyróżnia się różnie typy
obserwacji
Możliwości badawcze w zakresie
zagadnienia rozwoju/ zmiany.
Obserwacja naturalna - przedmiotem obserwacji są zachowania występujące
w sposób naturalny, bez konieczności ich specjalnego wywoływania czy
zmieniania. Nie ingerujemy zatem w obserwowaną sytuację. Dane zbierane są
bez manipulacji czy stosowania specjalnych laboratoryjnych narzędzi pomiaru.
Obserwacja kontrolowana - przedmiotem obserwacji są również zachowania
naturalne, jednak badacz kontroluje je do pewnego stopnia i może dokonywać
niewielkich manipulacji (np. obserwacja zabawy dziecka z matką w pokoju z
lustrem weneckim).
Obserwacja anegdotyczna - polega na analizie poszczególnych zdarzeń,
jakie miały miejsce w życiu dziecka, mających charakter anegdotek (np.
urodziny). Ten typ obserwacji prowadzony jest często przez dłuższy okres czasu.
Obserwacja ciągła - stosowana jest w sposób ciągły, bez przerw w ściśle
określonym czasie. Obejmuje raczej krótszy odcinek czasu - trwa od kilku minut
aż do całego dnia. W trakcie obserwacji poddaje się dokładnej analizie
zachowanie dziecka.
- Próbki czasowe - obserwację dzieli się na kilka krótszych odcinków
czasowych. Długość poszczególnych próbek i ich rozkład w czasie zależy od
zachowania, jakie się bada.
- Próbki zdarzeń - obserwacja prowadzona jest w określonym środowisku, w
którym zwiększone jest prawdopodobieństwo pojawienia się określonej reakcji
czy zachowania, które poddawane jest analizie.
