Rzeczpospolita w okresie panowania Jana Kazimierza (1648 - 1668), Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669 - 1673), Jana III Sobieskiego (1674 - 1696), podr., s. 155 - 163, 164 - 172. Oprac. RM

A. Powstanie Chmielnickiego (od 1648 r.) i wojny z Rosją w latach 1654 - 1667 (odrębny temat)

B. „Potop szwedzki” - wojna Rzeczpospolitej ze Szwecją w latach 1655 - 1660 (podr., s.155 - 158)

1. Przyczyny „potopu szwedzkiego”

• osłabienie Rzeczpospolitej w wyniku Powstania Chmielnickiego (od 1648 r.) oraz wojny z Rosją (od 1654 r.)

• zabiegi magnata Hieronima Radziejowskiego (wroga Jana Kazimierza - podr., s. 155) u króla Szwecji w sprawie zorganizowania wyprawy na Rzeczpospolitą (Radziejowski przekonał Karola X Gustawa, że osłabiona Rzeczpospolita nie będzie mogła skutecznie przeciwstawić się najazdowi szwedzkiemu i będzie łatwym łupem dla Szwecji)

• dążenie nowego (od 1654 r.) króla Szwecji Karola X Gustawa do uzyskania łupów w zwycięskiej wojnie (oraz do przezwyciężenia recesji gospodarczej w Szwecji w wyniku zwycięskiej wojny)

• dążenie Szwecji do opanowania południowych wybrzeży Bałtyku, w tym Pomorza Gdańskiego

• dążenie króla Szwecji do opanowania Rzeczpospolitej w celu zahamowania ekspansji Rosji w rejonie Bałtyku

• roszczenia Jana Kazimierza do tronu szwedzkiego

2. Wojna Rzeczpospolitej ze Szwecją w latach 1655 - 1660 jako tzw. II wojna północna

w wojnie biorą udział nie tylko Rzeczpospolita i Szwecja , ale także Siedmiogród, Brandenburgia, Dania, Bohdan Chmielnicki, Rosja

3. Przebieg wojny

• kapitulacja szlacheckiego pospolitego ruszenia Korony pod Ujściem (w Wielkopolsce)

• układ w Kiejdanach (VIII 1655): hetman litewski Janusz Radziwiłł wraz z bratem Bogusławem uznali zwierzchnictwo króla Szwecji (Janusz Radziwiłł - podr. ,s. 157, 163)

• opanowanie przez wojska szwedzkie w ciągu 4 miesięcy prawie całego obszaru Polski centralnej (wraz z Warszawą i Krakowem)

• przejście na stronę Karola X Gustawa większości magnatów oraz wojsk koronnych

• grabież kraju przez wojska szwedzkie (łupy, kontrybucje, daniny, rabunek dóbr kultury)

• ucieczka króla Jana Kazimierza na Śląsk (Głogówek na Opolszczyźnie)

• obrona przed wojskami szwedzkimi Jasnej Góry XI - XII 1655 (przeor klasztoru - o. Augustyn Kordecki)

znaczenie: przełom w wojnie, wojna ze Szwedami przybrała ideologiczne uzasadnienie wojny religijnej w obronie wiary katolickiej

• wojna podjazdowo - partyzancka przeciw Szwedom

• konfederacja szlachty zawiązana w Tyszowcach 29XII 1655 (konfederacja tyszowiecka), w celu wypędzenia Szwedów z Polski

• powrót Jana Kazimierza do Polski i śluby lwowskie (w katedrze lwowskiej król Jan Kazimierz złożył uroczyste ślubowanie: ogłosił Matkę Bożą królową Polski oraz zobowiązał się „lud od wszelkich niesprawiedliwości uwolnić”)

• rola wybitnych dowódców Stefana Czarnieckiego ( „Jam nie z soli, ani z roli, ale z tego co mnie boli,” podr., s. 158) i hetmana Jerzego Lubomirskiego w okresie potopu szwedzkiego, w wyzwoleniu kraju, np. bitwa pod Warką w 1656 r. - zwycięstwo Stefana Czarnieckiego nad Szwedami

• traktat w Radnot w 1656 r.: sojusz w sprawie rozbioru Rzeczpospolitej króla Szwecji Karola X Gustawa z Bohdanem Chmielnickim, księciem Siedmiogrodu Jerzym Rakoczym, elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i księciem Bogusławem Radziwiłłem

• najazd na Polskę księcia Siedmiogrodu Jerzego Rakoczego (sojusznika króla Szwecji)

• traktaty welawsko - bydgoskie z 1657 r. (zrzeczenie się przez Rzeczpospolitą zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi, Prusy Książęce przestały być lennem Rzeczpospolitej, władca Prus Książęcych - elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm - uzyskał niezależność, w zamian zobowiązał się odstąpić od sojuszu z królem Szwecji), mapa w podr., s. 157

• antyszwedzki sojusz Rzeczpospolitej z Danią i wyprawa do Skanii Stefana Czarnieckiego, w celu udzielenia pomocy Danii w wojnie przeciw Szwecji (1658 - 1659), bitwa pod Nyborgiem w 1659 r.

- wygnanie arian z Polski w 1658 r. na mocy decyzji sejmu (oskarżonych o sprzyjanie Szwedom) podr., s. 158

• traktat pokojowy w Oliwie w 1660 r. kończący wojnę Rzeczpospolitej ze Szwecją

postanowienia traktatu w Oliwie:

▪ utrzymanie przez Rzeczpospolitą wszystkich obszarów posiadanych przed rozpoczęciem potopu

szwedzkiego w 1655 r.,

▪ potwierdzenie przynależności do Szwecji większości obszaru Inflant (z wyjątkiem południowo- wschodniej części

z Dyneburgiem - tzw. Inflanty Polskie)

▪ Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego

4. Skutki, znaczenie „potopu szwedzkiego”

• skutki gospodarcze „potopu szwedzkiego”: ruina gospodarcza kraju, ogromne zniszczenia wojenne, spadek liczby ludności (wyludnienie kraju), spadek produkcji rolnej, powiększanie przez szlachtę wymiaru pańszczyzny, upadek i agraryzacja miast (podr., s. 164 - 165), kryzys monetarny w państwie (po potopie szwedzkim, w celu pokrycia ogromnych wydatków, mennice królewskie zaczęły bić monetę o obniżonej zawartości kruszców, dokonano więc dewaluacji pieniądza, czyli obniżono jego realną wartość, wśród nowych monet pojawiły się wówczas (w latach 60 - tych XVII w.) tzw. boratynki i tymfy, nazwy pochodzą od nazwisk dzierżawców mennic królewskich: bracia Tymffowie, Tytus Boratini - podr., s. 167 „Cenę tej monety daje zbawienie ojczyzny, które więcej jest warte od metalu” (napis na tymfie)

• upadek kultury i szkolnictwa w wyniku zniszczeń wojennych i wyludnienia kraju

• wojna ze Szwecją przybrała w świadomości szlachty znamiona wojny religijnej (zwł. od oblężenia Jasnej Góry)

• wzrost niechęci do innowierców (oskarżanie protestantów o sprzyjanie Szwedom), wygnanie arian z Polski w 1658 r. (podr., s. 158), wprowadzenie przez sejm zakazu konwersji z wyznania katolickiego na inne (1668)

• niechęć szlachty do kandydatów - cudzoziemców na tron polski (wynikało to z przekonania szlachty, że Jan Kazimierz - wywodzący się z obcej, niepolskiej dynastii - sprowokował „potop szwedzki” swoją nierozważną polityką) i przekonanie do konieczności wyboru „króla - Piasta” (tzn. króla - Polaka, wywodzącego się z polskiego rodu szlacheckiego, nie będącego cudzoziemcem)

• narastanie niechęci wobec króla Jana Kazimierza (I.C.R. - Ioannes Casimirus Rex - „Initium Calamitatis Regni”) obarczanego odpowiedzialnością za potop szwedzki

C. Przemiany polityczne (wewnętrzne) w Rzeczpospolitej w okresie panowania

Jana Kazimierza (podr., s.168 - 169, tekst źródłowy, podr., s. 172)

1. I.C.R. - Ioannes Casimirus Rex - „Initium Calamitatis Regni”?

2. Liberum veto (łac. „wolne, nie pozwalam”)

• liberum veto (łac. „wolne, nie pozwalam”) - prawo pozwalające każdemu posłowi zerwać obrady sejmu przez

wyrażenie protestu przeciw jego uchwale, liberum veto opierało się więc na zasadzie jednomyślności, po raz pierwszy

zostało zastosowane w 1652 r.;

• pierwsze liberum veto w historii Polski: zerwanie sejmu w 1652 r. (przez posła Władysława Sicińskiego, na polecenie hetmana Janusza Radziwiłła, który był politycznym przeciwnikiem króla Jana Kazimierza (o Władysławie Sicińskim, podr., s. 168)

• znaczenie i skutki liberum veto (polityczna rola liberum veto)

▪ sejmy były często zrywane przez posłów przekupionych przez magnatów (liberum veto było więc

skutkiem oligarchii magnackiej, czyli dominacji magnatów w życiu politycznym Rzeczpospolitej)

▪ sejmy były często zrywane w wyniku interwencji obcych państw (inicjatorem zerwania sejm mógł być

magnat przekupiony przez przedstawicieli innego państwa), liberum veto mogło zatem prowadzić do

utraty suwerenności przez Rzeczpospolitą (w czasach saskich)

▪ szlachta uważała liberum veto za „źrenicę wolności szlacheckich”, czyli za swój najważniejszy przywilej

▪ szlachta uważała liberum veto za skuteczną zaporę uniemożliwiającą królowi wprowadzenie absolutyzmu

(absolutum dominium)

▪ zrywanie sejmów w wyniku zastosowania liberum veto spowodowało kryzys centralnego organu władzy

ustawodawczej jakim był sejm, co mogło prowadzić do chaosu i anarchii w państwie ▪ zrywanie sejmów w wyniku zastosowania liberum veto prowadziło do decentralizacji procesów

decyzyjnych w państwie, czyli do spadku znaczenia sejmu na rzecz sejmików i konfederacji (w

konfederacji decyzje były podejmowane większością głosów, a nie jednomyślnie jak w sejmie)

▪ częstotliwość zrywania sejmów w wyniku liberum veto:

w latach 1648 - 1668 na 20 sejmów zerwano 7, w latach 1669 - 1696 na 18 sejmów zerwano 10

w latach 1733 - 1763 (za panowania Augusta III) na 14 sejmów zerwano 13

3. Program reform królowej Marii Ludwiki (podr., s. 156) i stronnictwa regalistów u schyłku

panowania Jana Kazimierza postulowane reformy: wzmocnienie pozycji politycznej króla, wprowadzenie stałych podatków, stałej armii, zniesienie zasady dożywotniego sprawowania urzędów, zniesienie liberum veto, czyli zniesienie w sejmie zasady jednomyślności , wprowadzenie elekcji vivente rege - wyboru nowego króla za życia poprzedniego, dążenie Marii Ludwiki do wyboru na króla kandydata francuskiego - księcia Kondeusza)

4. Rokosz Lubomirskiego (1665 - 1666), przyczyny rokoszu:

▪ niedopuszczenie do reform prowadzących do wzmocnienia władzy króla (postulowanych przez regalistów i Marię Ludwikę),

▪ uzyskanie przez Lubomirskiego wsparcia ze strony Habsburgów, zwalczających kandydaturę francuską na tron polski, bitwa pod Mątwami w 1666 r.: zwycięstwo rokoszan nad wojskami królewskimi

skutki rokoszu Lubomirskiego: fiasko programu reform, abdykacja Jana Kazimierza

5. Abdykacja Jana Kazimierza w 1668 r.

D. Rzeczpospolita w okresie panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1669 - 1673),

podr., s. 159, 169.

1.Wolna elekcja po abdykacji Jana Kazimierza: niechęć szlachty do kandydatów - cudzoziemców,

zamiar większości szlachty wyboru „króla - Piasta” (króla - Polaka, władcy nie będącego

cudzoziemcem), wybór Michała Korybuta Wisniowieckiego (syna „Kniazia Jaremy”, czyli

Jeremiego Wiśniowieckiego)

2. Wizerunek Michała Korybuta Wiśniowieckiego w polskiej tradycji historycznej: władca nieudolny i chorowity („znał wiele języków, lecz w żadnym z nich nie miał nic do powiedzenia”)

3. Sytuacja wewnętrzna w państwie: brak stabilizacji politycznej w kraju, zrywanie sejmów,

decentralizacja procesów decyzyjnych w państwie, watahy nieopłacanych wojsk utrzymujących się

z rabunku, zawiązanie dwóch zwalczających się konfederacji (gołąbskiej i szczebrzeszyńskiej)

rywalizacja dwóch stronnictw politycznych:

▪ stronnictwo prohabsburskie (prymas Michał Prażmowski, wpływ na króla stronnictwa prohabsburskiego, jego

małżeństwo z Eleonorą Habsburżanką), zawiązuje konfederację gołąbską

▪ stronnictwo profrancuskie (hetman wielki koronny Jan Sobieski - mąż Marii Kazimiery d Arquien), zawiązuje

konfederację szczebrzeszyńską

4. Wojna Rzeczpospolitej z Turcją od 1672 r. (do rozejmu w Żurawnie w 1676 r.)

- przyczyny wojny:

▪ uznanie zwierzchnictwa tureckiego przez Piotra Doroszenkę - hetmana kozackiego prawobrzeżnej Ukrainy,

pozostającej przy Rzeczpospolitej po rozejmie w Andruszowie” - podr., s.159

▪ sojusz Rzeczpospolitej z Habsburgami (w związku z małżeństwem króla z Eleonorą Habsburżanką

▪ dążenia ekspansjonistyczne Turcji w okresie panowania sułtana Mehmeda IV (1648 - 1687)

- oblężenie i zdobycie przez wojska tureckie Kamieńca Podolskiego w 1672 r.

- postanowienia traktatu pokojowego w Buczaczu w 1672 r.: (mapy, podr., s. 140, 159)

▪ Rzeczpospolita utraciła na rzecz Turcji większość Ukrainy prawobrzeżnej - Podole i Bracławszczyznę

▪ Rzeczpospolita zobowiązała się opłacać na rzecz Turcji coroczny haracz (wejście w życie tego postanowienia

oznaczałoby zwierzchnictwo lenne Turcji nad Rzeczpospolitą, postanowienie to nie weszło w życie na

skutek sprzeciwu szlachty i uchwały sejmu w 1673 r., natomiast Podole i Bracławszczyznę Rzeczpospolita

odzyskała dopiero w 1699 r. na mocy pokoju w Karłowicach)

• uchwały sejmu w 1673 r.: unieważnienie traktatu w Buczaczu, uchwalenie podatków na wojsko, co umożliwiło hetmanowi Janowi Sobieskiemu wystawienie 40 tys. armii

• bitwa pod Chocimiem 11 XI 1673 r.: zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego nad wojskami

tureckimi, znaczenie bitwy pod Chocimiem:

▪ zwycięstwo nie zostało w pełni wykorzystane na skutek śmierci króla M. K. Wiśniowieckiego (10 XI), ponieważ

Rzeczpospolita nie odzyskała obszarów utraconych na mocy traktatu w Buczaczu, ale została uwolniona od

zobowiązania płacenia haraczu na rzecz Turcji, potwierdza to rozejm w Żurawnie w 1676 r.,

▪ zwycięzca spod Chocimia hetman Jan Sobieski został wybrany w kolejnej wolnej elekcji - po śmierci M. K..

Wiśniowieckiego - na króla Polski (1674)

E. Rzeczpospolita w okresie panowania Jana III Sobieskiego (1674 - 1696), podr., 160 - 162, s. 169 - 170, il. w podr., s. 161 , 170

1. Położenie międzynarodowe Rzeczpospolitej i polityka zagraniczna Jana III Sobieskiego w

początkach panowania

• opcja profrancuska reprezentowana przez króla (i jego żonę Marię Kazimierę d Arquien),

zalety opcji profrancuskiej: ▪ sojusz Rzeczpospolitej z Francją: tajny traktat w Jaworowie w 1675 r., wymierzony przeciw Hohenzollernom i

Habsburgom ▪ umocnienie w sojuszu z Francją pozycji Rzeczpospolitej nad Bałtykiem i szanse na odebranie Hohenzollernom

Prus Książęcych oraz Śląska Habsburgom

• opcja prohabsburska reprezentowana początkowo przez opozycję antykrólewską,

zalety opcji prohabsburskiej: sojusz z Habsburgami przeciw Turcji, wojna z Turcją w sojuszu z Habsburgami i

szanse na odzyskanie Podola i Bracławszczyzny (Ukrainy prawobrzeżnej)

2. Wyprawa wiedeńska Jana III Sobieskiego (odsiecz Wiednia) i jej skutki

• sojusz Rzeczpospolitej z Habsburgami (z cesarzem Leopoldem I) w 1683 r., zakładający wzajemną pomoc przeciw Turcji

• oblężenie Wiednia przez wojska tureckie dowodzone przez wezyra Kara Mustafę

• wyprawa Jana III Sobieskiego i bitwa pod Wiedniem 12 IX 1683 r. (anegdoty na temat przebiegu bitwy i postaci Franciszka Kulczyckiego, podr., s. 161, 162), klęska wojsk tureckich wezyra Kara Mustafy

• znaczenie bitwy pod Wiedniem

▪ znaczne osłabienie Turcji, utrata przez Turcję pozycji mocarstwa, od bitwy wiedeńskiej Imperium Osmańskie

stopniowo chyli się ku upadkowi, straty terytorialne Turcji (ustalone w traktacie pokojowym w Karłowicach w 1699 r.)

▪ wzrost prestiżu i sławy Jana III Sobieskiego jako zwycięskiego wodza

▪ bitwa pod Wiedniem nie przyniosła Rzeczpospolitej realnych korzyści (Podole i Bracławszczyznę Rzeczpospolita

odzyskuje dopiero na mocy pokoju w Karłowicach w 1699 r.)

▪ odsiecz wiedeńska Jana III Sobieskiego wzmocniła Habsburgów, którzy w następnym stuleciu wezmą udział w

rozbiorach Polski

▪ zawiązanie Świętej Ligi w 1684 r.: sojusz Rzeszy (Habsburgów), Rzeczpospolitej, Wenecji, Państwa Kościelnego i

Rosji (przystępuje w 1686 r.) przeciw Turcji

▪ wzrost znaczenia Habsburgów (rozległe nabytki terytorialne: środkowa część Węgier, Siedmiogród, a zatem

Habsburgowie uzyskali cały obszar Węgier w granicach sprzed bitwy pod Mohaczem w 1526 r.)

▪ pokój w Karłowicach w 1699 r.: traktat pokojowy Turcji z państwami Świętej Ligi, Turcja traci rozległe terytoria:

środkową część Węgier i zwierzchnictwo nad Siedmiogrodem na rzecz Habsburgów (Habsburgowie zatem uzyskali

cały obszar Węgier w granicach sprzed bitwy pod Mohaczem w 1526 r.), Peloponez na rzecz Wenecji, Rosja uzyskuje

dostęp do Morza Czarnego, Podole i Bracławszczyzna (znaczna część prawobrzeżnej Ukrainy utracona na mocy

pokoju w Buczaczu w 1672 r.) wracają do Rzeczpospolitej

3. Pokój Grzymułtowskiego z 1686 r.: traktat pokojowy Rzeczpospolitej z Rosją (zawarty m.in. w celu

skłonienia Rosji do udziału w antytureckiej Świętej Lidze), potwierdzający postanowienia rozejmu w Andruszowie

z 1667 r. (utrata przez Rzeczpospolitą ziemi smoleńskiej, czernihowsko- siewierskiej, Ukrainy zadnieprzańskiej - lewobrzeżnej,

Zaporoża)

4.Niepowodzenie planów dynastycznych Jana III Sobieskiego

• nieudane próby zdobycia Mołdawii i Prus Książęcych dla syna Jakuba, zapewnienia Jakubowi

tronu polskiego

5. Narastający kryzys wewnętrzny w Rzeczpospolitej u schyłku panowania Jana III Sobieskiego

• utrata znaczenia politycznego przez starzejącego się króla

• anarchia w życiu politycznym państwa spowodowana zerwaniem większości sejmów, a także sejmików i Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), decentralizacja procesów decyzyjnych w państwie (kompetencje zrywanych sejmów były przejmowane przez sejmiki szlacheckie), w latach 1669 - 1696 na 18 sejmów zerwano 10

w latach 1683 - 1696 na 9 sejmów zerwano 5

• dalszy wzrost znaczenia magnaterii (oligarchii magnackiej)

• wojna domowa na Litwie między rodami Radziwiłłów i Sapiehów

• narastanie konserwatyzmu politycznego szlachty (niechęć do reform ustrojowych wzmacniających państwo)

4

---