Działy psychologii rozwojowej :
1Psychologia rozwojowa ontogenetyczna - zajmuje się rozwojem psychicznym obejmującym wszystkie zmiany, jakie zachodzą w danym organizmie od chwili poczęcia, przez dzieciństwo, młodość i dorosłość do końcowych etapów życia.
2 Psychologia rozwojowa filogenetyczna - bada pochodzenie i rozwój procesów psychicznych poszczególnych grup organizmów, które są ustalane na podstawie badań porównawczych
.3 Psychologia rozwojowa historyczna - zajmuje się zmianami rozwojowymi psychiki człowieka, jakie dokonują się w toku dziejów ludzkości od momentu wyodrębnienia się człowieka ze świata zwierząt po czasy współczesne
Zadaniem psychologii rozwojowej jest badać: W jaki sposób przebiega i czym charakteryzuje się proces rozwoju psychicznego, Jakie są właściwości psychiczne dziecka w różnych okresach jego życia, Jakie są prawidłowości powstania i rozwoju procesów psychicznych W jakich warunkach i pod wpływem jakich czynników kształtują i doskonalą się czynności dziecka.
Przedmiotem badań psychologicznych jest człowiek, jego procesy psychiczne i zachowanie. Ze względu na złożoność przedmiotu, psychologia należy do nauk: Przyrodniczych -Filozoficznych iSpołecznych aHumanistycznych -.Behawioralnych -. O życiu.
Metody badania zmian w rozwoju psychicznym człowieka.
Badania poprzeczne (przekrojowe)- grupy badanych różniących się wiekiem są obserwowane, badane i porównywane w tym samym momencie. Następnie analizuje się różnice w zachowaniu badanych, które mogą wynikać z różnicy wieku. Podstawowe techniki badawcze stosowane w psychologii rozwojowej to metody obserwacji sytuacyjnej oraz metody eksperymentalne. B
adania podłużne- badania, w których te same jednostki są obserwowane i badane wiele razy, często przez dłuższy okres czasu np. wiele lat. przedmiotem badania są te same jednostki w ciągu dłuższego okresu czasu. Strategia ta oparta jest na kryterium czasowym, pozwala na uchwycenie mechanizmów zmiany oraz czynników mogących wpływać na zachowanie. Badania sekwencyjne - połączenie badań podłużnych i poprzecznych, uwzględniają więcej niż jedną grupę pokoleniową. Badania eksperymentalne - metoda badawcza, w której obserwacje określonych zachowań są rzeprowadzane w ściśle kontrolowanych i zmienianych warunkach. Osoby badane mogą być przydzielane w sposób losowy do poszczególnych grup. Eksperyment naturalny - przedmiotem obserwacji są zachowania możliwe do wywołania jedynie w naturalnym środowisku, w którym rozwija się dany gatunek. Gwarantuje badanie naturalnie występujących reakcji, jednak sytuacja badawcza podlega słabej kontroli, badacz nie jest w stanie uwzględnić wszystkich czynników mogących wpływać na obserwowane przez niego zachowanie
Zmiana rozwojowa- obejmuje wszelkie przemiany w zakresie psychiki i zachowania człowieka w ciągu całego jego życia od jego początku aż po zakończenie.( Kiedy obserwujemy zachowanie innych ludzi spostrzegamy że ulega ono zmianom i nasze zachowanie zmienia się
) Rodzaje zmian rozwojowych: Uniwersalne (powszechne, wspólne dla każdego człowieka i związane z wiekiem) najbardziej powszechne wywołane tykaniem dwóch zegarów : biologiczny - wyznacza czas pojawienia się zmian. Rozwijają się bez względu na to czy chcemy czy nie, nie wymagają one treningu. Jest jeszcze zegar społeczny, np. pójście do szkoły, zawarcie małżeństwa. Wspólne (charakteryzujące osoby należące do określonej wspólnoty grupy) w zależności od kultury, człowiek rozwija się pod jej wpływem. Pewne wydarzenia dotyczące jednych pokoleń powodują ich rozwój. Wyż i niż demograficzny wpływa na rozwój: np. wolne miejsca pracy gdy jest niż demograficzny, przedszkola ,studia. Podczas wyżu jest odwrotnie. Indywidualne (wywołane czynnikami unikatowymi, oddziałują wyłącznie na danego człowieka ) - np. zmianą taką jest np. wdowieństwo w młodym wieku, inaczej będzie się rozwijać kobieta, która owdowieje ok. 60 r.ż. Sytuacje, które przydarzają się indywidualnie, osobiście
. Cechy rozwoju jako procesu, prawidłowości rozwoju psychicznego:Zmiany ilościowe- polegają na stopniowym wzrastaniu danej cechy lub zespole cech somatycznych i psychicznych. Dziecko, na przykład, przybiera z wiekiem na wadze, poszerza się pojemność jego płuc itp.Zmiany jakościowe- o takich zmianach mówimy wtedy, gdy dana funkcja lub czynność psychiczna nie tylko wzrasta i rozszerza swój zasięg, lecz także przekształca się w sposób zasadniczy, staje się nową jakością rozwojową. Zgodnie z prawem cefalokaudalnym ruchy rozwijają się a napięcie mięśni przekształca się w kierunku od głowy, przez ramiona, górną i dolną część tułowia, aż do nóg
. Zgodnie z prawem proksymodystalnym rozwój ruchów rozpoczyna się od osi środkowej ciała, czyli kręgosłupa do części coraz bardziej od niej oddalonych
. Akceleracją określa się zjawisko przyspieszonego rozwoju fizycznego młodych pokoleń. Do przejawów akceleracji należą na przykład: intensywniejszy i szybciej kończący się rozrost ciała, wcześniejsza menstruacja u dziewcząt, przyspieszone procesy 'kostnienia itp. Akceleracja obejmuje wszystkie okresy rozwojowe - od niemowlęcego do wieku młodzieńczego - przede wszystkim odnosi się do młodego pokolenia mieszkającego w regionach uprzemysłowionych, w miastach, gdzie wyraźnie zaznacza się wyższa stopa życiowa, wyższy poziom higieny życia, a także spadek zachorowalności. Nieobojętny jest także sposób odżywiania się dzieci i młodzieży, upowszechnienie sportu i ćwiczeń ruchowych
Teorie rozwoju psychicznego człowieka. Teorie psychoanalityczne Freudowska teoria rozwoju psychoseksualnego ,Erika Eriksona teoria stadiów rozwoju psychospołecznego, Teoria przywiązania Johna Bowlby'ego, Teoria rozwoju ego Jane LoevingerTeorie humanistyczne Abrahama Maslowa teoria samourzeczywistnienia i hierarchii potrzeb, Teoria Carla Rogersa Teorie poznawczo - rozwojowe, Teoria Piageta, Teoria Wygotskiego Teorie uczenia się (behawioralne), Warunkowanie klasyczne - Pawłow,Warunkowanie instrumentalne - Skinner, Thorndike, Bandury teoria społecznego uczenia się lub: teoria poznania społecznegoTeorie rozwoju w okresie dorosłości, które nie przynależą jednoznacznie do żadnej z czterech wymienionych tradycji teoretycznych lecz mają istotny wpływ na nasze myślenie o wieku dorosłym.:Stadia życia rodzinnego Evelyn Duvall, Model pór dorosłości Daniela Levinson
aW ontogenezie człowieka wyróżnia się trzy etapy:
Okres prenatalny (przed urodzeniem wewnątrz maciczny)
Okres perinatalny -.(związany z porodem)
Okres postnatalny (po urodzeniu)
Rozwój ontogenetyczny człowieka obejmuje:- wzrost (pewnych właściwości)- zmiany proporcji,- zmiany stałych właściwości,- zmiany związane z nabywaniem nowych właściwości (np. myślenie, mowa, kontrola ruchów).OKRESY KRYTYCZNE ROZWOJU: Okres rozwoju śródmacicznego, Okres rozwoju pozałonowego (poród , okres noworodkowo-niemowlęcy ,przełom 1 i 2 r. ż. , okres pokwitania , przekwitania i emerytalny ) okresy krytyczne w rozwoju płodu· możliwość poronienia do 6 miesiąca, zwłaszcza w tym czasie, kiedy normalnie wystąpiłaby u kobiety miesiączka;· poród przedwczesny z komplikacjami i nawet możliwością śmierci płodu;· poród opóźniony z komplikacjami i możliwością śmierci płodu;· komplikacje porodu będące wynikiem przenoszenia płodu, niekorzystnego położenia płodu w macicy oraz zaburzeń hormonalnych spowodowanych przeżyciami stresowymi;· nieprawidłowości rozwoju, spowodowane podobnymi czynnikami jak w fazie embrionalnej, mogą opóźniać rozwój płodu lub wywierać wpływ na rozwój jego organów, zwłaszcza mózgu.
Kryzysy rozwojowe : I kryzys: podstawowe zaufanie lub podstawowa nieufność (0-1 r.ż)Podczas tego stadium czynnikiem krytycznym jest charakter rodzicielskich interakcji z niemowlęciem. Jeśli niemowlę obdarzone zostaje należytą troską, miłością i przywiązaniem to rozwija się w nim u czucie zaufania. Gdy te podstawowe potrzeby nie są zaspokojone to dzieci stają się podejrzliwe, pełne leku, nie mają zaufania do swojego otoczenia. (błędne koło, dobroczynne koło)II kryzys: autonomia lub poczucie zwątpienia (1-3l) Rozwijające się zdolności motoryczne lub umysłowe dają dziecku możliwość doświadczania niezależności. Jeśli ten wzrastający pęd do badania świata jest wzmocniony, dzieci na ogół wyrastają na bardziej ufające sobie, bardziej autonomiczne. Jeśli ich rozwojowa niezależność spotyka się z rodzicielską dezaprobatą lub niechęcią, u dzieci może wytworzyć się niewiara w zdolności i zwątpienie we własne kompetencje. III kryzys psychospołeczny: inicjatywa lub poczucie winy (3-5l)Udoskonalane z wiekiem zdolności rozwojowe skłaniają dziecko do spontanicznego badania środowiska i dokonywania odkryć. Rodzicielskie wzmacnianie będzie zachęcać dziecko do inicjowania określonych działań i skłaniać je do podejmowania aktywności skierowanej na osiągnięcie określonego celu. Rodzicielskie ograniczenia mogą wzbudzać poczucie winy, gdy dzieci będą próbowały odkrywać świat na własną rękę.IV kryzys: przedsiębiorczość lub poczucie niższości (6-11l)Przedsiębiorczość i poczucie niższości są wyrażane poprzez dziecięce pragnienia manipulowania obiektami i zdobywania wiedzy o tym na jakiej zasadzie funkcjonują rzeczy. Taka przedsiębiorcza postawa zwykle prowadzi do ukształtowania się poczucia porządku, systemu reguł i zrozumienia natury otoczenia. Jeśli rodzice uważają takie zachowanie za niemądre, złośliwe lub kłopotliwe to u dziecka może powstać uczucie niższości. V kryzys: tożsamość lub pomieszanie ról (rozproszenie) (okres dorastania)Jest to najbardziej znane eriksonowskie pojecie. Rozwojowe zadanie tego okresu polega na ukształtowaniu zintegrowanego poczucia ja, które jest osobiście akceptowane przez jednostkę i odmienne od innych. Niepowodzenie w uformowaniu adekwatnego poczucia własnej tożsamości może doprowadzić do dylematu pomieszania ról. To zaś rodzi poczucie nieadekwatności, izolacji i niezdecydowania. VI kryzys: intymność i samotność (wczesna dorosłość)Zadaniem VI stadium jest to rozwój bliskich i głębokich relacji z innymi. Osiągnąwszy w stadium poprzednim poczucie własnej tożsamości jednostki staje się teraz zdolne do dzielenia się z innymi w sferze moralnej, emocjonalnej i seksualnej. Do jednych intymność oznacza małżeństwo, dla innych nawiązanie i podtrzymywanie ciepłej przyjaźni. VII kryzys: produktywność lub stagnacja (środkowa dorosłość)Pozytywny biegun tego wymiaru, czyli produktywność oznacza, iż dorośli mają ochotę patrzeć poza siebie i wyrażać zainteresowanie przyszłością świata. Postawa troski jest kierowana np. ku udoskonaleniu społeczności i przyszłych pokoleń. Jednostka zaabsorbowana sobą jest nadmiernie skłonna zajmować się własnym samopoczuciem i zyskiem materialnym. VIII kryzys: integracja lub rozpacz (późna dorosłość)Osoby które kształtują poczucie integracji zwykle dobrze rozwiązały poprzednie kryzysy psychospołeczne, potrafią spojrzeć wstecz na swoje życie z godnością, satysfakcją i poczuciem osobistego spełnienia. Niepomyślne rozwiązanie poprzednich kryzysów może wzbudzić poczucie rozpaczy i postrzegają minione lata jako serię rozczarowań, błędów i porażek
.Charakterystyka rozwoju aktywności człowieka. Zabawy. Twórczość. Nauka. Praca Dziecko łaknie zabawy, bo ona zaspokaja jego pragnienie działania i poznania rzeczywistości.
Charakterystycznym rodzajem zabaw dzieci w wieku poniemowlęcym są zabawy:
a) ruchowo - manipulacyjne. Mają one ogromne znaczenie dla wyćwiczenia ruchów rąk, usprawnienia motoryki całego ciała oraz także dla rozwoju umysłowego dziecka. W toku zabawy manipulacyjnej dziecko wykrywa znaczenie społeczne przedmiotów służących do zaspokajania potrzeb ludzkich i uczy się używać rozmaitych rzeczy zgodnie z ich przeznaczeniem. Zabawa stanowi pole przeżywania i kształtowania uczuć, jest źródłem pozytywnych i negatywnych przeżyć emocjonalnych. Sposobność do kształtowania wielorakich uczuć nasuwają:
b) zabawy tematyczne. W związku z podejmowaną i odgrywaną rolą dziecko stara się wczuwać w świat przeżyć osoby, którą się staje w wyobraźni. zabawa tematyczna staje się s szkołą uczuć i umożliwia kształtowanie uczuć wyższych: miłości, przywiązania, patriotyzmu. Dziecko odzwierciedla rzeczywistość społeczną i ujmuje w treści tych zabaw istotę społecznej działalności człowieka, a przede wszystkim jego pracę. Rozwinięte zabawy tematyczne pojawiają się dopiero w wieku przedszkolnym. Ich zaczątki pojawiają się jednak już w okresie poniemowlęcym. Są to proste zabawy naśladowcze i odtwórcze dzięki nagromadzonej wiedzy z zakresu życia społecznego oraz dzięki rozwijającej się wyobraźni, dziecko zaczyna w zabawach tematycznych „wczuwać się” w różne role i je odtwarzać.
c) Umiejętność pokonywania przeszkód, systematyczność, wytrwałość, rozwój uwagi, wyobraźni, myślenia, precyzji ruchów - kształcą zabawy konstrukcyjne. a) Zabawa - służy rozładowaniu napięcia emocjonalnego, choć poprzez zabawę dzieci uczą się swoich przyszłych ról, w pewien sposób trenują swoje przyszłe zachowania jako ojcowie, matki itp. W ten sam sposób przenoszone są społeczne uwarunkowania dotyczące pracy - hierarchii atrakcyjności zawodów, zachowania w trakcie wykonywania pracy i wytwarzanie poczucia jej wykonywania, posiadania i spełniania obowiązków. b)Nauka - to już bardziej zinstytucjonalizowane formy przygotowywania nas do wejścia w dorosłe życie. Nauka jest już bezpośrednim środkiem w dążeniu do uzyskania pracy. Już na średnim poziomie przygotowuje nas do wykonywania bardziej lub mniej konkretnych rodzajów pracy czy zawodów.c) Praca - jako podstawowa forma działalności dorosłego człowieka jest określania jako aktywność w okresie produkcyjnym. Praca może w sobie łączyć elementy zabawy i nauki
Przyjmuje się, że dziecko dojrzałe do podjęcia nauki w szkole to takie, które
:1) jest dostatecznie rozwinięte fizycznie i ruchowo zwłaszcza w zakresie precyzyjnych ruchów, rąk i palców
;2) posiada dobrą orientację w otoczeniu oraz określony zasób wiedzy ogólnej o świecie
;3) posiada na tyle rozwinięte zdolności komunikacyjne aby móc porozumiewać się w sposób zrozumiały dla rozmówcy;
4) potrafi działać intencjonalnie tzn. podejmuje celowe czynności i wykonuje je do końca;5) jest uspołecznione w stopniu pozwalającym na zgodne i przyjazne współdziałanie z rówieśnikami, liczenie się z chęciami i życzeniami innych oraz wykonywanie poleceń kierowanych przez dorosłych do całej grupy dzieci;6) jest na tyle dojrzałe emocjonalnie, aby rozstać się z matką na czas pobytu w szkole oraz kontrolować doświadczane emocje, nie uzewnętrzniając ich w sposób zbyt gwałtowny
Charakterystyka dziecka przy końcu okresu przedszkolnego W trzecim stadium, czyli pod koniec wieku przedszkolnego, wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustalają się naturalne krzywizny kręgosłupa: szyjna, grzbietowa i lędźwiowa. Dziecko 6-7 -letnie potrafi swobodnie władać mięśniami, lecz proces ich różnicowania nie jest jeszcze zakończony. Zaczynają też wyrzynać się zęby stałe. Między 5-6 rokiem życia ogromnie nasila się potrzeba ruchu, a to za sprawą szybkiego przyrostu masy mięśniowej. Owa potrzeba ruchu to tzw. głód ruchu. Przedszkolak opanowuje swobodny chód i bieg, a czynności te cechują się właściwym rytmem, płynnością i harmonią. Nadal jednak czynnościom dziecka brak elastyczności, dokładności i przewidywania. Dzieci w tym wieku przyswajają kilka umiejętności ruchowych jednocześnie. Kształtują się kombinacje różnych form ruchu: biegu i skoku, biegu i kopnięcia piłki, chwytu i rzutu. Zaznacza się duża zmienność ruchów i niska zdolność do koncentracji na jednej czynności. Pod koniec okresu przedszkolnego kształtuje się u dziecka uwaga dowolna, sterowana wysiłkiem woli. Rozwija się ona pod wpływem zadań i poleceń stawianych dzieciom przez dorosłych, których wypełnianie jest obiektywną koniecznością, choć nie zawsze łączy się z subiektywną przyjemnością. Uwaga dowolna rozwija się lepiej pod wpływem gier i zabaw dydaktycznych i ruchowych, bowiem wymagają one od dziecka przestrzegania różnych reguł oraz pokonywania przeszkód. Sprzyjającym czynnikiem rozwoju uwagi dowolnej jest jeszcze własne zainteresowanie dziecka, jego indywidualne zamiłowanie.
nieharmonijny rytm rozwoju:a) opóźnienie rozwoju czynności ruchowych, podczas gdy pozostałe czynności rozwijają się w tempie odpowiednim do wieku życia -rozwój parcjalnie opóźniony lub głębszym fragmentarycznym opóźnieniem, na tle globalnie opóźnionego rozwojub) model rozwoju nieharmonijnego charakteryzujący się parcjalnym lub fragmentarycznym przyspieszeniem rozwoju w zakresie jakiejś funkcji.c) model nieharmonijnego rozwoju charakteryzujący się różnym tempem rozwoju wszystkich funkcji, np. gdy jedne rozwijają się z opóźnieniem a inne z przyspieszeniem.
*opóźniony- rozwija się wolniej i opanowuje różne sprawności i umiejętności nieco później niż ogół rówieśników; *przyspieszony- czyli dziecko rozwija się szybciej niż rówieśnicy,
*prawidlowy- zgodne z wiekiem życia dziecka;
Rozwój inteligencji w poszczególnych fazach życia człowieka
..Stadium 1: sensoryczno - motoryczne(od urodzenia do końca drugiego roku życia). W tym stadium dziecko poznaje świat głównie za pomocą bezpośredniego spostrzegania i aktywności motorycznej, bez udziału myślenia w formie znanej dorosłym. Na przykład, aż do ósmego miesiąca życia dziecko nie posiada pojęcia stałości przedmiotu. Do tego czasu to, co znika z pola widzenia, znika również z umysłu dziecka, przestaje dla niego istnieć. Dziecko nie podejmuje prób poszukiwania przedmiotu, który na jego oczach usunięto z pola widzenia. Myślenie dziecięce zachodzi „tu i teraz”. Wraz z nabyciem pojęcia stałości przedmiotu i pojawieniem się innych środków myślenia, takich jak pamięć i język, stadium sensoryczno-motoryczne dobiega końca. Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o przeszłości. W ostatnim okresie tego stadium pojawia się zdolność do interioryzacji czynności. Realne działanie zostaje poprzedzone wyobrażeniem jego skutków
.Stadium 2: przedoperacyjne (od około drugiego do siódmego roku życia). To stadium było najszerzej badane przez Piageta. Jest to długi okres przejściowy, zakończony pojawieniem się myślenia operacyjnego. Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego, aczkolwiek Piaget twierdzi, że możliwości intelektualne dziecka są w dalszym ciągu zdominowane przez spostrzeżenia, niż pojęciowe poznawanie świata. Piaget opisał ograniczenia, jakim podlega dziecięce myślenie w tym stadium. Egocentryzm to niezdolność do ujmowania świata z punktu widzenia innego niż własny. Dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia. I tak, mały chłopiec zapytany o to, co widzi ktoś siedzący po przeciwnej stronie pokoju opisze wygląd rzeczy tylko z własnej perspektywy; mała dziewczynka może stwierdzić, że ma siostrę, lecz ku zaskoczeniu dorosłego zaprzeczy, że jej siostra ma siostrę! Centracja oznacza zwracanie (koncentrowanie) uwagi na jedną tylko właściwość sytuacji i pomijaniu innych, nawet najbardziej istotnych. Dziecięcą niezdolność do decentracji dobrze ilustrują słynne eksperymenty Piageta nad pojęciami stałości (niezmiennikami), z których wybrane W pierwszym eksperymencie młodsze dziecko znajdujące się na przedoperacyjnym poziomie rozwoju inteligencji wykazuje brak niezmienników - to znaczy, nie potrafi zrozumieć, że ilość plasteliny pozostaje ta sama nawet wówczas, gdy zmieni się jej wygląd (kształt). Podobnie w drugim eksperymencie, nawet jeśli dziecko zgodziło się, że dwa szerokie naczynia zawierają tę samą ilość płynu, to gdy zawartość jednego z nich przelejemy do wysokiego, lecz wąskiego naczynia, dziecko zwykle stwierdzi, że jest w nim więcej płynu, ponieważ jego poziom się podniósł. Nieodwracalność. Eksperymenty nad niezmiennikami pokazują również niezdolność dziecka rozumującego przedoperacyjnie do powrotu (w myślach) do punktu wyjścia rozumowania
Stadium 3: operacje konkretne(od około siódmego do jedenastego roku życia).Główne właściwości tego stadium to nabywanie odwracalnego myślenia, zdolności do decentracji. Zatem dziecko postawione wobec zadania wymagającego użycia niezmienników potrafi zrozumieć pojęcie stałości po części dlatego, że zauważa ono, iż transformacje kształtu, objętości, położenia w przestrzeni, itd. mogą zostać odwrócone, a po części dlatego, że jego myślenie nie jest już zdominowane przez jedną tylko właściwość sytuacji. Piaget uważał, że niezmienniki pojawiają się w ustalonej kolejności - niezmiennik liczby pojawia się jako pierwszy (około szóstego, siódmego roku życia), zaś jako ostatni - niezmiennik objętości (około jedenastego, dwunastego roku życia). Dziecko staje się też mniej egocentryczne i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenia z różnych punktów widzenia. Inną ważną właściwością tego stadium jest wzrastająca zdolność dziecka do posługiwania się takimi operacjami, jak klasyfikacja - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów według ich wspólnych cech i właściwości oraz szeregowanie - zdolność do porządkowania elementów według jakiegoś porządku, na przykład według koloru lub wielkości Stadium to jest nazywane stadium operacji konkretnych, ponieważ dziecko, aby rozwiązać problem w sposób logiczny, potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach
.Stadium 4: operacje formalne(od około jedenastego roku życia. W tym stadium pojawia się zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkretnych przedmiotów lub wydarzeń. Myślenie dziecka w coraz większym stopniu przypomina myślenie dorosłego. Dziecko jest zdolne do rozwiązywania problemów w umyśle za pomocą systematycznego testowania zbioru hipotez, wyłączania hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależności.